Tojikistonda korrupsiya
Tojikistondagi korrupsiya tojik jamiyatining barcha jabhalarida uchraydigan keng tarqalgan hodisadir. Vaziyat asosan Markaziy Osiyoning boshqa sobiq Sovet respublikalaridagiga oʻxshaydi. Korrupsiyaga oid ishonchli maʼlumotlarni topish qiyin boʻlishi mumkin, ammo korrupsiyaga qarshi taxmin qilingan tashabbuslarning samaradorligi toʻgʻrisida maʼlumot olish mumkin.[1]
"Diplomat" gazetasida 2015-yilda chop etilgan maqolaga koʻra, korrupsiya Tojikiston madaniyatining barcha jabhalarida mavjud. Bunga misol qilib, talabalarning yuqori baholar uchun pora berishlari, mahbuslarni ozod qilish uchun pora berishlari, „kontrabandachilar chegarachilarni boshqa tomonga qaratishlari“ va boshqalarni keltirish mumkin.[1][2] Freedom House 2016-yilda xuddi shu narsani aytib, korrupsiyani Tojikiston jamiyatining barcha jabhalariga taʼsir qiluvchi muammo deb atagan.[3]
Transparency International maʼlumotlariga koʻra, Tojikiston fuqarolari hukumat byurokratlari va xizmatlarini eng korrupsiyaga uchragan muassasalar deb biladilar, roʻyxatning boshida politsiya, bojxona va soliq idoralari, ikkinchi oʻrinda kollej va shifoxona maʼmurlari turadi.[1] 2010-yilda oʻtkazilgan soʻrovda tojikistonliklar yoʻl politsiyasi (53,6 foiz) bilan aloqada boʻlish vaqtida poraxoʻrlik bilan uchrashish ehtimoli koʻproq, ikkinchi oʻrinda yer sotib olish (53,3 foiz) va oliy oʻquv yurtlari (45,4 foiz) bilan aloqada boʻlganliklarini aytishgan. Deyarli uchdan ikki qismi mamlakatda korrupsiya darajasi yuqori va tez orada oʻzgarmasligiga ishonishadi; deyarli koʻpchilik amaldorlar pora oladi deb oʻylagan; va qariyb yarmi korrupsiyaga salbiy munosabatda boʻlgan.[4]
Kelib chiqishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Tojikiston 1991-yilda Sovet Ittifoqi parchalanganda mustaqillikka erishdi va 1992-yildan 1997-yilgacha davom etgan fuqarolar urushi xalqni hukumat hokimiyatiga nisbatan befarq va passiv holatda qoldirdi. Dengizga chiqa olmagan va tabiiy resurslarga qashshoq Tojikiston sobiq Sovet respublikalari orasida eng kambagʻal va eng kam rivojlangan mamlakat boʻlib qolmoqda, aholisining yarmi kuniga 2 AQSh dollaridan kam daromad bilan yashaydi . Koʻplab tojikistonliklar Rossiya yoki Qozogʻistonga koʻchib ketgan va ular uylariga katta miqdorda pul joʻnatgani uchun Tojikiston pul oʻtkazmalariga qaram boʻlgan mamlakatlardan biriga aylantirilgan. Bundan tashqari, uyushgan jinoyatchilik, giyohvand moddalar savdosi, diniy ekstremizm va giyohvandlik bilan bogʻliq asosiy muammolar mavjud.[1]
Korrupsiya koʻlami
[tahrir | manbasini tahrirlash]Transparency International korrupsiyani qabul qilish indeksi 180 ta davlatni davlat sektoridagi korrupsiya darajasiga koʻra baholaydi va keyin bu mamlakatlarni reytingiga koʻra reytingga kiritadi.[5] 2021-yil indeksida davlat sektori eng halol deb hisoblangan mamlakat 88 ball (100 ball) va 1 ball oldi; davlat sektori eng korrupsiyaga uchragan mamlakat, 11 ball va 180 ball. Tojikiston 25 ball va 150 ball oldi[6] Qoʻshnilaridan Xitoy 45,[7] Oʻzbekiston 28,[8] Qirgʻiziston 27,[9] va Afgʻoniston 16 ball toʻplagan[10]
Tojikiston Jahon bankining 2009-yilgi Jahon boshqaruvi koʻrsatkichlari (WGI) boʻyicha korrupsiya ustidan nazorat boʻyicha 100 balldan 9 ball oldi. Bu koʻrsatkich 2007-yildagi 18 balldan pasaydi.[1]
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Taraqqiyot Dasturi tomonidan 2010-yilda oʻtkazilgan soʻrovda respondentlarning deyarli 80 foizi oʻz mamlakatlari korrupsiyalashganini aytishgan.[1]
Hukumat korrupsiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tojikiston erkin davlat hisoblanmaydi; Freedom House tashkiloti mamlakatdagi koʻp partiyaviy tizimni „demokratik fasad“ deb atadi.[1] Davlat xizmatchilari va mansabdor shaxslar koʻpincha fuqarolardan, ayniqsa, davlat xizmatchilaridan pul undiradilar. Masalan, baʼzi davlat xizmatchilari oʻz ish joylarini saqlab qolishlari uchun Rogʻun GESining aksiyalarini sotib olishlari kerak edi.[1]
Korrupsiya, malakasizlik, davlat resurslari va vositalarining yetishmasligi tufayli mamlakat hukumati boshqaruvi juda samarasiz va poraxoʻrlik keng tarqalgan. Ayniqsa, fermer va tadbirkorlar poraxoʻr amaldorlar bilan muntazam shugʻullanishi kerak.[1]
Hozirgi rejim homiylik, oʻrtoqlik va oʻz-oʻzini boyitish bilan toʻlib-toshgan. Siyosiy va iqtisodiy hokimiyat 1992-yildan beri prezident boʻlgan Emomali Rahmon oilasining qoʻlida toʻplangan. Hukumatning uyushgan jinoyatchilik bilan aloqasi bor va javobgarlik kamdan-kam uchraydi.[1]
2010-yilda oshkor etilgan AQSh diplomatik maktublarida Rahmonning oila aʼzolari va uning yaqin doiralari mamlakatdagi eng korrupsiyaga uchragan shaxslar sifatida koʻrilayotgani qayd etilgan. Qarindoshlik muammosining eng yuqori darajasiga misol sifatida Rahmonning oʻgʻli Rustam Emomali 20 yoshlarning oʻrtalaridayoq Dushanbe shahar kengashi aʼzosi, Tojikiston futbol federatsiyasi rahbari, yirik futbol klubi egasi, futbol federatsiyasi rahbari boʻlgan. Bojxona xizmati va mamlakatning korrupsiyaga qarshi kurash agentligi rahbari boʻlgan.[2] 2017-yil yanvarida Rustam Emomali muhim lavozim boʻlgan Dushanbe meri etib tayinlangan edi, bu esa ayrim tahlilchilar tomonidan hukumat tepasiga keyingi qadam sifatida qaralmoqda.[11] Xuddi shunday, prezident 2009-yilda qizi Ozoda Emomalini tashqi ishlar vaziri oʻrinbosari etib tayinlagan, besh yildan soʻng esa uni vazirning birinchi oʻrinbosari etib tayinlagan. Uning turmush oʻrtogʻi Jamoliddin Nuraliyev 2008-yilda moliya vazirining birinchi oʻrinbosari, 2015-yilda esa Milliy bank raisi oʻrinbosari[3]
Umuman olganda, davlat byudjeti tafsilotlari jamoatchilikka oshkor etilmaydi. Hukumat amaldorlari va yuqori lavozimdagi xodimlar qonun boʻyicha oʻz mol-mulkini oshkor qilishlari shart, ammo ularning deklaratsiyasi hech qachon tekshirilmaydi.[1]
Poraxoʻr tojik amaldorlari davlat banklari va korxonalaridan milliardlab dollarlarni offshor hisob raqamlariga oʻtkazib yuborishgan. XVJ maʼlumotlariga koʻra, bunday hisoblarga qariyb 3,5 milliard dollar yoki mamlakat yillik YaIMning uchdan biridan koʻprogʻi tushgan. Davlatga qarashli Talko alyuminiy zavodi Britaniya Virjiniya orollarida joylashgan firmalarga tegishli boʻlib, uning daromadi davlat byudjetiga qaytarilishi oʻrniga, tojik rasmiylari uchun pul mablagʻi sifatida foydalanilgan.[3]
Saylovlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Saylovlar ommaviy firibgarlik bilan tavsiflanadi va muxolifat partiyalari aʼzolari muntazam ravishda sotib olinadi, tahdid qilinadi, surgun qilinadi yoki qamoqqa tashlanadi.[1] Qonun shaxs va nomzodlarning siyosiy partiyalarga xayriya qilishiga ruxsat bersa-da, partiyalar va siyosatchilarning moliyaviy hisoblari tekshirilmaydi.[1]
Sud hokimiyati
[tahrir | manbasini tahrirlash]Sud tizimi nominal jihatdan mustaqil boʻlsa-da, amalda u sudyalarni oʻz xohishiga koʻra ishga olish va ishdan boʻshatish huquqiga ega boʻlgan prezident nazorati ostida. Prezident Rahmonning sudlar ustidan hokimiyati vaqt oʻtishi bilan kuchaydi. Koʻpchilik sudyalarni layoqatsiz deb hisoblashadi va ularning koʻpchiligi ishlarni hal qilish yoki mahbuslarni qamoqdan ozod qilish uchun noqonuniy toʻlovlarni talab qiladi. Huquqiy ishlar boʻyicha manfaatlar toʻqnashuvi tez-tez uchraydi, hech qanday kafolatlar mavjud emas.[1]
Jazosizlik
[tahrir | manbasini tahrirlash]Tojikistondagi korrupsioner rahbarlar qay darajada jazosiz qolayotgani Murodali Alimardon misolida oʻz aksini topdi. 2009-yilda oila bilan bogʻliq loyihalar uchun 550 million dollar noqonuniy kredit olgani aniqlanganiga qaramay, Alimardon Milliy bank raisidan bosh vazir oʻrinbosari lavozimiga koʻtarilgan, shundan soʻng, The Economist nashrining yozishicha, u davlatdan ruxsat etilmagan yana 120 million dollar kredit olgan.[3]
Politsiya
[tahrir | manbasini tahrirlash]Politsiya xodimlari, ayniqsa yoʻl harakati politsiyasi juda korrupsiyalashgan deb hisoblanadi. Xususan, ular fuqarolarga xizmat qilishdan koʻra, hibsga olish va taʼqib qilishdan deyarli immunitetga ega boʻlgan elitaga xizmat koʻrsatuvchi sifatida koʻriladi. Qolaversa, politsiyachilarning maoshlari past va zobitlar oʻz daromadlarini toʻldirish uchun muntazam ravishda pora soʻrashadi. Politsiyaning koʻplab xodimlari uyushgan jinoyatchilar, xususan, giyohvand moddalar kontrabandachilari bilan ham hamkorlik qiladi.[1] 2012-yil holatiga koʻra, Tojikiston YaIMning qariyb uchdan bir qismi geroin savdosidan kelib chiqqan boʻlib, AQSh Davlat departamenti maʼlumotlariga koʻra, bu huquq-tartibot idoralari va hukumat amaldorlari koʻmagida sodir boʻladi.[3]
Biznes
[tahrir | manbasini tahrirlash]Tojikistondagi biznes rahbarlari, Jahon Iqtisodiy Forumining 2013-yilgi Global raqobatbardoshlik hisobotiga koʻra, korrupsiyani Tojikistonda soliq stavkalari, hukumat qoidalari va moliyalashtirishning zaifligi ortidagi biznes uchun toʻrtinchi eng katta toʻsiq sifatida koʻrishadi.[1] 2015-yilda Tojikiston Jahon bankining „ Biznes yuritish qulayligi“ reytingida 189 davlat orasida 166-oʻrinni egallab, Yevropa va Markaziy Osiyo mintaqasida oxirgi oʻrinni egalladi.[2] Jahon bankining 2008-yilgi soʻroviga koʻra, ishbilarmonlarning 44 % dan ortigʻi davlat xizmatchilariga „sovgʻa“ berishlari kutilganligini, uchdan biridan koʻprogʻi esa oʻtgan yil davomida poraxoʻrlik talablarini boshdan kechirganini aytishgan.[1]
Sogʻliqni saqlash
[tahrir | manbasini tahrirlash]Tibbiyot xodimlari, odatda, yaxshi maosh olishmaydi va oʻz daromadlarini toʻldirish uchun sovgʻalar va poralarga tayanadilar. Koʻpgina fuqarolar goʻyoki bepul tibbiy yordam olish yoki kasalxonada yotoqxonani taʼminlash uchun pora toʻlashlari kerak.[1] Koʻpgina sogʻliqni saqlash sohasi mutaxassislari oʻz darajalarini taʼlim oʻrniga toʻlov natijasida olganliklari sababli, yordam sifati koʻpincha past boʻladi va eng yaxshi amaliyotchilar boshqa soʻralganidan ham koʻproq pora talab qilishlari mumkin. Anʼanaviy maʼlumotlarga koʻra, bunga qodir boʻlganlar oʻz pullarini Rossiyaga viza olish uchun bojxona xodimiga u yerda sogʻliqni saqlash xizmatidan foydalanish uchun pora berishga sarflashlari kerak.
Universitetlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Qoidaga koʻra, yoshlar oliy oʻquv yurtlariga oʻqishga kirishlari va yaxshi baho olishlari uchun katta miqdorda pora berishlari kerak.[1] Bunga Tojikiston sogʻliqni saqlash tizimi yorqin misol boʻla oladi. Tojikistondagi koʻplab sogʻliqni saqlash mutaxassislari ikki yillik universitetning sirtqi kursi orqali tibbiyot yoʻnalishi boʻyicha diplom oladilar, bu kurs oxirida bitta shaxsan imtihon topshiriladi. Maʼlumki, proktorga topshirilgan naqd pul haqiqiy imtihon natijasini emas, balki bahoni belgilaydi. Bu Tojikistonda tibbiy xizmat sifati pastligiga sabab boʻlayotgan koʻplab omillardan biridir.
Tojikiston universitetlaridagi umumbashariy korrupsiya mamlakatdagi hech bir universitet xalqaro akkreditatsiyadan oʻtmaganligining bir qismidir. Afsuski, bu oʻrta va hatto boshlangʻich maktablarda ham keng tarqalgan. Oʻz talabalaridan koʻproq pora talab qiladigan oʻqituvchilar yoki professorlar oʻz rahbarlariga koʻproq pora berishlari va lavozimga koʻtarilishlari mumkin, pora olmagan yoki taklif qilmagan oʻqituvchilar yoki professorlar esa koʻtarilish uchun eʼtibordan chetda qolishi yoki shunchaki ishdan boʻshatilishi mumkin. Universitetning barcha malakalari shunchaki sotib olinganligi sababli, professor va oʻqituvchilar koʻpincha oʻz sohalari yoki oʻqituvchilik qobiliyati haqida hech qanday maʼlumotga ega emaslar.
Korrupsiyaga qarshi faoliyat
[tahrir | manbasini tahrirlash]2006 va 2007-yillarda yozilgan va 2010-yilda oshkor etilgan AQSh diplomatik maktublarida „korrupsiyaga qarshi kurash“ Tojikistonda yangi mashhur soʻz deb atalgan, biroq hukumatning bu boradagi saʼy-harakatlarida unchalik ahamiyatli emasligi aytilgan.[2] 2008-yilda qabul qilingan qonun kuchli himoya choralarini oʻrnatish va maʼlumot tarqatuvchilarni himoya qilishni taʼkidlaydi, lekin amalda korrupsiya gullab-yashnashda davom etmoqda.[1] Xuddi shunday, boshqa qonun hukumat axborotiga kirishni kafolatlaydi, biroq amalda fuqarolarning koʻpchiligiga bunday ruxsat olish qiyin. Inson huquqlari boʻyicha Ombudsman idorasi 2008-yilda tashkil etilgan, biroq hukumat va sud tizimi unga kelib tushgan shikoyatlarga unchalik ahamiyat bermaydi. Ombudsman nominal jihatdan mustaqil boʻlsa-da, uni shaxsan prezident tayinlaydi va uning oʻrnini egallashi mumkin.[1]
Siyosiy partiyalarni moliyalashtirishda shaffoflikni talab qiladigan qonunlar bor, ammo ular samarasiz. Boshqa qonunlarga koʻra, eʼlonlar va tenderlar eʼlon qilinishi hamda davlat xaridlari boʻyicha mansabdor shaxslar oʻz mol-mulkini deklaratsiya qilishlari shart, biroq ular tegishli tarzda tatbiq etilmaydi.[1]
Sharqiy Yevropa va Markaziy Osiyo uchun Korrupsiyaga qarshi tarmoq (ACN) OECD, Yevropa Ittifoqi va bir qancha bank va biznes tashkilotlari tomonidan 1998-yilda mintaqada korrupsiyaga qarshi kurashni qoʻllab-quvvatlash maqsadida tashkil etilgan. 2003-yilda ACN Tojikiston va boshqa yetti davlat uchun mamlakat sharhlarini ishlab chiqarishni oʻz ichiga olgan tashabbusni boshladi. Tojikiston 2006-yildan beri Birlashgan Millatlar Tashkilotining Korrupsiyaga qarshi konvensiyasi (UNCAC) aʼzosi hisoblanadi. 2012-yildan beri YeXHTning Tojikistondagi vakolatxonasi korrupsiyaga qarshi kurashda hukumat bilan hamkorlik qilishga intilayotgan Yaxshi boshqaruv boʻlimiga ega. Shuningdek, Tojikiston Jahon banki tomonidan mamlakatni boshqarish va korrupsiyaga qarshi kurash jarayonini sinab koʻrish uchun mintaqadagi toʻrtta davlatdan biri hisoblanadi.[1]
Korrupsiyaga qarshi kurash boʻyicha olib borilayotgan saʼy-harakatlar samarasizligi shundan dalolat beradiki, davlat byudjetini nazorat qilish va korrupsiyaga qarshi kurash boʻyicha milliy agentlik odatda mamlakatdagi eng korrupsiyalashgan muassasalardan biri sifatida qaraladi. Agentlik tomonidan korrupsiya uchun javobgarlikka tortilganlarning aksariyati davlat xizmatining quyi boʻgʻinlarida ishlaydi, jinoiy taʼqiblarning asosiy qismi sogʻliqni saqlash, taʼlim va qishloq xoʻjaligi sohalariga toʻgʻri keladi.[1] 2007-yilda tuzilgan bu agentlik parlament emas, Rahmon nazorati ostida boʻlib, uning shaxsiy roziligisiz hech kim korrupsiya uchun jinoiy javobgarlikka tortilmasligini kafolatlaydi. Tojikistonda deyarli hamma joyda tarqalgan yuqori darajadagi qarindosh- urugʻchilik misolida, agentlikni 2015-yilning martidan buyon Rahmonning oʻgʻli Rustam boshqarib kelayotgan edi.[1]
2015-yil iyun oyidagi hisobotda aytilishicha, Rustam prezident maslahatchisi Hasan Rajabovni (baʼzan Xasan Rajabov deb tarjima qilinadi) korrupsiyada ayblanib hibsga olgan.[2] Rajabov yirik miqdordagi mablagʻni oʻzlashtirish va pora soʻrashda ayblangan. Shuningdek, Makkaga haj ziyoratiga bormoqchi boʻlgan musulmonlardan 2000 dollar pora soʻraganlikda ayblangan Din ishlari boʻyicha davlat qoʻmitasi aʼzosi Izzattullo Azizov ham hibsga olingan. Bundan tashqari, Rustam yana bir qancha yuqori lavozimli amaldorlarni korrupsiyada ayblab hibsga olgan.[12]
Korrupsiyaga qarshi kurashdagi muammolardan biri shundaki, hokimiyatdagi shaxslar oʻzlarining siyosiy raqiblarini yiqitish uchun muntazam ravishda korrupsiya ayblovlaridan foydalanadilar. 2016-yil iyun oyida hukumat gazetasi muxolifatning quvgʻindagi yetakchisi Muhiddin Kabiriyni noqonuniy mulk sotib olishda ayblagan va u faqat xorijda qolib, jinoiy javobgarlikka tortilishdan qochgan. Muxolifat partiyasini tuzishga uringan sobiq sanoat vaziri Zaid Saidov 2013-yilda korrupsiyada ayblanib, hibsga olinib, 51 yilga qamalgan edi.[3]
OECDning 2014-yil may oyidagi hisoboti Tojikistonni korrupsiyaga qarshi kurashni kuchaytirishga chaqirgan. OECD mamlakatni korrupsiyaga qarshi qonunlarni qabul qilgani uchun maqtash bilan birga, rejimni ushbu qonunlarni amalga oshirishga chaqirdi.[13]
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 1,20 1,21 1,22 1,23 1,24 „Overview of corruption and anti-corruption in Tajikistan“. Transparency International. 2022-yil 9-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 12-oktyabr.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Putz. „Nepotism: Not the Kind of Corruption Tajikistan is Looking For“. The Diplomat (2015-yil 15-iyun).
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 „Tajikistan“. Freedom House.
- ↑ „Corruption in Tajikistan: Public Opinion. 2010.“. United Nations Development Programme.
- ↑ „The ABCs of the CPI: How the Corruption Perceptions Index is calculated“ (en). Transparency.org. Qaraldi: 2022-yil 31-mart.
- ↑ „Corruption Perceptions Index 2021: Tajikistan“ (en). Transparency.org. Qaraldi: 2022-yil 31-mart.
- ↑ „Corruption Perceptions Index 2021: China“ (en). Transparency.org. Qaraldi: 2022-yil 31-mart.
- ↑ „Corruption Perceptions Index 2021: Uzbekistan“ (en). Transparency.org. Qaraldi: 2022-yil 31-mart.
- ↑ „Corruption Perceptions Index 2021: Kyrgyzstan“ (en). Transparency.org. Qaraldi: 2022-yil 31-mart.
- ↑ „Corruption Perceptions Index 2021: Afghanistan“ (en). Transparency.org. Qaraldi: 2022-yil 31-mart.
- ↑ „Tajikistan: regime eternalization completed?“. The Politicon. The Politicon (2017-yil 26-yanvar). 2017-yil 8-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 12-oktyabr.
- ↑ „Tajikistan: Is Anti-Corruption Campaign About Corruption?“. Eurasianet (2015-yil 15-iyun).
- ↑ „Tajikistan should step up its fight against corruption“. Organisation for Economic Co-operation and Development (2014-yil 27-may).