Mfumo wa Gazankulu

Gazankulu

Mintirho ya Vulavula

Mfumo wa Gazankulu (1971 – 1994) i khale ka mfumo wa tikoxikaya eAfrika-Dzonga, lowu simekiweke hi mfumo wa xihlawuhlawu hi xikongomelo xo rhangela tikoxikaya ra Vatsonga. Mfumo lowu a wu andlala ndhawu ya khale ka n'walungu wa Transvaal (leyi namuntlha yi nga xifundza xa Limpopo) na vuxa bya Transvaal (leyi namuntlha ku nga xifundza xa Mpumalanga).

Matimu

Gazankulu yi nyikiwe vutilawuri kusuka eka mfumo wa tiko hi lembe ra 1969, naswona ntsindza wa mfumo awuri e Giyani. Tiko xi kaya ra Gazankulu a ri sungula e xibhedlele xa Elim, e kusuhi na Makhado, kusuka kona ri kongoma e vuxa dyambu ri kongoma nambu wa Levubu, miti ya Valdezia na Bungeni hi yona miti leyi kulu ya matsonga endzhaweni leyi, naswona yina kwalomu ka 50 000 wa va aka tiko, hi kuya hi ntsengo wa nhlayo ya vanhu ya 2015. Tiko xi kaya leri ri thlela ri ndlandlamuka riya fika e ribuweni ra nambu wa Ritavi e kusuhi na Skukuza e Hazyview (Mpumalanga). Ku anama ka tiko xikaya leri, kusuka e Elim kuya e Hazyview, akuri kwalomu ka 317 wa tikhilomitara. Tiko xikaya leri a ri vumbiwa hi Elim, Giyani na Malamulele, kuhlanganisa na swiyenge swinharhu leswikulu swa Bushbuckridge, Tzaneen na Phalaborwa.

Emahlweni ka nawu wa tiko wa lembe ra 1913, Bushbuckridge, Phalaborwa na Tzaneen a ku ngari matiko ya matsonga, matiko lawa ma hlanganisiwe na Elim, Giyani na Malamulele ku tumbuluxa tiko ra vatsonga. Nawu lowu wa lembe ra 1913 wu vangile swiphemu swinharhu swa matiko ya matsonga leswi a swiri handle na le kule ka xiphemu lexikulu. Hi malembe ya va 1960, Nkulukumba H.W.E Ntsanwisi u hluriwile ku sivela mfumo wa tiko ku endla mindzilakano handle ko vulavurisana na va aka tiko. Gazankulu a yi akelane na matiko xikaya man'wana ya vantima, kunga Venda, Lebowa na Kangwane. Matiko xikaya lawa na swona ma xaniseke ngopfu hikwalaho ka ku tekeriwa tiko na ku beriwa mi ndzilakano leyi nga tsisisekiku hi mfumo wa Afrika Dzonga.