Eski oʻzbek yozuvi

Eski oʻzbek yozuvi — arab grafikasi asosida shakllangan va 11-asrdan 20-asrning boshlarigacha qoʻllangan oʻzbek yozuvi; arab alifbosidagi 28 ta harfga arab tilida boʻlmagan, lekin eroniy va turkiy tillarga xos boʻlgan tovushlarni ifodalash uchun yana 4 ta harf qoʻshish bilan shakllantirilgan. Ushbu harflar arab alifbosidagi tayyor harflarga qoʻshimcha nuqta yoki chiziq orttirish yoʻli bilan hosil qilingan va ularning har biri alifbo qatorida oʻziga asos boʻlgan harfdan keyin joylashtirilgan; ularning nomlanishi ham asos harflarning nomlanishiga moslashtirilgan.

E.oʻ.yo.da arab yozuvining, arab alifbosidagi barcha harflarning yozilish xususiyatlari, ularning qanchasi nechta shaklga ega boʻlishi, oʻzidan keyingi harfga qoʻshilib yoki qoʻshilmay yozilishi holatlari va boshqalar arab yozuvidagidek aynan qabul qilingan. Alifboda harflar soni 32 taga yetgan boʻlsada, ularning asosiy shakllari 18 tani tashkil etadi, xolos; koʻp harflar bir-biridan ustiga yoki ostiga qoʻyiladigan nuqtalar bilangina farqlanadi.

E.oʻ.yo.da sof oʻzbekcha (turkiy) soʻzlardagi deyarli barcha unli va undosh tovushlar alohida harflar orqali ifodalanadi. Biroq oʻzbek tilidagi arab va fors tilidan oʻzlashgan soʻzlarda undosh tovushlar va o, u, i choʻziq unlilarigina yoziladi; qisqa unlilar talaffuz etilsada, ular alohida harfga ega boʻlmaydi. Yozuvda aks etmaydigan qisqa unlilarni va boshqalar fonetik holatlarni koʻrsatish uchun esa harakatlar deb ataladigan va tegishli undoshlar ustiga yoki ostiga qoʻyiladigan 10 dan ortiq yordamchi belgilar: fatha, kasra, zamma (forscha nomlari: zabar, zer, pesh), tanvin, madd, tashdid, hamza va boshqalar mavjud (arab yozuvi, harakatlarning shakl va vazifalari haqida q. Arab yozuvi).

E.oʻ.yoda I (alif) harfbelgisi asosan o, a tovushlarini, arabcha soʻzlar boshida esa, qaysi harakat qoʻyilishiga qarab, u, i, e tovushlarini ham bildirgan; (vov) harfbelgisi v undoshini, shuningdek, oʻzbekcha soʻzlar oʻrtasida u, oʻ unlilarini bildirgan; (yoy) harfbelgisi y undoshini hamda soʻz oʻrtasida i, e unlilarini bildirgan; harf birikmasi oʻzbekcha soʻzlar boshidagi u, oʻ tovushlarini, harf birikmasi esa oʻzbekcha soʻzlar boshidagi i, e unlilarini ifodalash uchun joriy etilgan. Arab tilida portlovchi boʻgʻiz tovushini ifodalovchi s(ayn) harfbelgisi E.oʻ.yo.da arabcha soʻzlarni yozishda anʼana sifatida alifbo qatoridan oʻrin olgan: u alohida tovush tarzida emas, balki oʻzidan keyin turadigan yoki oʻqiladigan choʻziq va qisqa unlilar bilan qoʻshib talaffuz qilinaveradi.

E.oʻ.yo. 1920—21 yillarda bir qancha oʻzbek ziyolilari, jumladan, Fitrat boshchiligidagi "Chigʻatoy gurungi" aʼzolari tomonidan jiddiy isloh qilindi. Bunda oʻzbek adabiy tilida mavjud boʻlgan 6 ta unli tovush uchun maxsus harflar joriy qilindi, faqat arabcha soʻzlardagina uchraydigan, oʻzbek tili uchun yot boʻlgan harflarini alifbodan chiqarish, harfining qoʻllanishini chegaralash haqida qaror qabul qilindi. 1921-yil yanvda boʻlib oʻtgan Tilimlo qurultoyining materiallari ana shu islohga amal qilib nashr etilgan dastlabki kitob boʻldi.

Shuni aytish kerakki, mazkur islohgacha Eski oʻzbek yozuvida imlo, yaʼni soʻzlarning toʻgʻri yozilishida, diakritik va punktuatsion belgilarning ishlatilishida izchillik, barqarorlik boʻlmagan. Isloh natijasida yuqoridagidek kamchilik va nuqsonlar maʼlum darajada bartaraf boʻldi.

Oʻzbek yozuvi 1929-yilda lotin grafikasi, 1940-yilda rus grafikasi asosida shakllantirilgach, E.oʻ.yo.ni oʻqishoʻrganish nihoyatda sustlashdi, hatto bunga qarshiliklar ham boʻldi; uni biluvchilar doirasi ancha toraydi. Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, bu yozuvni oʻrganishga keng imkoniyatlar berildi, uni oʻrganish boʻyicha maxsus kurslar tashkil etildi. Oʻzbekiston Respublikasining "Lotin yozuviga asoslangan oʻzbek alifbosini joriy etish toʻgʻrisida"gi qonunida ham arab alifbosini, yaʼni E.oʻ.yo.ni oʻrganish va undan foydalanish uchun zarur sharoitlar saqlab qolinishi alohida qayd etilgan.

LL.Shermuhamedov T.,Abdullayev F., Xalilov L., Oʻqish kitobi, 2nashri, T., 1973; (toʻldirilgan va qayta ishlangan 3-nashri — 1994); Jumaniyozov R., Eski oʻzbek yozuvi, T., 1989.

Abduvahob Madvshiyev, Ergash Umarov.

Alifbo

Bular oʻzbek alifbosining harflari.

Holda	Oxirida	O‘rtasida	Boshida	Harfning hozirgi ko‘rinshi	Harfning nomi
ﺀ	—			', a, i, u	Hamza
ﺍ	ﺎ		ﺍ	o, a	alif
ﺏ	ﺐ	ﺒ	ﺑ	b	be
ﭖ	ﭗ	ﭙ	ﭘ	p	pe
ﺕ	ﺖ	ﺘ	ﺗ	t	te
ﺙ	ﺚ	ﺜ	ﺛ	s	se
ﺝ	ﺞ	ﺠ	ﺟ	j	jim
ﭺ	ﭻ	ﭽ	ﭼ	ch	chim
ﺡ	ﺢ	ﺤ	ﺣ	h	hoy-i hutti
ﺥ	ﺦ	ﺨ	ﺧ	x	xe
ﺩ	ﺪ		ﺩ	d	dol
ﺫ	ﺬ		ﺫ	z	zol
ﺭ	ﺮ		ﺭ	r	re
ﺯ	ﺰ		ﺯ	z	ze
ﮊ	ﮋ		ﮊ	j	je (zhe)
ﺱ	ﺲ	ﺴ	ﺳ	s	sin
ﺵ	ﺶ	ﺸ	ﺷ	sh	shin
ﺹ	ﺺ	ﺼ	ﺻ	s	sod
ﺽ	ﺾ	ﻀ	ﺿ	z	dod
ﻁ	ﻂ	ﻄ	ﻃ	t	to (itqi)
ﻅ	ﻆ	ﻈ	ﻇ	z	zo (izg‘i)
ﻉ	ﻊ	ﻌ	ﻋ	’	ayn
ﻍ	ﻎ	ﻐ	ﻏ	g‘	g‘ayn
ﻑ	ﻒ	ﻔ	ﻓ	f	fe
ﻕ	ﻖ	ﻘ	ﻗ	q	qof
ک	ک	ﻜ	ﻛ	k	kof
ﮒ	ﮓ	ﮕ	ﮔ	g	gof
نگ/ݣ	ـنگ/ـݣ	ـنگـ/ـݣـ	نگـ/ݣـ	ng	nungof
ﻝ	ﻞ	ﻠ	ﻟ	l	lam
ﻡ	ﻢ	ﻤ	ﻣ	m	mim
ﻥ	ﻦ	ﻨ	ﻧ	n	nun
ﻭ	ﻮ		ﻭ	v, o‘, u	vav
ﻩ	ﻪ	ﻬ	ﻫ	h, a	hoy-i havvaz
ﻯ	ﻰ	ﻴ	ﻳ	y, e, i	yo

Unlilar

Holda	Oxirida	O‘rtasida	Boshida	hozirgi ko‘rinshi	Harfning nomi
ا	ـٰا	ـٰاـ	آٰ	O	Alif

Qaysi so‘z bor bo‘lishidan qat’i nazar, O unlisi doimo alif bilan yoziladi. Soʻz boshida baʼzan “عٰا” ketma-ketligi boʻlishi mumkin, bu ham O tovushini hosil qiladi, lekin bu juda kam uchraydi va faqat arabcha soʻzlarda mumkin.

	Holda	Oxirida	O‘rtasida	Boshida	hozirgi ko‘rinshi	Harfning nomi
Agar turkiy tildan bo‘lgan fe’l	ا	ـا	ـا	آ	A	Alif
Turkiy tillardan olingan soʻzlar	ه	ـه				Alif + hoyi Havvaz
Fors va arab tilidan kelib chiqqan so‘zlar			ـَ	اَ		Zabar

Fors va arab soʻzlarida “A” tovushi zabar bilan ifodalanadi. Zabar baʼzi turkiy soʻzlardagi “A” harfini ifodalash uchun ham qoʻllanadi, lekin bu odatda ikkinchi boʻgʻin bilan chegaralanadi va faqat boshqa shevalarda tarixan yumshoq unlilarga ega boʻlgan va unlilar uygʻunligini saqlab qolgan turkiy soʻzlarda uchraydi.

“A” harfi bilan tugagan turkiy kelib chiqishi fe’l va fe’l qoʻshimchalari oxirida “Hoyi Havvaz” harfi oʻrniga Alif qoʻllanib yoziladi.

Oʻzbek tilining oʻzi unlilar uygʻunligini yoʻqotgan boʻlsa-da, bu alifbo orqali eski oʻzbek tilida saqlanib qolgan. “Orqaga” unli uygʻunligi soʻzlarida “A” ni ifodalash uchun Alif harfi ishlatiladi. Tarixan "old" unli uyg‘unligi bo‘lgan so‘zlarda "A'" ifodasi uchun Zabar harfi ishlatiladi. Bu muhim, chunki uyg‘ur tilida bu farq yanada mustahkamroq va Alif ham, Zabar ham barcha vaziyatlarda turli xil tovushlarni chiqaradi, bu emas. Oʻzbek tiliga oʻxshab aralash.Shuning uchun ham eski oʻzbek tilida “A” harfini ikki xil tarzda yozish tillararo uygʻunlik uchun muhim edi.

Holda	Oxirida	O‘rtasida	Boshida	hozirgi ko‘rinshi
ے	ـے	ـېـ	اېـ	E

Bu faqat fors va turkiy soʻzlarning birinchi boʻgʻinida uchraydi. Arab tilida bu mavjud emas. Tarixan bu xat "ای" harfidan farqli ravishda yozilmagan, ammo o‘quvchiga sodda bo‘lishi uchun zamonaviy formatda berilgan.

	Holda	Oxirida	Oʻrtasida	Boshida	hozirgi ko‘rinshi	Harfning nomi
normal holatlar	ی	ـی	ـیـ	ایـ	I	Yo
Juda kam uchraydigan ikkinchi boʻgʻinli turkiy soʻzlar	ـِو					Zer+Vov

Bu har qanday va barcha bo‘g‘inlarda uchraydigan oddiy unli.

Baʼzan ikkinchi boʻgʻinda “i” harfi ketma-ketligi “i”ni ifodalash uchun ishlatiladi. Bu faqat turkiy so‘zlarda bo'lib, juda kam hollarda uchraydi. Bunga misol qilib “Xotun خٰاتِون”, “oʻrik اۄرِوک” “Boyin بۄیِون”, “Yomgʻir یٰامغِور” va “Oltin آٰلتِون” kabi soʻzlarni keltirish mumkin. Bu muhim oʻzgarishning saqlanishiga sabab, uygʻur tilida ikkinchi boʻgʻinda kelgan bu “vov” harfi aslida oʻz talaffuzini saqlab qolganligi, uygʻur tilidagi bu soʻzlarning “Xotun”, “oruk”, “Boʻyun”, “” talaffuz qilinishidir. Yomg'ur" va "Oltun". Eski oʻzbek yozuvi turkiy tillarni oʻzaro tushunishni birinchi oʻringa qoʻyish uchun uygʻunlashtirishga yordam berganining yana bir usuli bu.

Holda	Oxirida	Oʻrtasida	Boshida	hozirgi ko‘rinshi
ۄ	ـۄ	ـۄـ	اۄ	O‘

Bu maxsus eslatmalarsiz oddiy xat. U faqat fors va turkiy soʻzlarning birinchi boʻgʻinida uchraydi. Arabcha soʻzlarda uchramaydi. Tarixiy yozuvda bu harf "او" dan farqlanmaydi. Ushbu sahifada uni zamonaviy tamoyillarga koʻra farqlash uchun maxsus xat berilgan.

Holda	Oxirida	Oʻrtasida	Boshida	hozirgi ko‘rinshi	Harfning nomi
و	ـو	ـوـ	او	U	Vov

Bu oddiy xat boʻlib, qanday koʻrinsa ham yoziladi. U har qanday boʻgʻinda mavjud boʻlishi mumkin.

Faqat arab va fors tillariga xos unlilar.

Quyidagilar arab va fors tillariga xos boʻlib, afsuski, ularning joylashuvi yodga olinishi kerak.

	Holda	Oxirida	Oʻrtasida	Boshida	hozirgi ko‘rinshi	Harfning nomi
Bu arab va fors tillarida tarixiy qisqa unli. uning joylashuvi yodga olinishi kerak.		ـِه	ـِ	اِ	I	Zer
Bu arab va fors tillarida tarixiy qisqa unli. uning joylashuvi yodga olinishi kerak. Yakuniy shaklga ega emas			ـُ	اُ	U	Pish
Agar arabcha qoʻshimcha soʻz “an” bilan tugasa, “lutfan لُطفاً” yoki “zotan ذاتاً” kabi bu harf bilan yoziladi.	اً	ـاً			-an	Tanvin

Undosh tovushlar

Hozirgi oʻzbek tilida “ژ” harfi ham, “ج” harfi ham bir-biridan farq qiladigan tovushlarni hosil qiladi, lekin afsuski, bu zamonaviy alifboda koʻrsatilmagan.

"ݣ" harfi tarixan "نگ/نک" ketma-ketligi bilan yozilgan, ammo bu etimologik jihatdan to‘g‘ri emas. Bu harf ilk bor oʻrta asr turkiy adabiy davrida ixtiro qilingan boʻlib, turkiy soʻzlarga xos boʻlib, fors va arab tillarida uchramaydi.

Eski oʻzbek tilining undoshlari juda fonetik va izchil. O‘rgatish yoki yodlash kerak boʻlgan yagona undosh tovushlar bu arabchadir. Bu undosh tovushlar: ع، ح، ف، ث، ذ، ص، ض، ط، ظ. Arab tilidagi ildiz tizimini hisobga olsak, bu undoshlarni yodlash va joylashtirish qiyin emas. Agar siz bitta uch harfli ildizni bilsangiz, undosh tovushlarning barchasini bir oz boshqacha (lekin oʻxshash) ma’noga ega bo‘lgan kelajakdagi so‘zning ildizini bilish orqali bilishingiz mumkin. Zamonaviy Eronda arab tilini bilmaydigan ma'ruzachilar haligacha oʻzlari ko‘rmagan arabcha so‘zlarning to‘g‘ri yozilishini bashorat qila oladilar, chunki ular o‘tmishda bir xil 3 undoshli o‘xshash so‘zga duch kelishgan.

Yana qarang

• Oʻzbek yozuvi
• Oʻzbek kirill alifbosi
• Oʻzbek lotin alifbosi