Kontent qismiga oʻtish

John Herschel

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Sir John Frederick William Herschel (oʻzb. Ser Jon Frederik Uilyam Gershel; 1792-yil 7-mart — 1871-yil 11-may)[1] — matematik, astronom, kimyogar sifatida faoliyat yuritgan ingliz polimati edi. Shuningdek, u ixtirochi ham edi, John Herschel tajribali fotograf boʻlgani holda, „Blueprint“ni ixtiro qilgan[2][3]. Shu bilan birga u botanika ishlari bilan ham shugʻullangan.

John Herschel
Asl ismi 1846-yilda nashr etilgan John Herschel rasmi
Tavalludi 1792-yil 7-mart
Solou, Bukingemshir, Angliya
Vafoti 1871-yil 11-may
Kollingvud, Hawkhurst yaqinida , Kent, Angliya
Kasbi Matematik, astronom, kimyogar, ixtirochi, fotograf
Ijod qilgan tillari Ingliz tili[4]
Fuqaroligi 🇬🇧 Buyuk Britaniya
Yoʻnalish Matematika
Mukofotlari

Smit mukofoti (1813)

Kopli medali (1821, 1847)

Lalande medali (1825)

Qirollik Astronomiya Jamiyatining Oltin medali (1826, 1836)

Qirollik medali (1836, 1840)

Qirollik gilfi ordenining ritsarlari

Herschel astronomiyada Julian kun tizimidan foydalanishni yaratdi.  U Saturnning yettita yoʻldoshini va Uranning toʻrtta yoʻldoshini — otasi ser William Herschel tomonidan kashf etilgan yettinchi sayyora deb atadi. John Herschel fotografiya faniga koʻp hissa qoʻshgan, u ranglarni koʻrish yetishmovchiligi va ultrabinafsha nurlarining kimyoviy kuchini oʻrgangan. Uning ilmiy eksperiment va nazariya yaratishga induktiv yondashish tarafdori boʻlgan „Dastlabki nutq“ (1831) asari fan falsafasiga muhim hissa qoʻshgan[5].

Dastlabki hayoti va astronomiyadagi faoliyati

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kopernik oy krateri modelining kalotipi,1842-yil

Herschel Bukingemshir shtatining Slou shahrida Mary Boldwin va astronom William Herschel oilasida dunyoga kelgan. U astronom Caroline Herschelning jiyani edi. U qisqa vaqt ichida Kembrijdagi Eton kolleji va Sent-Jon kollejida tahsil olib, 1813-yilda katta Wrangler lavozimini tugatdi[6]. Aynan bakalavrlik davrida u matematiklar Charles Babbage va George Peacock bilan doʻstlashdi. U 1816-yilda Kembrijni tark etdi va otasi bilan ishlay boshladi.  U 1816-yilda astronomiya bilan shugʻullanib, diametri 18 dyum(460mm), oyna bilan fokus uzunligi 20 fut (6.1 m) boʻlgan yorugʻlikni aks ettiruvchi teleskopni yaratdi. 1821 va 1823-yillar orasida u James South bilan birga otasi tomonidan kataloglangan qoʻsh yulduzlarni qayta koʻrib chiqdi[7].

Herschel 1820-yilda Qirollik Astronomiya Jamiyatining asoschilaridan biri edi. Otasi bilan qilgan ishlari uchun 1826-yilda Qirollik Astronomiya Jamiyatining Oltin medali bilan taqdirlangan (1836-yilda yana gʻolib boʻlgan) va 1825-yilda Fransiya Fanlar akademiyasining Lalande medaliga sazovor boʻlgan, 1821-yilda Qirollik jamiyati unga oʻzlarining operatsiyalariga qoʻshgan matematik hissasi uchun Kopley medalini topshirdi. 1831-yilda Qirollik Gilfi ordenini oladi va Qirollik ritsariga aylanadi. Mary Boolening taʼkidlashicha, Herschel George Everestning harakatlari natijasida hind tafakkuri va matematikasidan ham xabardor boʻlgan[8].

Herschel uch marta Qirollik Astronomiya Jamiyatining prezidenti boʻlgan: 1827—1829, 1839—1841 va 1847—1849[9].

Herschelning 1831-yil boshida Dionysius Lardner Kabinet siklopediyasining bir qismi sifatida nashr etilgan tabiiy falsafani oʻrganish boʻyicha dastlabki nutqi kuzatish va nazariya oʻrtasidagi tartibli bogʻliqlik bilan ilmiy tadqiqot usullarini belgilab beradi. U tabiatni tushunish yoki matematik jihatdan ifodalash qiyin boʻlgan qonunlar bilan boshqariladi deb taʼriflagan va tabiat falsafasining eng oliy maqsadi ham qonunlarni induktiv fikrlash orqali tushunish, bu hodisa uchun yagona birlashtiruvchi tushunchani topish ekanligini taʼkidlaydi. Herschelning bu taʼrifi ilm-fanga keng taʼsir koʻrsatadigan nufuzli bayonotga aylandi, ayniqsa Kembridj universiteti talabasi Charles Darwin bundan judayam ilhomlangan va bu ishga kuchli gʻayrat bilan oʻz hissasini qoʻshgan[10][11]. Shundan keyin Darwin 1854-yilda Amerika falsafiy jamiyatiga aʼzo etib saylangan[12].

Herschel 1864-yilda oʻzining astronomik kuzatuvlari katalogini nashr etdi, u oʻzining va otasining ishlari toʻplami sifatida katta Herschelning tumanliklar katalogini kengaytirdi va Tumanliklar hamda yulduzlar klasterlarning umumiy katalogi deb nomlangan yangi katalog vujudga keldi. Bu katalogni toʻldiruvchi yana bir 10 300 ta koʻp va qoʻsh yulduzlarning umumiy katalogi jildi Herschel vafotidan soʻng nashr etildi.

Herschel kashfiyotlari orasida NGC 7, NGC 10, NGC 25 va NGC 28 galaktikalari ham mavjud.

Fotografiyaga qoʻshgan hissasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Herschelning 1839-yil 9-sentyabrda otasining 40 futlik teleskopining oʻrnatilishini koʻrsatadigan birinchi shisha plastinka fotosurati

Herschel fotografiyaga koʻplab muhim hissalar qoʻshgan. U xrizotip kabi oʻzgrishlarni va „Blueprint“ nomi bilan ataluvchi[13] sinotip jarayonini ixtiro qilish orqali fotografiya jarayonlarini yaxshiladi[14]. John 1839-yilda hozirgacha mavjud boʻlgan shishali fotosuratni yaratdi va spektr turli qismlarining nurlari fotografik qogʻozga oʻz rangini berishga moyilligini taʼkidlab, baʼzi ranglarni takrorlash bilan tajriba oʻtkazdi. Herschel sabzavot sharbatlarining fotosezuvchanlik xossalaridan foydalangan holda tajribalar oʻtkazdi, bu hossalar fitotiplar, shuningdek, antotiplar deb ham ataladi. Bu bilan bogʻliqoʻz kashfiyotlarini 1842-yilda London Qirollik Jamiyatining falsafiy operatsiyalarida nashr etdi[15]. U 1840-yillarning boshida Qirolicha Viktoriya portretining rassomi Henry Collen bilan hamkorlik qildi. Herschel William Willis tomonidan ishlab chiqilgan platina tuzlarining nurga sezgirligi asosida ilk bor platina jarayonini kashf etdi.

Herschel fotografiya atamasini 1839-yilda kiritgan[16]. Herschel ham birinchi boʻlib fotografiyaga salbiy va ijobiy atamalarni qoʻllagan[17].

Herschel 1819-yilda natriy tiosulfatni kumush galogenidlarning erituvchisi ekanligini aniqladi va Talbot va Daguerrega ushbu „soda giposulfiti“ („gipo“) rasmlarni „tuzatish“ uchun fotofiksator sifatida ishlatilishi mumkinligi haqida xabar berdi[18]. Bu qarash 1839-yil boshidagi tajribada oʻz samarasini bergandan soʻng ularni doimiy qoʻllanila boshlandi.

Herschelning bu boradagi muhim tadqiqotlari 1839-yil mart va 1840-yil yanvar oylarida Londondagi Qirollik jamiyatida oʻqitilgan.

Herschel faoliyatining boshqa jihatlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
John Herschel portreti
Julia Margaret Camoron tomonidan ishlangan 1867-yilgi sur’at

Herschel koʻplab maqolalar yozgan, jumladan, meteorologiya, fizik geografiya sohasida va Britaniya Ensiklopediyasining 8-nashri uchun teleskop haqidagi yozuvlarni misol qilib keltirish mumkin. Shuningdek, u Homerning „Illiada“sini ham tarjima qilgan.

1823-yilda Herschel metall tuzlarining optik spektrlari boʻyicha oʻz xulosalarini nashr etdi[19].

Herschel 1825-yilda quyosh nurlarining toʻgʻridan-toʻgʻri isitish quvvatini oʻlchash uchun aktinometrni ixtiro qildi[20] va uning bu asbob bilan ishlashi fotokimyoning dastlabki tarixida katta ahamiyatga ega boʻldi.

Herschel Grigorian kalendariga tuzatish kiritishni taklif qildi, yillarni kabisa emas 4000 ga karrali qilib, kalendar yilining oʻrtacha uzunligini 365,2425 kundan 365,24225 gacha qisqartirdi[21]. Garchi bu oʻrtacha tropik yil 365.24219 kunga yaqinroq boʻlsa-da, uning taklifi hech qachon qabul qilinmagan, chunki Grigoriy taqvimi bahorgi tengkunlik kunlari orasidagi oʻrtacha vaqtga (hozirda 365.242 374 kun) asoslangan[22].

Herschel 1832-yilda Amerika Sanʼat va fanlar akademiyasining xorijiy faxriy aʼzosi[23] va 1836-yilda Shvetsiya Qirollik Fanlar akademiyasining xorijiy aʼzosi etib saylangan.

1835-yilda Nyu-York Sun gazetasida " Buyuk oy yolgʻonlari " nomi bilan mashhur boʻlgan bir qator satirik maqolalar yozdi, ularda Herschel Oyda yashovchi hayvonlar, jumladan, koʻrshapalak qanotli gumanoidlarni kashf etgani haqida yolgʻon bayonotlar berdi.

Kanada gʻarbiy Saskachevandagi Herschel qishlogʻi, Herschel togʻi, Oydagi J. Herschel krateri, Herschel aholi punkti, Janubiy Afrikaning Keyptaun shahridagi Sharqiy Keyp va Herschel qizlari maktabi uning nomi bilan atalgan.

Yukon hududining bir qismi boʻlgan Shimoliy Muz okeanidagi Herschel oroli uning nomi bilan atalgan deb qabul qilingan boʻlsa-da, ser Jon Franklinning ekspeditsiya jurnalidagi yozuvlarda u bu yerni butun Herschel oilasiga hurmat yuzasidan atalganini yozadi, chunki Johnning otasi William Herschel, xolasi Caroline Herschel ham u kabi mashhur edilar[24].

Oilasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Alfred Edward Chalon tomonidan 1829-yilda chizilgan Margaret Brodie Stewart sur’ati
Alfred Edward Chalon tomonidan 1829-yilda chizilgan John Frederick Herschel sur’ati

Herschel 1829-yil 3-martda Edinburgda amakivachchasi Margaret Brodie Stwart (1810—1884) bilan turmush quradi va keyinchalik 12 nafar farzandning otasi boʻladi:

1. Caroline Emilia Mary Herschel (1830-yil 31-mart — 1909-yil 29-yanvar), askar va siyosatchi Alexander Hamilton-Gordonga turmushga chiqqan;

2. Isabella Herschel (5-iyun 1831—1893);

3. Sir William James Herschel, 2-baronet (9-yanvar 1833—1917);

4. Margaret Louisa Herschel (1834—1861), mohir rassom;

5. Prof. Alexander Stewart Herschel (1836—1907), Qirollik Jamiyati aʼzosi;

6. Polkovnik John Herschel (1837—1921) geodezik, Qirollik Jamiyati aʼzosi;

7. Maria Sophia Herschel (1839—1929);

8. Amelia Herschel (1841—1926) diplomat va sinolog Sir Thomas Francis Wadega turmushga chiqqan;

9. Julia Herschel (1842—1933) 1878-yil 4-iyunda kapitan (keyinchalik admiral) John Fiot Lee Pearse Maclearga turmushga chiqqan;

10. Matilda Rose Herschel (1844—1914) iqtidorli rassom, William Waterfieldga (Hindiston davlat xizmatchisi) turmushga chiqqan;

11. Francisca Herschel (1846—1932);

12. Anne Herschel (20-iyun 1855—1939).

Oʻlimi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Vestminster abbatligidagi John Herschel va Charles Darwinning qoʻshni qabrlari

Herschel 1871-yil 11-mayda 79 yoshida Kentdagi Xokxerst yaqinidagi Kollingvudda vafot etdi. Oʻlimidan keyin u uchun milliy dafn marosimi oʻtkazildi va Vestminster Abbeyga dafn qilindi[25].

Uning londonlik Henry W.Field tomonidan yozilgan nekrologi 1871-yil 1-dekabrda Amerika falsafiy jamiyatiga oʻqib eshittirilgan[26].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Krou, Maykl J. „Herschel, ser Jon Frederik Uilyam, birinchi baronet (1792-1871)“.Oksford Milliy Biografiya lugʻatiOksford universiteti matbuoti
  2. ↑ "Blueprint". Britaniya entsiklopediyasi.3-jild (Expoʻ70 nashri). Chikago: Uilyam Benton.816-bet
  3. ↑ Bridjuoter, Uilyam; Shervud, Elizabeth J., tahrirlar. (1950). „loyiha“. Bir jildda Kolumbiya entsiklopediyasi (2-nashr). Nyu-York shahri: Kolumbiya universiteti nashriyoti.214-bet
  4. ↑ (unspecified title)
  5. ↑ „Jon F.W.Herschel gipotetik soʻrov boʻyicha induktivistmi?“409-439-betlar
  6. ↑ „Herschel, John Frederick William“Kembrij bitiruvchilari maʼlumotlar bazasi . Kembrij universiteti
  7. ↑ „Herschel, Sir John Frederick William“ Britaniya ensiklopediyasi (11-nashr).Kembrij universiteti matbuoti
  8. ↑ Meri Everest Boole (1901).Oʻn toʻqqizinchi asrda hind tafakkuri va gʻarb faniIbtido kutubxonasi. Seylon milliy sharhi
  9. ↑ Elliott, Devid.„Oʻtgan Qirollik Astronomiyasi Jamiyati prezidentlari“Qirollik Astronomiya Jamiyati. 2017 -yil 20-noyabrda olindi
  10. ↑ Darwin 1958-yil 67-68-betlar
  11. ↑ Darwin 94-sonli xat
  12. ↑ Amerika Falsafiy Jamiyati aʼzolari2021-yil 19-aprelda olindi
  13. ↑ Rosenthal, Richard T. (2000). „Sianotip“
  14. ↑ Herschel, John (1901).„Koʻprikdan Niagara sharsharasining umumiy koʻrinishi“Jahon raqamli kutubxonasi. Detroit nashriyot kompaniyasi . 2017 -yil 20-noyabrda olingan — Kongress kutubxonasi orqali
  15. ↑ Herschel,John William Frederick(1842)„Quyosh spektri nurlarining sabzavot ranglariga taʼsiri va baʼzi yangi fotosurat jarayonlari haqida“London Qirollik jamiyatining falsafiy operatsiyalari
  16. ↑ Shaaf, Larri (1979).„Ser Jon Herschelning 1839-yildagi Qirollik jamiyatining fotosuratga oid hujjati“Fotosurat tarixi
  17. ↑ Peres, Maykl R. (2008).Fotografiyaning qisqacha fokal ensiklopediyasi: qogʻozdagi birinchi fotosuratdan raqamli inqilobgacha
  18. ↑ „Giposulfat kislota va uning birikmalari haqida“Edinburg falsafiy jurnali,1819,2011-yil 15-aprelda olingan
  19. ↑ Herschel J.F.W. (1823).„Rangli muhit tomonidan yorugʻlikning yutilishi va maʼlum olovda namoyon boʻladigan prizmatik spektrning ranglari toʻgʻrisida; toʻgʻridan-toʻgʻri tajriba orqali har qanday muhitning mutlaq dispersiya kuchini aniqlashning tayyor rejimini hisobga olgan holda“Edinburg qirollik jamiyatining operatsiyalari
  20. ↑ Anon(1884).„Eslatmalar va yangiliklar“524-528-betlar
  21. ↑ Astronomiyaning konturlariD. Appleton va kompaniya. 1876 ​​yil.
  22. ↑ Steel,Duncan (2000).Vaqtni belgilash: mukammal taqvimni ixtiro qilish uchun epik izlanishJohn Wille va oʻgʻillari, 185-bet.
  23. ↑ „Aʼzolar kitobi, 1780-2010: H bobi“ Amerika sanʼat va fanlar akademiyasi. 2016-yil 15-sentabrda olingan.
  24. ↑ Burn,C.R.(2009-yil sentabr).„Herschel oroli kimning nomi bilan atalgan?“Arktika.Shimoliy Amerika Arktika instituti.
  25. ↑ 'The Abbey Scientists' Hall, AR p56: London; Rojer va Robert Nikolson; 1966-yil
  26. ↑ Field, Henry W. (1871).„Ser Jon Frederik Uilyam Xerschelning nekrolog xabarnomasi, Bart“.Amerika falsafiy jamiyati maʼlumotlari.

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Transsendental tenglamalarning ayrim muhim shakllarini tekshirish yoʻli bilan hal qilish uchun mashinaning tavsifi,1832-yil

• „Giposulfat kislota va uning birikmalari haqida“Edinburg falsafiy jurnali.

• Murakkab linzalar va ob’ekt-koʻzoynaklarning aberatsiyasi haqida (1821).

• Metropolitana ensiklopediyasi uchun „Yorugʻlik“, „Ovoz“ va „Jismoniy astronomiya“ boʻyicha kitobli maqolalar (30 jild. 1817-45).

• Astronomiya haqida risola (3-nashr). Filadelfiya: Keri, Liya va Blanchard. 1835-yil.

• „Quyosh spektri nurlarining kumush va boshqa moddalarni, ham metall, ham metall boʻlmagan moddalarni tayyorlashga va baʼzi fotosurat jarayonlariga kimyoviy taʼsiri toʻgʻrisida“, London Qirollik jamiyatining falsafiy operatsiyalari.

• 1834, 5, 6, 7, 8-yillarda Yaxshi Umid burnida oʻtkazilgan astronomik kuzatishlar natijalari: 1825-yilda boshlangan Koʻrinadigan osmonning butun yuzasini teleskopik tadqiq qilishning yakuni,London: Smit, Elder va boshqalar, 1847-yil.

• Ilmiy tadqiqot qoʻllanmasi (tahr.), (1849).

• Meteorologiya (1861).

• Astronomiyaning konturlari.D.Appleton 1876-​​yil.

• Tabiiy falsafani oʻrganish boʻyicha dastlabki nutq.London: Longman, Ris, Orme, Brown & Green. 1880-yil.

• 10 300 ta koʻp va qoʻsh yulduzlarning umumiy katalogi (oʻlimdan keyin nashr etilgan).

• Ilmiy fanlar boʻyicha tanish maʼruzalar.Jorj Routledge va oʻgʻillari. 1869-yil.

• Tumanliklar va klasterlarning umumiy katalogi.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

• John Herschelportretlari Milliy portret galereyasida, London.

• „SIR JOHN HERSCHEL (Nekrolog, 1871-yil 13-may, shanba)“ Taniqli shaxslar: The Timesdan qayta nashr etilgan tarjimai hollar. I jild (1870—1875). London: Macmillan & Co. 1892. 33-36-betlar.

• Biografik maʼlumot[sayt ishlamaydi] 2013-yil 17-iyulda Wayback mashinasida arxivlangan.

•R. Derek Vud (2008), „1839-yil 14-mart, Herschelning fotosurat kaliti“

• Herschel astronomiya muzeyi

• Qirollik jamiyati arxividagi Herschelning hujjatlarini yaratishda fan

•Astronomische Nachrichten jurnalida chop etilgan yulduzlar katalogiga oid 1823-yildagi xabarnomaning Vikimanba nusxasi 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=John_Herschel&oldid=5004216" dan olindi