Koʻl ota
| Koʻl ota | |
|---|---|
| Ko‘l ota | |
| Joylashuvi | Toshkent |
| Turi | Arxeologik yodgorlik |
Koʻl ota – asl nomi nomaʼlum boʻlgan qadimiy aholi punktining shartli nomi. Oʻzbekistonning Toshkent viloyatidagi Olmaliq shahridan 6 km sharqda joylashgan. Qal’a va shaharchaga kelib chiqishi eronlik boʻlgan odamlar tomonidan asos solingan.
Koʻl ota yoki Qirqizbuloq qoʻriqxonasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Shahar nomi mahalliy aholi qadrlaydigan Koʻl ota qoʻriqxonasi sharafiga berilgan. Qoʻriqxona kichik koʻlning sharqiy qirgʻogʻida juda yaxshi saqlangan majmua boʻlib, tarkibiga quyidagilar kiradi:
- sunʼiy tepalik,
- muqaddas bogʻ
- qurbonlikrni tayyorlash uchun alohida ayvonlar va kaminlar.
Asosiy ziyoratgoh buloqlarning chiqish joylari va hududning gʻarbiy chekkasidagi qoyalar boʻlib, u yerda xushboʻy tayoqlar yoqiladi. „Koʻl ota“ nomi yuqorida tilga olingan koʻl bilan bogʻliq boʻlib, birinchi marta rasmiy ravishda faqat XIX asrda qayd etilgan. Taxminlarga koʻra, koʻl oʻrta asrlarda zilzila sababli paydo boʻlgan. 1980-yillardan buyon qoʻriqxona „Qirqqizbuloq“ deb ataladi[1][2].
„Koʻl ota maskani“ arxeologik yodgorligi.
[tahrir | manbasini tahrirlash]Qoʻriqxonaning gʻarbida shartli ravishda „Koʻl ota manzilgohi“ deb ataladigan arxeologik yodgorlik joylashgan. Bu Ohangaron (Angren) vodiysidagi eng yirik hunarmandchilik markazlaridan birining xarobalari boʻlib, metallarni qayta ishlashga yoʻnaltirilgan[3]. Qadimgi turar-joy uch qismdan iborat:
- Ilk oʻrta asrlar shahrining oʻzagini qalʼa tipidagi toʻgʻri burchakli qoʻrgʻon tashkil etadi (devor balandligi – 10 m, maydoni – 0,5 ga). "Koʻl ota qalʼasi"[4] Oʻzbekiston hududida qurilgan eng qadimiy qasrlardan biri hisoblanadi.
- Shahriston va Rabod yaxshi saqlanmagan.
1929-yilga kelib Shahriston va Raboddning shimoli hamda gʻarbiy qismlarini ekin maydonlari, mahalliy aholining uy-joylari egallab oldi. Oʻshanda aholi punktining umumiy maydoni 30 gektarga yetgan. Biroq, keyinchalik akademik Buryakov shahar atrofi boʻylab gʻarbiy yoʻnalishda qariyb 600 m uzunlikka choʻzilgan va sharqda qalʼa poydevorining tabiiy tizmasi bilan qoʻshilgan qoʻshimcha devor bilan oʻralgan shahar hududini topdi. Shunday qilib, shaharning umumiy maydoni 50 gektar ekanligi aniqlandi. X asr arab tilidagi geografik asarlarda „katta boylikka ega shahar“[5] sifatida qayd etilgan.
Shaharni arxeologik oʻrganish shuni koʻrsatdiki, bu yerdagi birinchi aholi punkti Qovuncgi-I (eramizning III-IV asrlari) davrida vujudga kelgan va buloq suvlari bilan toʻyingan kanal boʻyida joylashgan. Keyinchalik, 1-ming yillikning 2-yarmidan uning hududi janubi-gʻarbiy tomonga kenga boshladi. Shaharni suv bilan taʼminlash uchun buloq suvidan foydalangan holda sunʼiy koʻl yaratiladi. Shimoli-sharqdan qal’aga tutash metallurgiya ustaxonalari faoliyatining boshlanishi ham shu davrga toʻgʻri keladi. Metal eritish zavodlarining xarobalari saqlanib qolgan. Aholi punktining mustahkam shaharga aylanishiga bir qancha omillar sabab boʻlgan. Bu uning togʻ-kon hududiga yaqinligi, oʻrmonlarning mavjudligi, metallurgiya ishlab chiqarishning rivojlanishi va rudali hududlarga chuqur kirib borishda qulay joylashuv. Ilk oʻrta asrlarda qalʼa va shaxriston alohida ajralib turgan. Bundan tashqari, qal’a qalinligi 6 m boʻlgan qal’a devori bilan oʻralgan.
Arxeologik materiallar hudud rudalarni va qisman temirni qayta ishlash uchun eng muhim nuqtalardan biri boʻlganligini aniq koʻrsatmoqda. Shlaklarni tahlil qilish shuni koʻrsatadiki, xom ashyo bitta aniq kondan emas, balki turli nuqtalardan olingan. Taxminlarga koʻra, xom ashyo Oltin-Toʻpqon, Qanjilo-Taboshar konlari va yaqin atrofdagi Qoʻrgʻoshinkon konlaridan olib kelingan[6].
XIII asr boshidagi siyosiy holat, Xorazmshohning naymanlar bilan kurashi va keyinchalik Chingizxon boshchiligidagi moʻgʻullar istilosidan soʻng shahar tanazzulga uchradi. Faqat markaziy qismidagina XV- XVI asrlargacha odamlar yashagan[7].
Rus tilidagi adabiyotda birinchi marta Koʻl ota aholi punkti 1928-yilda geologiya kongressi ishtirokchilari tomonidan tilga olingan. 1934-yilda – arxeolog M. E. Masson, aholi punkti va uning atrofini oʻrganib qadimgi konchilik izlarini topdi[8]. Biroq, birinchi arxeologik qazishmalarni Buryakov XX asrning 60-70-yillarida boshlagan.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „Городище Куль-ата“.
- ↑ „Кырк-кызбулак (Кульата)“.
- ↑ …za rekoy Angren, u seleniya Kul-Ata obraщayut na sebya vnimanie ostatki drevnego metallurgicheskogo zavoda, kotoriy rabotal, veroyatno, mnogo soten let tomu nazad. Viydya iz avtomobilya i vzbirayas po trope, peresekayuщey ruchey i veduщey v gori, mi osmotreli kuchu drevnix shlakov diametrom do 35 m i visotoy do 4 m. Na rasstoyanii odnogo kilometra mi vstretili vtoruyu takuyu je kuchu shlakov. Na shlakax vidni primazki mednoy zeleni. Analizi ukazivali na prisutstvie v plavlenoy rude slansa, sinka i medi. Ochevidno, zdes pereplavlyalas polimetallicheskaya ruda iz blijayshego mestorojdeniya, izvestnogo teper pod imenem Almalik.
- ↑ Nazvanie uslovnoe. Podlinnoe imya etogo zamka (ravno kak i ryada drugix drevnix zamkov, vklyuchaya Дзивгисские Предпещерные замки v Osetii) ostayotsya neizvestnim nauke.
- ↑ Rassilka Akademii nauk Uzbekistana.
- ↑ A takje – Almalikskaya ruda (mnenie O. M. Rostovseva).
- ↑ Toshkent atroflari bo‘ylab (O‘zbek, ingliz, rus) [2012] — 66-bet.
- ↑ S 1929 po 1936 goda Masson zanimalsya istoriey gornogo dela pri Geologicheskom Komitete Uzbekistana, gde im bila sformirovana geologicheskaya biblioteka. Etu rabotu on sovmeщal s zavedovaniem arxeologicheskim sektorom Uzbekskogo Komiteta po delam muzeev i oxrani pamyatnikov starini i iskusstva.