Pitsa

Pitsa
	; Sakkiz boʻlakka boʻlingan pitsa
Turi	Yassi non
Milliy oshxona	Italyan oshxonasi
Kelib chiqishi	Campania viloyati, Neapol shahri, Italiya
Asosiy komponentlari	xamir, sous (odatda pomidor sousi), pishloq (odatda mozzarella yoki vegan)
Oʻxshashlari	Calzone, panzerotto
	Vikiombor

Pitsa (/ˈpiːtsə/ PEET-sə, italyancha: [ˈpittsa]; Neapolitan: [ˈpittsə]) anʼanaviy italyan taomidir, odatda ustida pomidor, pishloq va boshqa ingredientlar qoʻshilgan, anʼanaviy ravishda yogʻochli pechda yuqori haroratda pishirilgan xamirturushli bugʻdoy asosidagi xamirdan tarkib topadi.

Pitsa atamasi birinchi marta milodiy 997-yilda Italiyaning janubidagi Gaeta shahridan, Campania viloyati bilan chegaradosh Latsio shahridan topilgan lotincha qoʻlyozmada qayd etilgan^[1]. Raffaele Esposito Neapoldagi zamonaviy pitsa yaratuvchisi sifatida tariflanadi^[2] ^[3]^[4]^[5]. 2009-yilda neapolitan pitsasi Yevropa Ittifoqida anʼanaviy maxsus kafolatlangan taom sifatida roʻyxatga olingan. 2017-yilda Neapolitan pitssasini tayyorlash sanʼati YuNESKOning nomoddiy madaniy merosi roʻyxatiga kiritilgan^[6].

Pitsa va uning turlari dunyodagi eng mashhur taomlar qatoriga kiradi. Pitsa turli restoranlarda, jumladan, pitseriyalarda (pitsa tayyorlashga ixtisoslashgan restoranlarda), Oʻrta yer dengizi restoranlarida va yetkazib berish xizmatlari tomonidan koʻcha taomlari sifatida sotiladi^[7]. Italiyada restoranda beriladigan pitsa boʻlaklanmagan holda taqdim etiladi va pichoq va vilkalar yordamida istemol qilinadi^[8]^[9]. Biroq, ayrim holatlarda, qoʻlda ushlab yeyishga qulay boʻlishi uchun boʻlaklarga boʻlib taqdim etilishi ham mumkin. Pitsa, shuningdek, oziq-ovqat doʻkonlarida turli shakllarda, jumladan, muzlatilgan yoki istemolchi tomonidan mustaqil tayyorlash uchun toʻplam sifatida ham sotiladi. Ular uy pechkasida tobiga keltirib pishiriladi.

2017-yilda jahon pitsa bozori 128 milliard dollarni, AQShdagisi esa 44 milliard dollarni tashkil etgan. Ular 76 000 ta pitseriyada tayyorlangan^[10]. Umuman olganda, ikki va undan katta yoshdagi AQSh aholisining 13 foizi har qanday kunda pitsa isteʼmol qilganligi aniqlangan^[11].

Etimologiyasi

Pitsa soʻzining eng qadimiy qoʻllanishi eramizning 997-yilida, oʻsha paytda Vizantiya imperiyasining bir qismi boʻlgan Gaeta shahridan topilgan lotincha matnda qayd etilgan; matnda aytilishicha, maʼlum bir mulkni ijaraga oluvchi Gaeta yepiskopiga har Rojdestvo kunida va yana har oʻn ikki Pasxa yakshanbasida duodecim pitsa (soʻzma-soʻz '12 ta pitsa') berishi kerak boʻlgan^[12]^[13].

Kichkina pitsa baʼzan pizzetta deb ataladi^[14]. Pitsa tayyorlaydigan odam esa pizzaiolo deb nomlanadi^[15].

Pitsa soʻzi 1930-yillarda italyan tilidan ingliz tiliga oʻtkazilgan. Bu so'z mashhur boʻlishidan oldin, pitsa ingliz tilida soʻzlashuvchilar tomonidan „pomidor pirogi“ deb atalgan. Baʼzi mintaqaviy pitsalar hali ham pomidor pirogi nomi bilan ataladi^[16].

Tarixi

Asosiy maqola: Pitsa tarixi

Pitsaga oʻxshash taomlar haqidagi yozuvlarni qadimgi tarix kitoblarida uchratish mumkin. Miloddan avvalgi 6-asrda Ahamoniylar imperiyasining fors askarlari Buyuk Doro hukmronligi davrida oʻzlarining jangovar qalqonlari ustiga pishloq va xurmo qoʻyilgan, yassi non koʻrinishidagi yegulikni pishirganlar^[17]^[18], qadimgi yunonlar esa nonlari ustini yogʻlar, giyohlar, koʻkatlar va pishloq bilan qoplab, tayyorlashgan^[19]^[20]. Pitsaga oʻxshash taom haqidagi birinchi qaydlar Eneyda (III kitob)da uchraydi. Garpiya malikasi Selaeno troyanlar ochlikdan stollarini yeyishga majbur boʻlmaguncha tinchlik topa olmasligini bashorat qilgan. VII kitobda aytilishicha, Aeneas va uning odamlariga pishirilgan sabzavotlar bilan toʻldirilgan dumaloq kekslar (pita noniga oʻxshash) taqdim etiladi. Ular nonni yeyishganda, Selaeno bashorat qilgan „stollar“ shu taom ekanligini tushunishadi^[21]. 2023-yilda arxeologlar Pompeyda kumush laganda boshqa oziq-ovqat mahsulotlari va asosiy taomlar orasida pitsaga oʻxshash taom tasvirlangan freskani aniqlaganlar. Italiya madaniyat vaziri bu „zamonaviy taomning uzoq ajdodi boʻlishi mumkin“ degan fikr bildirgan^[22]^[23]. Pitsa soʻzining ilk tilga olinishi lotin tilida yozilgan va eramizning 997-yil may oyida Gaeta tomonidan yozilgan notarial hujjatda qayd etilgan boʻlib, unda quyidagicha yozilgan: „Rojdestvo kunida oʻn ikkita pitsa, choʻchqa goʻshti va choʻchqa goʻshti buyragi, Pasxa kuni uchun 12 ta pitsa va bir juft tovuq taomini talab qilishgan“^[24].

Yana qarang

Manbalar

↑ Maiden. „Linguistic Wonders Series: Pizza is a German(ic) Word“. yourDictionary.com. 2003-yil 15-yanvarda asl nusxadan arxivlangan.
↑ Arthur Schwartz, Naples at Table: Cooking in Campania (1998), p. 68. ISBN 9780060182618.
↑ John Dickie, Delizia!: The Epic History of the Italians and Their Food (2008), p. 186.
↑ Father Giuseppe Orsini, Joseph E. Orsini, Italian Baking Secrets (2007), p. 99.
↑ „Pizza Margherita: History and Recipe“. ITALY Magazine. 14 March 2011. 7 February 2013da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 21 February 2022.
↑ „Naples' pizza twirling wins Unesco 'intangible' status“ (en-GB). The Guardian. Agence France-Presse (2017-yil 7-dekabr). 2017-yil 7-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 7-dekabr.
↑ Miller. „American Pie“. American Heritage (april–may 2006). 2012-yil 3-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 4-may.
↑ Naylor, Tony. „How to eat: Neapolitan-style pizza“. The Guardian (2019-yil 6-sentyabr). 2019-yil 14-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 20-sentyabr.
↑ Godoy. „Italians To New Yorkers: 'Forkgate' Scandal? Fuhggedaboutit“. National Public Radio (2014-yil 13-yanvar). 2019-yil 20-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 20-sentyabr.
↑ Hynum. „Pizza Power 2017 – A State of the Industry Report“. PMQ Pizza Magazine (2016-yil dekabr). 2017-yil 29-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 28-iyul.
↑ Rhodes, Donna. „Consumption of Pizza“. Food Surveys Research Group Dietary Data Brief No. 11. USDA (2014-yil fevral). 2017-yil 30-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 27-sentyabr.
↑ Maiden. „Linguistic Wonders Series: Pizza is a German(ic) Word“. yourDictionary.com. 2003-yil 15-yanvarda asl nusxadan arxivlangan.
↑ Salvatore Riciniello (1987) Codice Diplomatico Gaetano, Vol. I, La Poligrafica
↑ „Definition of pizzetta“. Merriam-Webster (2023-yil 22-iyun).
↑ Doane. „Bringing authentic Neapolitan pizza home“. CBS News (2022-yil 20-noyabr).
↑ Uyehara, Mari. „The Many Lives of Tomato Pie“ (en-US). The New York Times (2023-yil 6-oktyabr). Qaraldi: 2023-yil 15-oktyabr.
↑ "Pizza, A Slice of American History" Liz Barrett (2014), p.13
↑ "The Science of Bakery Products" W. P. Edwards (2007), p.199
↑ Talati-Padiyar, Dhwani. Travelled, Tasted, Tried & Tailored: Food Chronicles. Lulu publishers, 8 March 2014. ISBN 978-1304961358. Qaraldi: 2014-yil 18-noyabr. ^{[sayt ishlamaydi]}
↑ Buonassisi, Rosario. Pizza: From its Italian Origins to the Modern Table. Firefly, 2000 — 78-bet.
↑ „Aeneas and Trojans fulfill Anchises' prophecy.“. 2017-yil 29-martda asl nusxadan arxivlangan.
↑ „Pompeii archaeologists discover 'pizza' painting“. BBC News (2023-yil 17-iyun).
↑ „Pizza's possible 'distant ancestor' found painted in the ruins of Pompeii“ (en-AU). ABC News (2023-yil 27-iyun). Qaraldi: 2023-yil 28-iyun.
↑ „Sorpresa: la parola "pizza" è nata a Gaeta“ (Italian). La Reppublica (2015-yil 9-fevral). 2021-yil 16-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 16-noyabr.

Adabiyotlar

„The Saveur Ultimate Guide to Pizza“. Saveur. Qaraldi: 2 November 2014.
Kliman, Todd (5 September 2012). "Easy as pie: A Guide to Regional Pizza". The Washingtonian. http://www.washingtonian.com/articles/food-dining/easy-as-pie-a-guide-to-regional-pizza-styles/. Explanation of eight pizza styles: Maryland, Roman, "Gourmet" Wood-fired, Generic boxed, New York, Neapolitan, Chicago, and New Haven.
Helstosky, Carol. Pizza: A Global History. London: Reaktion Books, 2008. ISBN 978-1-86189-391-8. OCLC 225876066.
Chudgar, Sonya. „An Expert Guide to World-Class Pizza“. QSR Magazine (2012-yil 22-mart). Qaraldi: 2012-yil 16-oktyabr.* Raichlen, Steven. The Barbecue! Bible. Workman Publishing, 2008 — 381–384-bet. ISBN 978-0761149446.
Delpha, J.. Grilled Pizza the Right Way. Macmillan, 2015. ISBN 978-1-62414-106-5.

Havolalar

[MartinMaiden2-1] Maiden. „Linguistic Wonders Series: Pizza is a German(ic) Word“. yourDictionary.com. 2003-yil 15-yanvarda asl nusxadan arxivlangan.

[Schwartz-2] Arthur Schwartz, Naples at Table: Cooking in Campania (1998), p. 68. ISBN 9780060182618.

[Dickie-3] John Dickie, Delizia!: The Epic History of the Italians and Their Food (2008), p. 186.

[Orsini-4] Father Giuseppe Orsini, Joseph E. Orsini, Italian Baking Secrets (2007), p. 99.

[5] „Pizza Margherita: History and Recipe“. ITALY Magazine. 14 March 2011. 7 February 2013da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 21 February 2022.

[:0-6] „Naples' pizza twirling wins Unesco 'intangible' status“ (en-GB). The Guardian. Agence France-Presse (2017-yil 7-dekabr). 2017-yil 7-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 7-dekabr.

[Miller-7] Miller. „American Pie“. American Heritage (april–may 2006). 2012-yil 3-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 4-may.

[8] Naylor, Tony. „How to eat: Neapolitan-style pizza“. The Guardian (2019-yil 6-sentyabr). 2019-yil 14-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 20-sentyabr.

[9] Godoy. „Italians To New Yorkers: 'Forkgate' Scandal? Fuhggedaboutit“. National Public Radio (2014-yil 13-yanvar). 2019-yil 20-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 20-sentyabr.

[10] Hynum. „Pizza Power 2017 – A State of the Industry Report“. PMQ Pizza Magazine (2016-yil dekabr). 2017-yil 29-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 28-iyul.

[11] Rhodes, Donna. „Consumption of Pizza“. Food Surveys Research Group Dietary Data Brief No. 11. USDA (2014-yil fevral). 2017-yil 30-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 27-sentyabr.

[MartinMaiden3-12] Maiden. „Linguistic Wonders Series: Pizza is a German(ic) Word“. yourDictionary.com. 2003-yil 15-yanvarda asl nusxadan arxivlangan.

[autogenerated12-13] Salvatore Riciniello (1987) Codice Diplomatico Gaetano, Vol. I, La Poligrafica

[14] „Definition of pizzetta“. Merriam-Webster (2023-yil 22-iyun).

[15] Doane. „Bringing authentic Neapolitan pizza home“. CBS News (2022-yil 20-noyabr).

[16] Uyehara, Mari. „The Many Lives of Tomato Pie“ (en-US). The New York Times (2023-yil 6-oktyabr). Qaraldi: 2023-yil 15-oktyabr.

[17] "Pizza, A Slice of American History" Liz Barrett (2014), p.13

[18] "The Science of Bakery Products" W. P. Edwards (2007), p.199

[19] Talati-Padiyar, Dhwani. Travelled, Tasted, Tried & Tailored: Food Chronicles. Lulu publishers, 8 March 2014. ISBN 978-1304961358. Qaraldi: 2014-yil 18-noyabr. ^{[sayt ishlamaydi]}

[auto-20] Buonassisi, Rosario. Pizza: From its Italian Origins to the Modern Table. Firefly, 2000 — 78-bet.

[21] „Aeneas and Trojans fulfill Anchises' prophecy.“. 2017-yil 29-martda asl nusxadan arxivlangan.

[22] „Pompeii archaeologists discover 'pizza' painting“. BBC News (2023-yil 17-iyun).

[23] „Pizza's possible 'distant ancestor' found painted in the ruins of Pompeii“ (en-AU). ABC News (2023-yil 27-iyun). Qaraldi: 2023-yil 28-iyun.

[24] „Sorpresa: la parola "pizza" è nata a Gaeta“ (Italian). La Reppublica (2015-yil 9-fevral). 2021-yil 16-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 16-noyabr.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

k m t Italiya oshxonasi
Tarix	Qadimgi Rim oshxonasi Oʻrta asr oshxonasi Ilk zamonaviy taomlar Zamonaviy taomlar
Mintaqaviy oshxonalar	Abruzzo oshxonasi Apuliya oshxonasi Arbëreshë oshxonasi Korsika oshxonasi Liguriya oshxonasi Lombard oshxonasi Mantuan oshxonasi Lukan oshxonasi Neapolitan taomlari Piemonte oshxonasi Rim oshxonasi Sardiniya oshxonasi Sitsiliya oshxonasi Venetsiya oshxonasi
Pasta va souslar	Pasta (Roʻyxat) Karbonara Pesto Ragù Neapolitan ragù Struncatura Arrabbiata sousi Amatriciana sousi Marinara sousi Genovese sousi Bolognese sousi Checca sousi Fettuccine Alfredo Pasta alla norma Pasta con i peperoni cruschi Pasta con le sarde Pasta e fagioli Pasta al pomodoro Pasta all'Ortolana Paseuta Pastafrola Rigatoni con la Pajata Cacio e pepe Spaghetti aglio e olio Spaghetti alla puttanesca Spaghetti alle vongole Tumact me tulez Makaron
Shoʻrvalar	Alla Kanavese shoʻrvasi Alla modenese shoʻrvasi Acquacotta Bagnun Minestrone Ribollita
Boshqa taomlar (Roʻyxat)	Abbacchio Bagna càuda Braciola Bruschetta Bruscitti Cotoletta Cotoletta alla milanese Crostino Bollito misto Baccalà alla lucana Baccalà alla vicentina Cacciatore Cacciucco Caponata Cappon magro Caprese salad Carciofi alla romana Carpaccio Carne pizzaiola Cassoeula Ciambotta Ciccioli Coda alla vaccinara Fiorentina Fondue Frico Frittata Frìttuli Istriancha ragu Lampredotto Polenta Porchetta Panzanella Parmigiana Ossobuco Orzotto Rafanata Risotto Rollatini Saltimbocca Scaloppine Timballo Vitello tonnato
Pitsa va koʻcha taomlari	Pitsa al taglio Neapolitan pizza Sitsiliya pitsasi Focaccia Piscialandrea Calzone Panzerotti Crocchè Arancini Supplì Frittula Panelle Pani câ meusa Panino Piadina Arrosticini Farinata Tramezzino Zippuli Sardenara Scaccia U' pastizz 'rtunnar
Pishloqlar va pishiriqlar	Pishloqlar PDO Salumi
Qandolat mahsulotlari va shirinliklar (Roʻyxat)	Bocconotto Bombolone Bruttiboni Buccellato Budino Cannoli Cantuccini Cassata Cassatella di sant'Agata Castagnaccio Cavallucci Colomba di Pasqua Crostata Crocetta of Caltanissetta Gelato Granita Grattachecca Marzipan Mustacciuoli Neapolitan muzqaymogʻi Neccio Pandoro Panettone Panforte Panna cotta Panpepato Parrozzo Pastiera Pignolata Pizzelle Ricciarelli Seada Semifreddo Sfogliatelle Sorbetto Sponge cake Spumoni Struffoli Tartufo Tiramisu Torrone Torta caprese Zabaione Zeppole Zuccotto Zuppa Inglese
Nonlar	Borlengo Breadstick Ciabatta Coppia Ferrarese Filone Michetta Pane carasau Pane di Altamura Pane sciocco Sgabeo Taralli Vastedda
Sharoblar	Navlari IGT DOCG DOC Abruzzo Kalabriya Friulan Lombard Piemontecha Toskana Venetsiya
Alkagol ichimlklar	Pivo Grappa Sambuca Mirto Vermouth Spritz Limoncello Fernet Campari Aperol Cynar Amaro Amaretto Nocino Centerbe Bargnolino Maraschino Sassolino Strega Rosolio Galliano Frangelico Alchermes Aurum
Kofelar	Caffè Espresso Lungo Ristretto Doppio Espressino Cappuccino Caffelatte Latte macchiato Caffè macchiato Caffè corretto Affogato Mocaccino Marocchino Bicerin Barbajada Bombardino
Aloqador	Sammarin oshxonasi Italiya-Amerika oshxonasi Italiya oziq-ovqat mahsulotlari Osteriya Trattoria Enoteca Sagra Italiya oshpazlari roʻyxati Italyan taomlari va ichimliklar roʻyxati Ovqat tarkibi