Венгер тили
| Венгер тили | |
|---|---|
 | |
| Миллий номи | магяр нелв |
| Мамлакатлар | Венгрия, Руминия, Словакия, Украина, Сербия, Хорватия, Австрия, Словения |
| Расмийлик ҳолати | Венгрия |
| Сўзлашувчиларнинг умумий сони | 14 млн. |
| Тартибловчи ташкилот | Венгрия Фанлар академияси линвистика институти |
| Ўрни | 52 |
| Ҳолати | хавфсиз |
| Туркумланиши | |
| Туркум | Евросиё тиллари |
| Тил оиласи | Урал тиллари |
| Алифбоси | лотин алифбоси (венгер алифбоси) |
| Тил кодлари | |
| ИСО 639-1 | ҳу |
| ИСО 639-2 | ҳун |
| ИСО 639-3 | ҳун |
Венгер тили (магяр, магяр нелв, эскирган номи мажор тили (венгерча номи — магярок (мўдёрок))) — венгерлар тили. Фин-угор тиллар оиласига мансуб венгерлар тили (Урал тиллари), унинг таркибида Манси ва Ҳанти тиллари билан биргаликда угор гуруҳини ташкил қилади. У асосан Венгриянинг ўзида ва у билан чегарадош бўлган Руминия, Чехия, Словакия, Сербия ва Украинанинг Закарпате вилоятларида тарқалган. Венгер тилида 14 млн. киши сўзлашади. Европада унинг узоқ қариндош тиллари фин тили ва эстон тили тилларидир, аммо 19-асрнинг охиригача венгер фин-угор тили эканлиги шубҳа остига олинган. Бошқа томондан, умумий лисоний қардошлик сони бўйича Россия ҳудудида яшовчи фин-угор халқлари — Коми, Мари, Мордва ва Удмурт тилларида учрайди.
Тарихи
[edit | edit source]Венгер тили ҳозирда Европада ҳинд-европа бўлмаган тилларнинг оз сонли тиллардан бири бўлиб, ушбу тил жуда кўп сўзлашувчиларга эгадир. Милодий 900-1000 йиллар атрофида Сибир ва Уралдан кўчиб келган кўчманчи протовенгер қабилалари Ўрта Дунай текислигида, шунингдек, венгерларга яқин бўлган секей ва чангоши этнослари жойлашган Карпат минтақаси (Трансилвания)да ўтроқлаша бошладилар. Уч-тўрт аср илгари текислик бўйлаб кўчиб ўтган славян қабилаларидан фарқли ўлароқ, венгер босқини нисбатан кеч рўй берди ҳамда славянларга (шимол ва жанубдан), анча жангари харагкетрга эга бўлган немислар билан (ғарбда) ва шарқда валахлар (руминлар) билан ресурслар учун кучли рақобат шароитида амалга ошди. Ушбу халқлар билан алоқалар жараёнида венгерлар Валахлар (руминлар) сингари кўплаб славян лексик элементларини қабул қилдилар, улар замонавий венгер тилининг бутун сўз бойлигининг бешдан бир қисмини ташкил этади. ХИИ-ХИИИ асрларда Венгрия Қироллиги бир қатор славян ерларини ўзига бўйсундирди. 1526 йилда Туркия билан урушда Венгриянинг мағлубияти черков чалкашлиги ҳамда бир ярим аср давом этган венгер ислоҳотига олиб келди. Ислоҳот венгер тилида босма адабиётнинг пайдо бўлишига ва ўсишига олиб келди, уларнинг аксарияти маълум католик тамойилларига қарши чиқиш мақсадида нашр этилди. Ислоҳотнинг таниқли етакчиси Матияш Деваи венгрияда биринчи бўлиб нашр этилган асари — "Венгер тили имлоси" бўлган. 1541-1699 йилларда венгерларнинг маълум қисми Туркия ҳукмронлиги остида яшайди. Венгриядаги туркий таъсир, у ерда аллақачон кучли туркий субстратни юзага келтиргани яққол сезилиб қолди. Трансилвания ярим мустақил бўлиб қолишда давом этди; унда венгер протестант адабиёти фаол ривожланди. Ва ниҳоят, Венгрия ерининг озгина қисми Австрия тожи ҳукмронлиги остида қолди. Австрия империяси таркибига қўшилгандан ва протестантларга қарши зудлик билан репрессиядан сўнг, венгер тили кучли немис таъсирини бошдан кечирди, аммо венгер тили аста-секин Транслейтания (Австрия-Венгриянинг венгер қисми)нинг ягона расмий тили сифатида ўз ҳукмрон мавқеини тиклаб олди. 1867-1918 йиллар оралиғида венгер тилининг олтин даври деб ҳисоблаш мумкин, чунки у Марказий Европанинг Карпатдан Адриатика денгизигача бўлган бепоён кенгликларида лингва франка вазифасини бажаради. Трансилваниянинг кўплаб шаҳарлари деярли бутунлай венгер тилида сўзлашадиган бўлиб қолди. Венгриядаги кўплаб яҳудийлар, немислар ва лўлилар венгер тилига ўтдилар, шу жумладан Трансилвания сакслари ҳам; озроқ даражада — бошқа халқлар: руминлар, словаклар, серблар ва хорватлар, руслар ва словенлар ҳам венгер тилида сўзлаша бошладилар. Ва шунга қарамай, бу халқларнинг ассимиляциясига венгер тили ва қўшни халқларнинг тиллари ўртасидаги кучли фарқ, ўзлашма сўзларни киритиш ўрнига ўз сўз бойлигини яратиш истаги тўсқинлик қилди. 19-асрнинг охирига келиб ассимиляция босими ва Венгрия элитаси томонидан қироллик озчиликларининг маҳаллий миллий тилларини таъқиб қилиш кучайган. Трианон шартномаси Венгрия ҳудудининг сезиларли даражада қисқаришига олиб келди. 1918 йилдан сўнг, Венгриядан ташқари ҳозирги замон чегараларида — асосан Словакия, Транскарпатия, Трансилвания ва Войводинада венгер тилининг қўлланилишида сезиларли пасайиш юз берди.
Венгер адабиёти
[edit | edit source]Венгер тилида сақланиб қолган биринчи ёзма ёдгорлик — "Дафн маросими ва ибодат" (Ҳалотти бесзéд éс кöнйöргéс) 1200 йил атрофида яратилган. Шу билан бирга, 16-асрнинг 2-ярмига қадар. Венгерлар ўз матнларини ёзишда асосан лотин ва немис тилларидан фойдаланганлар. Немис тили ҳали ҳам венгерлар орасида энг кенг тарқалган чет тили ҳисобланади. 20-асрнинг ўрталарига қадар венгерлар немис тилини билиш бўйича иккинчи ўринда турганлар. 16-17 асрларда миллий ўзига хосликнинг уйғониши билан венгерлар тобора ўз она тилини афзал кўришмоқда.
Ёзуви
[edit | edit source]Венгер тили ёзма ёдгорлиги 14-асрнинг 2-ярмига оид бўлиб, қабр тошларида учрайди. Ҳозирги венгер тили лотин алифбосидаги венгер алифбосидан фойдаланади. Умумий фикрга кўра, лотин ёзувига ўтиш венгерлар томонидан насронийликнинг қабул қилиниши билан боғлиқ. Маълумки, бундан олдин венгерлар рунлардан (ровáс íрáс, роваш ираш) фойдаланишган, бу ёзув намуналари ўтган асрнинг охирида венгер этноси секеи (сзéкелй)лар яшайдиган ҳудуддан топилган. 17-асрдан венгер адабий тили шакллана бошлаган.
Алифбоси
[edit | edit source]| Ҳарф | Номи | Ўқилиши |
|---|---|---|
| А а | а | о |
| Á á | á | а |
| Б б | бé | б |
| C c | cé | ц |
| Cс cс | cсé | ч |
| Д д | дé | д |
| Дз дз | дзé | дз |
| Дзс дзс | дзсé | дж |
| Э э | э | э |
| É é | é | э: |
| Ф ф | эф | ф |
| Г г | гé | г |
| Гй гй | гйé | дй |
| Ҳ ҳ | ҳá | ҳ |
| И и | и | и |
| Í í | í | и: |
| Ж ж | жé | й |
| К к | кá | к |
| Л л | эл | л |
| Лй лй | эл ипсзилон | й |
| М м | эм | м |
| Н н | эн | н |
| Нй нй | энй | нй |
| О о | о | ў |
| Ó ó | ó | ў: |
| Ö ö | ö | йў |
| Ő ő | ő | йў: |
| П п | пé | п |
| Р р | эр | р |
| С с | эс | ш |
| Сз сз | эсз | с |
| Т т | тé | т |
| Тй тй | тйé | тй |
| У у | у | у |
| Ú ú | ú | у: |
| Ü ü | ü | ю |
| Ű ű | ű | ю: |
| В в | вé | в |
| З з | зé | з |
| Зс зс | зсé | ж |
| Фақат чет тилидан ўзлашган сўзларда қўлланилувчи ҳарфлар | ||
| Қ қ | кú | |
| W w | дупла вé | |
| Х х | иксз | |
| Й й | ипсзилон |
Лингивстик тавсифи
[edit | edit source]Венгер тили фонетикаси
[edit | edit source]Венгер тили фонетикаси учун унлиларнинг ҳам палатал, ҳам лабиал уйғунлашуви хосдир. Бу ҳолат сўз негизларида кўшимча орттирилганда кузатилади. Сўз урғуси эса асосан биринчи бўғинга тушади.
Морфологияси
[edit | edit source]Венгер тили морфологик нуқтайи назардан агглютинатив. Отлар сон (бирлик ва кўплик), келишик (20 га яқин) билан турланади. Уларда грамматик жинс йўқ. Сифат ва сонлар бошқа сўзлар билан битишув орқали бирикади. Отлар суффикс ва негизлар бирикуви воситасида ясалади. Феъллар сон (бирлик ва кўплик), уч шахс, уч замон, уч майл (аниқлик, буйруқ, шарт) билан тусланади. Ёрдамчи сўзлар — кўмакчи, боғловчи, юкламалар, аниқ ва гумон артиклларидан иборат. Лексикасида кўпгина туркий ва немис тилларидан ўзлашган сўзлар бор.
Синтаксиси
[edit | edit source]Венгер тилида битта от кесим вазифасини бажариши мумкин: Апáм танíтó ("Отам ўқитувчи"). Ҳозирги замоннинг учинчи шахсида ван "-дир" боғловчиси келади: Иствáн танулó ("Иштван талабадир"). Нейтрал жумлаларда сўзларнинг тартиби "СВО" (эга - кесим - тўлдирувчи): Éн мегек аз исколáба "Мен мактабга бораман (факт)", бошқаларда эса бу ҳар доим келадиган гапнинг диққат марказига боғлиқ: Аз исколáба мегек éн "Макбатга мен бораман (бошқа жойга эмас)".
Лексикаси
[edit | edit source]В-ИХ асрларда венгер тили туркий тилларнинг таъсири сезиларли даражада бўлган. ИХ асрдан славян элементлари венгер тилига кира бошлади. Венгерлар насронийликни қабул қилгандан сўнг, лотин тили диний расмий тили бўлиб, венгер тилига ўша даврда лотин ва юнонча атамалар кириб келди. Ва ниҳоят, сўнгги икки аср давомида германизмлар, галицизмлар ва италян сўзлари венгер тилига фаол кириб келди. 20-асрнинг ўрталарида — русизм, 20-асрнинг охиридан англицизим ва американизмлар ўзлашди. Урал орқали, Карпат тоғлари орқали Россия текислиги бўйлаб замонавий Венгрия ҳудудига ўтишда протовенгер қабилалари кўплаб славян халқлари ва қабилавий гуруҳлар билан, шунингдек турклар ва эронийлар билан алоқада бўлишган. Бу венгер тилининг сўз бойлигида акс этади: унда кўплаб эроний ва туркий ўзлашмалар сақланиб қолган. Туркча ўзлашма сўзларга гйüмöлcсöк ("мева", туркийча йемиш/емиş, чувашча, çимĕç), шунингдек алма (олма) сўзларини мисол келтириш мумкин. Венгер тили лексик қатламининг 30% қисми келиб чиқиши номаълум сўзлардир.
Манбалар
[edit | edit source]- Венгерский язык // Большая российская энциклопедия. Том 5. — М., 2006.
- ЎзМЕ. Биринчи жилд. Тошкент, 2000-йил
Ҳаволалар
[edit | edit source]- Венгерский язык. Кругосвет.[сайт ишламайди]
- Венгерский язык. БСЭ[сайт ишламайди]
- Русско-венгерский словарь
- Английско-венгерский словарь (Wайбаcк Мачине сайтида 2010-07-21 санасида архивланган)
 |