Devkesgan qalʼa

Devkesgan qalʼa (shuningdek: Vazir; turkmancha: Döwkesen) – Turkmanistonning oʻrta asr shahri (qal’asi), xarobalari Koʻhna Urganchdan shahridan 60 km gʻarbda, Toshoʻgʻuz viloyatida joylashgan.

Tarixi

Devkesgan Xorazmning chap qirgʻogʻi hududidagi kimsasiz qadimiy shahar oʻrnida qurilgan. Devor va qal’aning poydevori antik davrga toʻgʻri keladi, ammo shahar hayotining yakuniy davri 16-17 -asrlarga toʻgʻri keladi, bu davr Devkesgan (Vazir nomi bilan) Gʻarbiy Xorazm bekligining poytaxti boʻlgan.

Tavsifi

Bu yerdagi qadimiy, yaxshi saqlanib qolgan istehkomlar oʻrta asrlar mudofaa tizimining asosi sifatida keng foydalanilgan. Qal’a Ustyurtning 30 metrli qoyasidan goʻzal uslubda koʻtarilib, uning boʻylab choʻzilgan soʻnggi oʻrta asr maqbaralari qatori soʻnggi oʻrta asr maqbaralarining muhtasham konturlari bilan bezatilgan. Devkesgan tosh devorlardan iborat ulkan toʻrtburchak shaklida boʻlib, koʻplab minoralar va murakkab darvoza tuzilishi ega. Qal’aning atrofida yon bagʻriga oʻyilgan chuqur ariq bor edi. „Yuqori shahar“ etagida, qoyaga yaqin joyda, devorlar bilan oʻralgan „pastki shahar“ ning ikkinchi toʻrtburchaklari qurilishi oʻrta asrlarning oxirlariga toʻgʻri keladi. Ikkala shaharning janubi-gʻarbiy tomonida uchinchi toʻrtburchak – keng kech oʻrta asr parkining maketi joylashgan.

Oxirgi oʻrta asrlarda Devkesganda diniy-memorial ansambli tuzilib, undan masjid va 3 ta maqbara qolgan, ularning nomlari saqlanib qolgan. Bosh maqbaraning asosiy koʻrinishida baland portal, qolgan qismida gumbazli tokchalar, tepasida gumbaz bilan qoplangan. Qolgan ikkita maqbara ham xuddi shunday dizayn va kompozitsiya texnikasidan foydalangan holda qurilgan. Har uchala maqbara ham qal’a devoriga parallel ravishda qurilgan. Masjidning deyarli butunlay vayron boʻlgan binosi borligi davrida ustunlar ustidagi arkli galereyalar bilan oʻralgan hovliga ega boʻlib, devorlari va ustunlari toshdan, gumbaz va arklari esa pishiq gʻishtdan qurilgan. Bu yodgorliklardagi dekoratsiya saqlanib qolmagan. Masjid Oʻrta asrlar Xorazm meʼmorchiligining eng goʻzal yodgorliklaridan biri hisoblangan.

Qal’a baland tepalikda ulkan toʻrtburchak shaklida qurilgan boʻlib, mudofaa devorlari toshdan ishlangan, devor boʻylab koʻplab burjlar qurilgan, asosiy darvoza oldiga murakkab tarxli inshoot bunyod etilgan. Qalʼa atrofi chuqur xandaq bilan oʻrab olingan. Qalʼa ichida soʻnggi oʻrta asrlarga oid koʻplab tosh inshootlarning qoldiqlari saqlanib qolgan. Balandlikda joylashgan qalʼa etaklarida xom gʻishtlardan qurilgan mudofaa devori bilan oʻralgan oʻrta asrlarga oid „pastki shahar“ joylashgan; undan koʻplab sopol buyumlari topilgan. Har ikki shahardan janubi-gʻarbroqda shu davrga oid tarhi toʻrtburchak chorbogʻ bunyod etilgan. Devkesgan qal’asi harobasi oʻrnida 16—17-asrlarda Vazir shahri boʻlgan. == Arxeologik tadqiqotlar == Sergey Tolstov va uning Xorazm arxeologik-etnografik ekspeditsiyasi ilk bor 1946-yil sentabrida Devkesganni oʻrganib, uning atrofidagi xarobalar qadimiy Vazir shahri ekanligini aniqladi. 1947-yil oktyabr oyida Tolstov Devkesgandagi Qora Qumdan uning atrofidagi hudud va Oʻzboy vodiysini havodan ko‘rib tekshirish uchun baza sifatida foydalandi.

Adabiyot

• OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil