Kontent qismiga oʻtish

Karlik sayyora

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Karlik sayyoralar

Serera (1801)
Pluton (1930)

Erida (2005)
Xaumea (2004)
Makemake (2005)

Gun-gun (2007)
Kvavar (2002)
Ork (2004)
Sedna (2003)
                       
Toʻqqizta katta ehtimol bilan karlik sayyoralar deb taxmin qilinadigan kosmik obyektlar kashf etilgan yili bilan:
  • Serera, Dawn kosmik kemasi tomonidan tasvirga olingan, asteroidlar belbogʻidagi yagona mitti sayyora
  • Pluton 2015-yil 13-iyulda New Horizons kosmik zond tomonidan tasvirga olingan
  • Erida va uning yoʻldoshi Disnomiya Xabbl kosmik teleskopi tomonidan tasvirga olingan
  • Xaumea va uning ikkita yoʻldoshi Namaka va Xiiaka , Xabbl tomonidan tasvirga olingan
  • Makemake va uning Xabbl tomonidan tasvirga olingan nomsiz tabiiy yoʻldoshi
  • Gun-gun va uning yoʻldoshi Syanlyu Xabbl tomonidan tasvirga olingan
  • Kvavar va uning yoʻldoshi Veyvot Xabbl tomonidan tasvirga olingan
  • Ork va uning yoʻldoshi Vant Xabbl tomonidan tasvirga olingan
  • Sedna Xabbl tomonidan tasvirga olingan

Karlik sayyora (Mitti sayyora) – gravitatsiya kuchlari tasirida gidrostatik muvozanatani saqlay oladigan; Quyosh atrofida doimiy aylanadigan shuningdek, shar shakliga yaqin shaklga ega boʻlgan, shu bilan birga biror bir katta sayyoraning tabiiy yoʻldoshi boʻlmagan, oʻz orbitasiga hokimlik qila olmaydigan (yaʼni oʻz atrofini boshqa jismardan tozalay olmaydigan) osmon jismi. XX-asrning oxirgi yillarida va XXI-asrning boshida Quyosh tizimining chetki qismida koʻplab yirik osmon jismlari kashf etildi. Ular orasida Kvavar, Sedna va ayniqsa Erida alohida diqqatga sazovordir.[1] Mitti sayyoralarga sayyora geolog olimlari qiziqishi shundaki, ularda geologik jihatdan faol jismlar boʻlishi mumkin. Quyosh tizimining maʼlum jismlari orasida mitti sayyoralar soni 5 tadan (XAI)[2] dan 120 tagacha (Runyon va boshqalar).[3] Sednadan tashqari, ushbu kichik sayyoralarning eng katta oʻntaligiga kosmik kemalar (Pluton va Serera) qoʻndirilgan. Bu ularning massalarini va zichligini taxmin qilish imkonini beradi. Oʻz navbatida, massa va zichlik bu osmon jismlarining tabiatini aniqlash uchun geofizik modellarga mos kelishi mumkin. Ular kamida bitta tabiiy yoʻldoshga ega (Serera, Pluton, Erida, Xaumea, Makemake, Gun-gun, Kvavar, Ork va Salasiya). Mitti sayyora atamasi sayyorashunos olim Alan Shtern tomonidan Quyosh tizimidagi sayyora massasi obyektlarini uch tomonlama tasniflashning bir qismi sifatida kiritilgan: klassik sayyoralar, mitti sayyoralar va tabiiy yoʻldosh sayyoralar. Shunday qilib, mitti sayyoralar sayyoralar toifasi sifatida qabul qilingan.

Konsepsiya tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Pluton va uning yoʻldoshi Xaron
4 Vesta, bir paytlar mitti sayyora boʻlgan asteroid[4]

1801-yildan boshlab astronomlar Mars va Yupiter oʻrtasida oʻnlab yillar davomida sayyoralar deb hisoblangan Serera va boshqa jismlarni topdilar. Oʻsha paytdan boshlab taxminan 1851-yilgacha sayyoralar soni 23 taga etganida, astronomlar kichikroq jismlar uchun asteroid soʻzini ishlata boshladilar va ularni kichik sayyoralar deb atay boshladilar.[5]

Karlik sayyorlar

1930-yilda Plutonning kashf etilishi bilan koʻpchilik astronomlar Quyosh tizimida toʻqqizta yirik sayyora va minglab sezilarli darajada kichikroq jismlar (asteroidlar va kometalar) mavjud deb hisoblashdi. Deyarli 50 yil davomida Pluton Merkuriydan kattaroq deb hisoblangan[6][7], lekin 1978-yilda Plutonning yoʻldoshi Xaronning kashf etilishi Plutonning massasini aniq oʻlchash imkonini berdi va u dastlabki taxminlardan ancha kichik ekanligini aniqlash mumkin boʻldi.[8] Bu Merkuriy massasining taxminan yigirmadan bir qismi edi, bu bilan Plutonni eng kichik sayyora maqomini oldi. U asteroid belbogʻidagi eng katta obyektdan oʻn baravar koʻproq massaga ega, Serera Oy massasining atigi beshdan bir qismiga teng.[9] 1990-yildan boshlab astronomlar koinotning Pluton bilan bir xil hududida (hozirgi Koyper belbog'i) va baʼzilari uning atrofida obyektlarni topa boshladilar.[10] Ularning aksariyati Plutonning bir nechta asosiy orbital xususiyatlarini ochishga yordam berdi va Pluton yangi obyektlar sinfining eng katta aʼzosi sifatida koʻrila boshladi. Bu sinf plutionlar deb nomlandi. Maʼlum boʻldiki, yo bu jismlarning kattasi ham sayyoralar deb tasniflanishi kerak, yoki Pluton, xuddi Serera qoʻshimcha asteroidlar kashf etilgandan keyin qayta tasniflangani kabi, qayta tasniflanishi kerak edi.[11] Bu baʼzi astronomlarning Plutonni sayyora sifatida koʻrishni toʻxtatishiga olib keldi. Bir nechta atamalar, jumladan, subplanet va planetoid, endi mitti sayyoralar deb nomlanuvchi jismlar uchun ishlatila boshlandi.[12][13] Astronomlar, shuningdek, Pluton kabi koʻproq obyektlar topilishiga va agar Pluton sayyora sifatida tasniflansa, sayyoralar soni tez oʻsib borishiga ishonchlari komil edi.[14] Erida 2005-yil yanvar oyida kashf etilgan;[15] u Plutondan bir oz kattaroq deb hisoblangan va baʼzi maʼlumotlarga koʻra uni norasmiy ravishda oʻninchi sayyora deb atashgan.[16] Natijada, 2006-yil avgust oyida boʻlib oʻtgan XAI Bosh Assambleyasi chogʻida bu masala qizgʻin munozaralarga sabab boʻldi. XAI ning dastlabki loyihasi taklifi Xaron, Erida va Sererani sayyoralar roʻyxatiga kiritdi. Koʻpgina astronomlar bu taklifga eʼtiroz bildirganlaridan soʻng, urugvaylik astronomlar Xulio Anxel Fernandes va Gonsalo Tankredi tomonidan yondosh taklif ishlab chiqilgan: ular dumaloq boʻlishi uchun yetarlicha katta boʻlgan, lekin orbitalarini sayyoraviy jismlardan tozay olmaydigan obyektlar uchun oraliq toifani taklif qilishdi. Xaronni roʻyxatdan olib tashlash bilan bir qatorda, yangi taklif Pluton, Serera va Eridani ham olib tashladi, chunki ular ham oʻz orbitalarini tozalamagan.[17]

XAI mitti sayyoralarni taʼriflaganidan soʻng, baʼzi olimlar XAI rezolyutsiyasiga qoʻshilmasligini bildirdi. Mayk Braun (Eridaning kashfiyotchisi) sayyoralar sonini sakkiztaga kamaytirishga rozi boʻldi.[18]

Nomlash

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Euler diagram Quyosh tizimidagi jismlarning turlarini koʻrsatadigan Eyler diagrammasi (Quyoshdan tashqari)

Katta subsayyora jismlarining nomlariga mitti sayyora, planetoid, mezo-sayyora, kvazi-sayyora va (transneptun mintaqasida) plutoid kiradi. Biroq, mitti sayyora dastlab eng katta sayyoralar emas, balki eng kichik sayyoralar uchun atama sifatida ishlab chiqilgan va koʻplab sayyora astronomlari tomonidan hali ham shunday qoʻllanadi. Alan Stern mitti sayyora atamasini, mitti yulduz atamasiga oʻxshash, sayyoralarni uch marta tasniflashning bir qismi sifatida kiritdi va uning koʻplab hamkasblari mitti sayyoralarni sayyoralar sinfi sifatida tasniflashda davom etmoqda. XAI mitti sayyoralarni sayyora deb hisoblamaslikka qaror qildi, lekin ular uchun Sternning atamasini saqlab qoldi.[19] Aksariyat tillarda ekvivalent atamalar mitti sayyora atamasini ozmi-koʻpmi toʻgʻridan-toʻgʻri tarjima qilish orqali yaratilgan: fransuzcha planète naine, ispancha planeta enano, nemischa Zwergplanet, ruscha karlikovaya planeta (karlikovaya planeta), arabcha kaukab qazm (kwkb qzm), xitoycha (ǎixíngĮngxíngx), koreyscha waesohangseong (seeohaei-i / língjíní) yoki waehangseong (yàngseong / língín), lekin yapon tilida ular junwakusei (língíní) deb ataladi. Odatda „karlik sayyoralar“ yoki „peneplanetlar“ degan maʼnoni anglatadi. 2008-yil 11-iyunda XAI Ijroiya qoʻmitasi yangi atama, plutoid va uning taʼrifni eʼlon qildi: barcha trans-Neptun mitti sayyoralari plutoidlardir.[20]

Oʻrnatilgan mezonlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mitti sayyora toifasi sayyora tushunchasi qanday boʻlishi haqidagi dinamik va geofizik gʻoyalar oʻrtasidagi ziddiyatdan kelib chiqqan.

Dinamikachilar odatda gravitatsiyaviy kuch ustunligini sayyoralar uchun chegara sifatida ishlatishni afzal koʻradilar, chunki ularning nuqtai nazaridan kichikroq jismlar qoʻshnilari bilan yaxshiroq guruhlangan, masalan, Serera oddiygina katta asteroid va Pluton katta Koyper belbogʻi obyekti sifatida.[21][22] Biroq, geologlar odatda sferani chegara sifatida afzal koʻrishadi, chunki ularning nuqtai nazari boʻyicha Serera kabi jismning ichki boshqariladigan geologiyasi yoʻq kichik asteroiddan koʻra Mars kabi klassik sayyoraga oʻxshash boʻladi. Ushbu xulosa oraliq sinfni tavsiflash uchun mitti sayyoralar toifasini kiritishni taqozo qildi.

Sayyoraviy diskriminatlar
Kosmik obyekt M/Yer massasi (1) Λ (2) µ (3) Π (4)
Merkuriy 0.055 1.95×103 9.1×104 1.3×102
Venera 0.815 1.66×105 1.35×106 9.5×102
Yer 1 1.53×105 1.7×106 8.1×102
Mars 0.107 9.42×102 1.8×105 5.4×101
Serera 0.00016 8.32×10−4 0.33 4.0×10−2
Yupiter 317.7 1.30×109 6.25×105 4.0×104
Saturn 95.2 4.68×107 1.9×105 6.1×103
Uran 14.5 3.85×105 2.9×104 4.2×102
Neptun 17.1 2.73×105 2.4×104 3.0×102
Pluton 0.0022 2.95×10−3 0.077 2.8×10−2
Erida 0.0028 2.13×10−3 0.10 2.0×10−2
Sedna 0.0002 3.64×10−7 <0.07 1.6×10−4

Sayyoralarning (oq) va (binafsha) har bir orbital populyatsiyadagi eng katta maʼlum boʻlgan mitti sayyoralarning sayyora diskriminantlari (asteroid belbogʻi, Koyper belbogʻi, tarqoq disk, sednoidlar). Ushbu populyatsiyalardagi boshqa barcha maʼlum ob’ektlar koʻrsatilganidan kichikroq diskriminantlarga ega.

(1) massa , Yer massasiga teng massa birligi (5.97 × 1024 kg).
(2) Λ Stern va Levison tomonidan qo'shnilarni tozalash qobiliyati (sayyoralar uchun 1dan katta). Λ = k M2 a−3/2, bu yerda k = 0.0043 a.b. uchun va a obyektning yarim katta o'qi.
(3) m - Soterning sayyora diskriminanti (sayyoralar uchun 100 dan katta). µ = M/m, bu yerda M kosmik obyektning massasi va m uning orbital zonasini taqsimlovchi barcha boshqa jismlarning massalari yig'indisi.
(4) Π Margot tomonidan orbitani tozalash qobiliyati. Π = k M a−9/8, bu yerda k = 807 yer massassi va a.b. uchun

Orbital ustunlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Alan Stern va Xarold F. Levison orbitaning maʼlum burilishiga olib keladigan toʻqnashuv ehtimolini ifodalovchi l (lambda) parametrini kiritdilar. Ushbu parametrning Stern modelidagi qiymati massa kvadratiga proportsional va davrga teskari proportsionaldir. Bu qiymat jismning oʻz orbitasining yaqin atrofini tozalash qobiliyatini baholash uchun ishlatiladi, bu yerda L > 1 oxir-oqibat uni tozalaydi. Kichik sayyoralar, katta asteroidlar va Koyper hududi obyektlari oʻrtasida besh darajali boʻshliq aniqlandi.[23]

Ushbu parametrdan foydalanib, Stiven Soter va boshqa astronomlar sayyoralar va mitti sayyoralar oʻrtasidagi farqni „oʻz orbitalari atrofidagi qoʻshnichilikni“ tozalashga qodir emasligiga asoslashdi: sayyoralar oʻz orbitalari yaqinidagi kichikroq jismlarni toʻqnashuv, qoʻlga olish, yoki tortishish buzilishi (yoki toʻqnashuvlarning oldini oladigan orbital rezonanslarni oʻrnatish), mitti sayyoralarda esa buning uchun massa yoʻq.

Ayrim karlik sayyoralar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Baʼzi eng yirik Neptun orti jismlarining nisbiy oʻlchamlari, nomlari va rang tasviri

Haligacha Karlik sayyora nima ekanligini tushuntirib beruvchi aniq taʼrif mavjud emas va obyektni nima deb tasniflash koʻp hollarda astronomlarga bogʻliq. Bugunga qadar Quyosh tizimida nechta Karlik sayyoralar borligi nomaʼlum.

2006-yilda XAI Karlik sayyoralar toifasini qabul qilishgacha boʻlgan munozaralarda koʻrib chiqilayotgan uchta obyekt Serera, Pluton va Eridalarni Karlik sayyoralar sifatida qabul qildi, shu jumladan Karlik sayyoralarni sayyoralar deb tasniflashni davom ettirayotgan astronomlar ham mavjud. Ushbu sayyoralardan faqat bittasi – Pluton yetarlicha batafsil kuzatilgan.[24] Serera ham oz boʻlsada oʻrganilgan, biroq baʼzi tortishish anomaliyalari tushuntirilmagan.[25] Erida odatda Karlik sayyora deb taxmin qilinadi, chunki u Plutondan kattaroqdir.

Ushbu uchta jismni kashf etilish tartibi:

  1. Serera  – 1801-yil 1-yanvarda kashf etilgan, 24-yanvarda Neptundan 45 yil oldin eʼlon qilingan. Asteroid sifatida qayta tasniflanishidan oldin yarim asr davomida sayyora hisoblangan. 2006-yil 24-avgustda 5A rezolyutsiyasi qabul qilingandan beri XAI tomonidan karlik sayyora deb hisoblanadi.
  2. Pluton  – 1930-yil 18-fevralda kashf etilgan va 13-martda eʼlon qilingan. 76 yil davomida sayyora hisoblangan. XAI tomonidan 2006-yil 24-avgustdagi 6A rezolyutsiyasi bilan karlik sayyora sifatida aniq qayta tasniflangan.
  3. Erida (2003 UB 313) – 2005-yil 5-yanvarda kashf etilgan va 29-iyulda eʼlon qilingan. OAV xabarlarida „oʻninchi sayyora“ deb nomlangan. 2006-yil 24-avgustda 5A rezolyutsiyasi qabul qilingandan beri XAI tomonidan karlik sayyora deb hisoblanadi va oʻsha yilning 13-sentyabrida XAI karlik sayyoralarni nomlash qoʻmitasi tomonidan nomlangan. Bitta tabiiy yoʻldoshi bor.
  4. Xaumea (2003 EL 61) – 2004-yil 28-dekabrda Brown va boshqalar tomonidan kashf etilgan. 2005-yil 27-iyulda Ortiz va boshqalar astronomlar tomonidan eʼlon qilingan. XAI karlik sayyoralarni nomlash qoʻmitasi tomonidan 2008-yil 17-sentyabrda nom berilgan. Ikkita tabiiy yoʻldoshi maʼlum.
  5. Makemake (2005 FY 9) – 2005-yil 31-martda kashf etilgan va 29-iyulda eʼlon qilingan. XAI karlik sayyoralarni nomlash qoʻmitasi tomonidan 2008-yil 11-iyulda nomlangan.

Ushbu besh jism – 2006-yilda koʻrib chiqilayotgan uchta jism (Pluton, Serera va Erida) va 2008-yilda nomlangan ikkitasi (Xaumea va Makemake) – odatda Quyosh tizimining mitti sayyoralari sifatida taqdim etiladi, ammo bu cheklovchi omil emas.[26]

Astronomiya hamjamiyati odatda boshqa yirik Neptun orti obyektlarni ham karlik sayyoralar deb ataydi.[27] Odatda quyidagilar ham astronomlar tomonidan karlik sayyoralar deb ataladi.

  1. Kvavar (2002 LM 60) - 2002-yil 5-iyunda kashf etilgan va o'sha yilning 7-oktyabrida e'lon qilingan. Bitta tabiiy yo'ldoshi ma'lum.
  2. Sedna (2003 VB 12) - 2003-yil 14-noyabrda kashf etilgan va 2004-yil 15-martda e'lon qilingan.
  3. Ork (2004 DW) - 2004-yil 17-fevralda kashf etilgan va ikki kundan keyin e'lon qilingan. Bitta tabiiy yo'ldoshi ma'lum.
  4. Gun-gun (2007 OR 10) - 2007-yil 17-iyulda kashf etilgan va 2009-yil yanvarida eʼlon qilingan. 2016-yil may oyida NASA tomonidan karlik sayyora sifatida tan olingan. [28]

NASA 2016-yildagi kuzatuvlardan soʻng Gun-gunni mitti sayyora sifatida tavsifladi va Janubi-gʻarbiy tadqiqot institutidan Saymon Porter 2018-yilda Pluton, Erida, Xaumea haqida gapirib, „katta sakkizta (trans-Neptun obyektlar hisoblangan mitti) sayyoralar“ haqida gapirdi.

Katta ehtimol bilan karlik sayyora hisoblanadigan osmon jismlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Quyidagi jadvallardagi trans-Neptun obyektlari Braun, Tancredi va boshqalar tomonidan kelishilgan va Grundy hamda boshqalar karlik sayyoralar yoki unga yaqin boʻlishi mumkin deb hisoblagan. Taqqoslash uchun 2006-yilda XAI tomonidan karlik sayyora sifatida taklif qilingan Plutonning yoʻldoshi Xaron kiritilgan.

Orbital kattaliklar
Nomi Quyosh tizimida
joylashgan hududi 		Orbita
radiusi (a.b.) 		Orbital aylanish
davri (yil) 		Orbitadagi
tezligi (km/s) 		Ekliptikaga
moyillik 		Orbital
ekssentriklik 		Sayyoraviy
diskriminat
Serera Asteroid kamari 2.768 4.604 17.90 10.59° 0.079 0.3
Ork Koyper belbog'i (plutino) 39.40 247.3 4.75 20.58° 0.220 0.003
Pluton Koyper belbog'i (plutino) 39.48 247.9 4.74 17.16° 0.249 0.08
Xaumea Koyper belbog'i (12:7) 43.22 284.1 4.53 28.19° 0.191 0.02
Kvavar Koyper belbog'i (cubewano) 43.69 288.8 4.51 7.99° 0.040 0.007
Makemake Koyper belbog'i (cubewano) 45.56 307.5 4.41 28.98° 0.158 0.02
Gun-gun Tarqalgan disk (10:3) 67.38 553.1 3.63 30.74° 0.503 0.01
Erida Tarqalgan disk 67.78 558.0 3.62 44.04° 0.441 0.1
Sedna Ajratilgan jism 506.8 ≈ 11,400 ≈ 1.3 11.93° 0.855 < 0.07
Boshqa kattaliklar
Nomi Oyga
nisbatan
diametri 		Diametr
(km) 		Oyga
nisbatan
massa 		Massa
(×1021 kg) 		Zichlik
(g/cm3) 		[[Aylanish
davri]]
(soat) 		Tabiiy yo'ldoshlar Albedo Mutlaq kattalik
(H)
Serera 27% 939.4±0.2 1.3% 0.94 2.16 9.1 0 0.09 3.3
Ork 26% 910+50
−40 		0.9% 0.64±0.02 1.57±0.15 13±4 1 0.23+0.02
−0.01 		2.2
Pluton 68% 2377±3 17.7% 13.03±0.03 1.85 5 −0.76
(Xaron) 35% 1212±1 2.2% 1.59±0.02 1.70±0.02 – 1
Xaumea ≈ 45% 5.5% 4.01±0.04 3.9 2 0.2
Kvavar 32% 1110±5 1.9% 1.4±0.2 2.0±0.5 8.8 1 0.11±0.01 2.4
Makemake 41% 1430+38
−22 		≈ 4.2% 22.8 1 0.81+0.03
−0.05 		−0.3
Gun-gun 35% 1230±50 2.4% 1.75±0.07 1.74±0.16 22.4±0.2? 1 0.14±0.01 1.8
Erida 67% 2326±12 22.4% 16.47±0.09 2.43±0.05 1 0.96±0.04 −1.1
Sedna 29% 995±80 ≈ 1%? ? 10±3 0? 0.32±0.06 1.5

Tadqiqot

[tahrir | manbasini tahrirlash]
NASAning Dawn kosmik apparati suratga olgan mitti sayyora Serera

2015-yil 6-mart kuni Dawn kosmik kemasi Serera orbitasiga chiqdi va mitti sayyoraga tashrif buyurgan birinchi kosmik kemaga aylandi.[29] 2015-yil 14-iyulda New Horizons kosmik zondi Pluton va uning beshta yoʻldoshi yonidan uchib oʻtdi. 2015-yil 14-iyulda New Horizons kosmik zondi Pluton va uning beshta yoʻldoshi yonidan uchib oʻtdi.

Sererada tuz konlari va kriovulqonlar kabi faol geologiyaning dalillari mavjud, Plutonda esa azotli muzliklarda suzuvchi suv-muz togʻlari va muhimi atmosfera mavjud. Sereraning yer osti boʻylab shoʻr suv oqadi, Plutonning ham yer osti okeani borligi haqida dalillar mavjud.

Dawn avvalroq Vesta asteroidini aylanib chiqqan edi. Saturnning yoʻldoshi Feba Kassini tomonidan, undan oldin esa Neptunning Triton yoʻldoshi bilan uchrashgan Voyager 2 tomonidan suratga olingan. Har uchala jism ham bir vaqtlar mitti sayyoralar boʻlganligini isbotlandi va ularning tadqiqi mitti sayyoralar evolyutsiyasini aniqlashga yordam berdi.[30]

New Horizons 2016-yilda 2,1 milliard km (1,3 milliard mil; 14 AB) masofadan Kvavarning bir qancha uzoq tasvirlarini oldi.

Sobiq mitti sayyoralar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Triton, Voyager 2 tomonidan tasvirlanganidek. Triton mitti sayyora deb taxmin qilinadi

Asteroid kamaridagi Sereradan keyingi eng massiv jism boʻlgan Vesta bir vaqtlar gidrostatik muvozanatda boʻlgan va taxminan sharsimon boʻlib, asosan qattiqlashgandan keyin Reasilviya va Veneneiya kraterlarini hosil qilgan katta taʼsirlar tufayli ogʻishgan.[31] Uning oʻlchamlari hozirgi vaqtda gidrostatik muvozanatga mos kelmaydi.[32][33] Triton Erida yoki Plutondan koʻra massivroq, muvozanat shakliga ega, lekin endi quyosh atrofida toʻgʻridan-toʻgʻri aylanmaydi.[34] Feba endi gidrostatik muvozanatda emas, lekin radiogenik isitish tufayli oʻz tarixida mitti sayyora boʻlgan deb taxmin qilinadi.[35]

2019-yildagi dalillar shuni koʻrsatadiki, gigant-taʼsir gipotezasida Yer bilan toʻqnashgan sobiq sayyora Teya ichki Quyosh tizimida emas, balki tashqi Quyosh tizimida paydo boʻlgan boʻlishi mumkin va Yer suvi Teyada paydo boʻlgan, bu Teya ham avval karlik sayyora boʻlgan boʻlishi mumkinligini anglatadi.[36]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Qosimov, Muzaffar „Mitti sayyoralar“. https://www.orbita.uz/. Qaraldi: 26-may 2022-yil.
  2. ↑ „Pluto and the Developing Landscape of Our Solar System“. International Astronomical Union. Qaraldi: 11-may 2020-yil.
  3. ↑ Dwarf planets are planets, too: Planetary pedagogy after New Horizons
  4. ↑ „In Depth | 4 Vesta“. NASA Solar System Exploration.
  5. ↑ Mauro Murzi (2007). „Changes in a scientific concept: what is a planet?“. Preprints in Philosophy of Science (Preprint). University of Pittsburgh. Qaraldi: 6-aprel 2013-yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  6. ↑ Mager, Brad „Pluto Revealed“. discoveryofpluto.com. 22-iyul 2011-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26-yanvar 2008-yil.
  7. ↑ Cuk, Matija; Masters, Karen „Is Pluto a planet?“. Cornell University, Astronomy Department (14-sentyabr 2007-yil). 12-oktyabr 2007-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26-yanvar 2008-yil.
  8. ↑ Buie, Marc W.; Grundy, William M.; Young, Eliot F.; Young, Leslie A.; Stern, S. Alan (2006). „Orbits and Photometry of Pluto's Satellites: Charon, S/2005 P1, and S/2005 P2“. The Astronomical Journal. 132-jild, № 1. 290–298-bet. arXiv:astro-ph/0512491. Bibcode:2006AJ....132..290B. doi:10.1086/504422. ISSN 0004-6256. S2CID 119386667.
  9. ↑ Jewitt, David; Delsanti, Audrey. The Solar System Beyond The Planets in Solar System Update : Topical and Timely Reviews in Solar System Sciences. Springer, 2006. DOI:10.1007/3-540-37683-6. ISBN 978-3-540-37683-5. Qaraldi: 10-fevral 2008-yil. 
  10. ↑ Phillips, Tony; Phillips, Amelia „Much Ado about Pluto“. PlutoPetition.com (4-sentyabr 2006-yil). 25-yanvar 2008-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26-yanvar 2008-yil.
  11. ↑ Brown, Michael E. „What is the definition of a planet?“. California Institute of Technology, Department of Geological Sciences (2004). 19-iyul 2011-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26-yanvar 2008-yil.
  12. ↑ „Planetoids Beyond Pluto“. Astrobiology Magazine (30-dekabr 2004-yil). Qaraldi: 26-yanvar 2008-yil.
  13. ↑ „Hubble Observes Planetoid Sedna, Mystery Deepens“. NASA's Hubble Space Telescope home site (14-aprel 2004-yil). Qaraldi: 26-yanvar 2008-yil.
  14. ↑ Brown, Mike.. „War of the Worlds“. The New York Times (16-avgust 2006-yil). Qaraldi: 20-fevral 2008-yil.
  15. ↑ California Institute of Technology, Retrieved 4-12-2015
  16. ↑ „Astronomers Measure Mass of Largest Dwarf Planet“. NASA's Hubble Space Telescope home site (14-iyun 2007-yil). Qaraldi: 26-yanvar 2008-yil.
  17. ↑ Britt, Robert Roy „Details Emerge on Plan to Demote Pluto“. Space.com (19-avgust 2006-yil). Qaraldi: 18-avgust 2006-yil.
  18. ↑ Brown, Michael E. „The Eight Planets“. California Institute of Technology, Department of Geological Sciences. 19-iyul 2011-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26-yanvar 2008-yil.
  19. ↑ Tom Service.. „Sounds of the solar system: probing Pluto's predicted score“ (15-iyul 2015-yil).
  20. ↑ „International Astronomical Union | IAU“. www.iau.org.
  21. ↑ Mike Brown, The Eight Planets
  22. ↑ David Jewitt, Classification of Pluto
  23. ↑ Stern, S. Alan; Levison, Harold F. (2002). „Regarding the criteria for planethood and proposed planetary classification schemes“ (PDF). Highlights of Astronomy. 12-jild. 205–213, as presented at the XXIVth General Assembly of the IAU–2000 [Manchester, UK, August 7–18, 2000]-bet. Bibcode:2002HiA....12..205S. doi:10.1017/S1539299600013289.
  24. ↑ Nimmo, Francis; et al. (2017). „Mean radius and shape of Pluto and Charon from New Horizons images“. Icarus. 287-jild. 12–29-bet. arXiv:1603.00821. Bibcode:2017Icar..287...12N. doi:10.1016/j.icarus.2016.06.027. S2CID 44935431.
  25. ↑ ; Castillo-Rogez, J.C.; Park, R.S.; Ermakov, A.; Bland, M.T. „Dawn Data Reveal Ceres' Complex Crustal Evolution“, European Planetary Science Congress, September 2018. 
  26. ↑ „Dwarf Planets and their Systems“. Working Group for Planetary System Nomenclature (WGPSN) (11-iyul 2008-yil). Qaraldi: 12-sentyabr 2019-yil.
  27. ↑ Pinilla-Alonso, Noemi; Stansberry, John A.; Holler, Bryan J. „Surface properties of large TNOs: Expanding the study to longer wavelengths with the James Webb Space Telescope“, . The Transneptunian Solar System Dina Prialnik: . Elsevier, 22-noyabr 2019-yil. 
  28. ↑ Dyches, Preston „2007 OR10: Largest Unnamed World in the Solar System“. Jet Propulsion Laboratory (11-may 2016-yil).
  29. ↑ Landau, Elizabeth; Brown, Dwayne „NASA Spacecraft Becomes First to Orbit a Dwarf Planet“. NASA (6-mart 2015-yil). Qaraldi: 6-mart 2015-yil.
  30. ↑ Talbert, Tricia „New Horizons Spies a Kuiper Belt Companion“. NASA (31-avgust 2016-yil). Qaraldi: 12-sentyabr 2016-yil.
  31. ↑ Thomas, Peter C.; Binzelb, Richard P.; Gaffeyc, Michael J.; Zellnerd, Benjamin H.; Storrse, Alex D.; Wells, Eddie (1997). „Vesta: Spin Pole, Size, and Shape from HST Images“. Icarus. 128-jild, № 1. 88–94-bet. Bibcode:1997Icar..128...88T. doi:10.1006/icar.1997.5736.
  32. ↑ Asmar, S. W.; Konopliv, A. S.; Park, R. S.; Bills, B. G.; Gaskell, R.; Raymond, C. A.; Russell, C. T.; Smith, D. E.; Toplis, M. J.; Zuber, M. T. (2012). „The Gravity Field of Vesta and Implications for Interior Structure“ (PDF). 43rd Lunar and Planetary Science Conference. № 1659. 2600-bet. Bibcode:2012LPI....43.2600A.
  33. ↑ Russel, C. T.; et al. (2012). „Dawn at Vesta: Testing the Protoplanetary Paradigm“ (PDF). Science. 336-jild, № 6082. 684–686-bet. Bibcode:2012Sci...336..684R. doi:10.1126/science.1219381. PMID 22582253. S2CID 206540168.
  34. ↑ Agnor, C. B.; Hamilton, D. P. (2006). „Neptune's capture of its moon Triton in a binary–planet gravitational encounter“ (PDF). Nature. 441-jild, № 7090. 192–194-bet. Bibcode:2006Natur.441..192A. doi:10.1038/nature04792. PMID 16688170. S2CID 4420518. 2016-10-14da asl nusxadan (PDF) arxivlandi. Qaraldi: 2022-05-28.
  35. ↑ JPL/NASA, 2012 Apr 26. Cassini Finds Saturn Moon Has Planet-Like Qualities (Wayback Machine saytida 13-iyul 2015-yil sanasida arxivlangan)
  36. ↑ Budde, Gerrit; Burkhardt, Christoph; Kleine, Thorsten (2019-05-20). „Molybdenum isotopic evidence for the late accretion of outer Solar System material to Earth“. Nature Astronomy (inglizcha). 3-jild, № 8. 736–741-bet. Bibcode:2019NatAs...3..736B. doi:10.1038/s41550-019-0779-y. ISSN 2397-3366. S2CID 181460133.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Karlik_sayyora&oldid=5287731" dan olindi