Planeta karłowata
Planeta karłowata – rodzaj obiektu astronomicznego, pośredni między planetami a małymi ciałami niebieskimi. Planety karłowate, wbrew nazwie, nie zaliczają się do planet.
Planetą karłowatą jest obiekt, który[2]:
- znajduje się na orbicie wokół Słońca,
- ma masę wystarczającą, by własną grawitacją pokonać siły ciała sztywnego tak, aby wytworzyć kształt odpowiadający równowadze hydrostatycznej (prawie kulisty),
- nie oczyścił sąsiedztwa swojej orbity z innych względnie dużych obiektów,
- nie jest satelitą planety lub innego obiektu niegwiazdowego.
Terminologia
[edytuj | edytuj kod]Termin ten został przyjęty przez Zgromadzenie Generalne Międzynarodowej Unii Astronomicznej (IAU) w Pradze 24 sierpnia 2006[3]. Został on zdefiniowany jedynie dla Układu Słonecznego[2], jednak czasem jest używany również dla obiektów pozasłonecznych.
Lista planet karłowatych
[edytuj | edytuj kod]Jak dotąd za planety karłowate IAU oficjalnie uznała pięć ciał niebieskich[4]:
- Ceres (obiekt z pasa głównego planetoid)
- Pluton (obiekt Pasa Kuipera, jeden z plutonków)
- Haumea (obiekt Pasa Kuipera, obiekt transneptunowy)
- Makemake (obiekt Pasa Kuipera, obiekt transneptunowy)
- Eris (obiekt dysku rozproszonego)
Spośród nich jedynie Ceres krąży w pasie planetoid między orbitami Marsa i Jowisza. Pozostałe krążą poza orbitą Neptuna; do określenia tej grupy używany jest także termin plutoidy.
| Nazwa | Zdjęcie | H [mag] |
Średnica [km] |
Masa [kg] |
Półoś wielka [au] |
Okres orbitalny [lata] |
Inklinacja [°] |
Mimośród | Księżyce |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ceres | 
|
3,34 | 939,4[7] | 9,4 ×1020 | 2,767 | 4,6 | 10,59 | 0,0792 | 0 |
| Pluton | 
|
-0,46 | 2375 | 1,303 ×1022[8] (1,457 ×1022[a][9]) |
39,59 | 249 | 17,15 | 0,2518 | 5 |
| Haumea | 
|
0,19 | ~1595 | 4,0 ×1021[10] | 42,92 | 281 | 28,21 | 0,1983 | 2 |
| Makemake | 
|
-0,22 | ~1430 | ~3,1 ×1021[11] | 45,38 | 306 | 29,03 | 0,1635 | 1 |
| Eris | 
|
-1,23 | 2326[12] | 1,66 ×1022[a][13] | 68,10 | 562 | 43,78 | 0,4343 | 1 |
Potencjalne planety karłowate
[edytuj | edytuj kod]Najprawdopodobniej w ciągu najbliższych lat do grona planet karłowatych zostaną zaliczone kolejne ciała. Obecnie znanych jest około 650 obiektów transneptunowych, branych pod uwagę jako możliwe planety karłowate[1]. Nie jest znany ich dokładny kształt, ale na podstawie ich średnic można przypuszczać (opierając się na obserwacji podobnych obiektów), że mają wystarczającą masę, by osiągnąć prawie kulisty kształt. Dla obiektów skalistych minimalna średnica, przy której ciało osiąga kształt odpowiadający równowadze hydrostatycznej, wynosi ok. 900 km, natomiast dla obiektów składających się w dużej części z lodu ta granica może wynosić 200 – 400 km[1]. Obserwacje spektroskopowe wskazują, że duże planetoidy krążące dalej niż Neptun składają się w znacznej części z lodu.
Poniższa lista obejmuje obiekty transneptunowe o absolutnej wielkości gwiazdowej poniżej 4[5]. Oszacowania dotyczące rozmiaru obiektów są bardzo różne, ale większość z nich może mieć średnicę powyżej 700 km. Najprawdopodobniej spełniają one kryterium równowagi hydrostatycznej.
| Nazwa | H [mag] |
Kategoria[6] | Średnica[6] [km] |
Masa [1020 kg] |
Półoś wielka [au] |
Okres orbitalny [lata] |
Księżyce[6] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Sedna | 1,50 | obiekt dysku rozproszonego, sednoid | ~995 | ~9,9[14] | ~552,1 | ~13 000 | 0 |
| Gonggong | 1,85 | obiekt w rezonansie orbitalnym 3:10 z Neptunem |
~1230 | 3,5[14] | 67,01 | 549 | 1 |
| Orkus | 2,17 | plutonek | ~910 | 6,41 ± 0,19[15] | 39,24 | 246 | 1 |
| Quaoar | 2,42 | cubewano | ~1070 | 13,9[16] | 43,19 | 284 | 1 |
| (532037) 2013 FY27 | 3,11 | obiekt dysku rozproszonego | ~740 | ? | 58,71 | 450 | 1 |
| (55565) 2002 AW197 | 3,45 | obiekt transneptunowy | ~768 | ? | 47,13 | 324 | 0 |
| Gǃkúnǁʼhòmdímà | 3,46 | obiekt dysku rozproszonego | ~638[17] | ? | 74,53 | 643 | 1 |
| Iksjon | 3,47 | plutonek | ~617 | ? | 39,41 | 247 | 0 |
| Varda | 3,47 | obiekt transneptunowy | ~740 | 2,65 ± 0,04[18][a] | 45,57 | 308 | 1 |
| 2014 UZ224 | 3,47 | obiekt dysku rozproszonego | ~635 | ? | ~109,9 | ~1150 | 0 |
| (55636) 2002 TX300 | 3,51 | rodzina planetoidy Haumea | 286 | ? | 43,58 | 288 | 0 |
| 2021 DR15 | 3,61 | obiekt dysku rozproszonego | ~711 | ? | 67,56 | 555 | 0 |
| (307261) 2002 MS4 | 3,62 | obiekt transneptunowy | ~800 | 6,4[14] | 41,66 | 269 | 0 |
| (145452) 2005 RN43 | 3,69 | obiekt transneptunowy | ~679 | ? | 41,68 | 269 | 0 |
| (208996) 2003 AZ84 | 3,75 | plutonek | ~723 | ? | 39,53 | 249 | 1 |
| (303775) 2005 QU182 | 3,75 | obiekt dysku rozproszonego | ~416 | ? | 113,2 | 1205 | 0 |
| Waruna | 3,78 | obiekt transneptunowy | ~678 | ? | 43,08 | 283 | ? |
| (55637) 2002 UX25 | 3,84 | obiekt transneptunowy | ~665 | ? | 43,02 | 282 | 1 |
| (589683) 2010 RF43 | 3,85 | obiekt dysku rozproszonego | ~637 | ? | 49,44 | 348 | 0 |
| (523692) 2014 EZ51 | 3,86 | obiekt transneptunowy | ~619 | ? | 51,85 | 373 | 0 |
| (574372) 2010 JO179 | 3,91 | obiekt dysku rozproszonego | ~619 | ? | 77,66 | 684 | 0 |
| (84522) 2002 TC302 | 3,92 | obiekt w rezonansie orbitalnym 2:5 z Neptunem |
~524 | ? | 55,87 | 418 | 0 |
| (202421) 2005 UQ513 | 3,92 | obiekt transneptunowy | ~498 | ? | 43,62 | 288 | 0 |
| 2018 VG18 | 3,94 | obiekt w rezonansie orbitalnym 2:9 z Neptunem |
~606 | ? | 82,02 | 743 | 0 |
| (90568) 2004 GV9 | 3,97 | obiekt transneptunowy | ~680 | ? | 41,74 | 270 | 0 |
| (84922) 2003 VS2 | 3,99 | plutonek | ~524 | ? | 39,71 | 250 | 0 |
| (523794) 2015 RR245 | 3,99 | obiekt w rezonansie orbitalnym 2:9 z Neptunem |
~519 | ? | 82,99 | 756 | 0 |
Status planety karłowatej mogłyby uzyskać ponadto trzy inne planetoidy pasa głównego (Pallas, Westa i Hygiea), o ile udałoby się stwierdzić, że spełniają kryterium równowagi hydrostatycznej. Obserwacje sondy Dawn wykazały jednak, że najmasywniejsza z nich Westa nie jest obecnie w równowadze hydrostatycznej[19].
Badania
[edytuj | edytuj kod]
Pierwsze sondy kosmiczne dotarły w pobliże planet karłowatych w 2015 roku, były to misje amerykańskiej agencji NASA: Dawn i New Horizons. W marcu sonda Dawn weszła na orbitę wokół Ceres[20], a w lipcu sonda New Horizons przeleciała obok Plutona[21].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c Michael E. Brown: How many dwarf planets are there in the outer solar system?. 2018-11-12. [dostęp 2018-12-20].
- ↑ a b Resolutions 5 and 6: „Definition of a Planet in the Solar System” AND „Pluto”. IAU, 2006-08-24. [dostęp 2013-08-26]. (ang.).
- ↑ IAU 2006 General Assembly: Result of the IAU Resolution votes. IAU, 2006-08-24. [dostęp 2021-05-18]. (ang.).
- ↑ IAU Working Group for Planetary System Nomenclature (WGPSN): Dwarf Planets and their Systems. [w:] Planet and Satellite Names and Discoverers [on-line]. Gazetteer of Planetary Nomenclature. [dostęp 2013-08-26]. (ang.).
- ↑ a b Parametry orbit i jasność na podstawie: JPL Small-Body Database Query. [dostęp 2024-09-14]. (ang.).
- ↑ a b c d Przybliżone średnice oraz kategorie obiektów na podstawie: Wm. Robert Johnston: List of Known Trans-Neptunian Objects. Johnston’s Archive, 2024-02-27. [dostęp 2024-04-21]. (ang.).
- ↑ 1 Ceres w bazie Jet Propulsion Laboratory (ang.). last obs. used 2021-01-28. [dostęp 2021-10-19].
- ↑ David R. Williams: Pluto Fact Sheet. NASA, 2016-12-23. [dostęp 2017-01-19]. (ang.).
- ↑ A. Stern et al.. The Pluto system: Initial results from its exploration by New Horizons. „Science”. 350 (6258), s. aad1815, październik 2015. DOI: 10.1126/science.aad1815. (ang.).
- ↑ D. Ragozzine, M.E. Brown. Orbits and Masses of the Satellites of the Dwarf Planet Haumea = 2003 EL61. „The Astronomical Journal”. 137 (6), s. 4766, 2009. DOI: 10.1088/0004-6256/137/6/4766. arXiv:0903.4213. Bibcode: 2009AJ....137.4766R.
- ↑ Parker i inni, The Mass, Density, and Figure of the Kuiper Belt Dwarf Planet Makemake [online], 2018 [zarchiwizowane z adresu 2019-12-04] (ang.).
- ↑ ESO: Faraway Eris Is Pluto’s Twin – Dwarf planet sized up accurately as it blocks light of faint star. [dostęp 2011-10-07].
- ↑ M.E. Brown, E.L. Schaller. The Mass of Dwarf Planet Eris. „Science”, czerwiec 2007. DOI: 10.1126/science.1139415. (ang.).
- ↑ a b c Matthew J. Holman, Matthew J. Payne, Observational Constraints on Planet Nine: Astrometry of Pluto and Other Trans-Neptunian Objects, „The Astronomical Journal”, DOI: 10.3847/0004-6256/152/4/80, arXiv:1603.09008v1 (ang.).
- ↑ Carry, B., Hestroffer, D., Demeo, F.E., Thirouin, A. i inni. Integral-field spectroscopy of (90482) Orcus-Vanth. „Astronomy & Astrophysics”. 534, s. A115, 2011. DOI: 10.1051/0004-6361/201117486. arXiv:0910.4784. Bibcode: 2011A&A...534A.115C. (ang.).
- ↑ Wesley C. Fraser, K. Batygin, M.E. Brown, A. Bouchez. The mass, orbit, and tidal evolution of the Quaoar-Weywot system. „Icarus”. 222 (1), s. 357–363, styczeń 2013. DOI: 10.1016/j.icarus.2012.11.004. (ang.).
- ↑ K. Schindler, J. Wolf, J. Bardecker, A. Olsen, T. Müller, C. Kiss, J.L. Ortiz, F. Braga-Ribas, J.I.B. Camargo, D. Herald, A. Krabbe. First Direct Size Measurement of a Detached Object: Results from a Triple Chord Occultation and Far-infrared Photometry of (229762) 2007 UK126. „Distant EKOs. The Kuiper Belt Electronic Newsletter”, czerwiec 2016. [dostęp 2016-08-06]. (ang.).
- ↑ Wm. Robert Johnston: Orbital elements and other data: (174567) Varda and IImare. Johnston's Archive, 2015-01-31. (ang.).
- ↑ S.W. Asmar, A.S. Konopliv, R.S. Park, B.G. Bills, R. Gaskell, C.A. Raymond, C.T. Russell, D.E. Smith, M.J. Toplis, M.T.Zuber: The Gravity Field of Vesta and Implications for Interior Structure. 43rd Lunar and Planetary Science Conference, 2012.
- ↑ NASA Spacecraft Becomes First to Orbit a Dwarf Planet. NASA, 2015-03-06. [dostęp 2015-07-14].
- ↑ NASA's Three-Billion-Mile Journey to Pluto Reaches Historic Encounter. Uniwersytet Johnsa Hopkinsa, Applied Physics Laboratory, 2015-07-14. [dostęp 2015-07-14]. (ang.).
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]
Planety karłowate, kanał Astronarium na YouTube, 17 lutego 2018 [dostęp 2023-11-09].
