Luka İncili

Luka İncili (Yunanca: τὸ εὐαγγέλιον κατὰ Λουκαν, to euangelion kata Loukan. euaggélion = iyi haber), Kutsal Kitap dizisine ait olan kanonik (= Kutsal Kitabın dizisine ait) bir kitaptır. Yunanca Kutsal Yazıların ya da Yeni Ahdin üçüncü kitabıdır. Bu incilin genellikle Luka adlı havari tarafından yazıldığı kabul edilir.

Luka İncili'nde Tanrı'nın krallığı ve Mesih aracılığıyla mümkün olan kurtuluş hakkındaki sevinçli haber anlatılır.

Bu kitap en uzun incildir ve Yahudi ya da diğer milletlerden olan herkes için yazıldı. Fakat o kaydına “saygıdeğer Teofilos” hitabıyla başladığı için ilk olarak raporunu iyi tanıdığı bir kişiyi bilgilendirmek amacıyla yazdı. Raporunun devamı Elçilerin İşleri kitabıdır.

• Luka Yahya'nın doğumu (M.Ö. 3) ile İsa'nın dirilişi (M.S. 33'ün ilkbaharı) arasındaki olayları anlatır.

• Luka'nın incilindeki bilginin %59'u diğer incillerde bulunmaz.

Yazar

10. yüzyıl Bizans dönemi yazarların tasviri

Kutsal Kitabın tanıklığı

Elçi Pavlus ondan “sevgili hekim Luka” diye söz eder (Koloseliler 4:14). Luka'da geçen tıbbi terim ve sözcüklerin sayısı 300'ü aşar. Bu sözcüklerden bazılarını Yunanca Kutsal Yazıları kaleme alan diğer kişiler de kullanmış olsa bile, yalnızca Luka bunları tıbbi anlamlarıyla kullanır. Luka'nın dili ve (diğer üç incil yazarınınkinin toplamından daha geniş olan) sözcük dağarcığı, işlediği çok önemli konuyu büyük bir titizlikle ve kapsamlı şekilde ele almasını mümkün kılar.

Muhtemelen İsa'nın ölümünden sonra iman etmişti; bu yüzden de incilinde kaydettiği tüm olayların görgü tanığı olamazdı. Bununla birlikte, vaizlik işinde Pavlus'la çalıştı ve aralarında çok yakın bir ilişki vardı (2. Tim. 4:11; Filim. 24).

Elçi Pavlus bir tutuklu olarak Roma'ya yolculuk ettiğinde Luka yanındaydı (Elçilerin İşleri 27-28). Luka ile Pavlus'un arasındaki yakın ilişkinin sonucu olarak yazılarında Pavlus'un etkisi fark edilir, örneğin Efendimizin Akşam Yemeği ile ilgili Luka 22:19, 20 ve 1. Korintoslular 11:23-25 ayetleri karşılaştırıldığında bu görülebilir. Luka, kaydını yazarken Matta İncili'ni de kaynak olarak almış olabilir. ‘Her şeyi titizlikle araştırırken’ İsa'nın yaşamındaki olayların görgü tanıklarıyla, örneğin İsa'nın annesi Meryem'le ve o sırada hayatta olan öğrencilerle konuşma fırsatı bulmuş olmalı.

Tarihin tanıklığı

Kaydın hiçbir yerinde Luka ismi geçmese de eski devirlere ait yetkili kaynaklar yazarın o olduğu konusunda aynı görüştedirler. Muratori Fragmanında (M.S. y. 170) bu incilin Luka'ya ait olduğu belirtilir. Muratori Fragmanı kanonik yazılarının en eski listesidir.

Ayrıca İrenaeus ve İskenderiyeli Clemens gibi ikinci yüzyıl yazarları da Luka İncili'nin Luka tarafından yazıldığını kabul ederler.

Tarih ve Yer

Kutsal Kitabın tanıklığı

Elçiler İşleri 24:27-27:1'de bulunan rapora göre M.S. 58'de Porcius Festus Antonius Feliks'in Romalı vali olarak yerini aldığı düşünülür. A New Standard Bible Dictionary şunu yazar: „58 yılı onun [Festus'un] göreve başlaması söz konusudur.“ Bu yıl Encyclopædia Britannica'da da desteklenir: „İki kanıtın karşılaştırılması, Feliks'in geri çağrılması ve Festus'un gelişinin 58 yılına düştüğü tahminine yol açar. Aziz Pavlus 56'da tutuklandıysa, Festus'un gelişinden sonra 58'da Sezarda temyiz ettiyse, gelecek yılın ilk yarısında Roma'ya geldiyse ve orada 2 yıl hapishanede kaldıysa, Elçilerin İşlerinde anlatılan zaman 61 yılının başlangıcında sona ermiş olmalı.“ (Elçilerin İşleri 27:1-28:1, 11-16, 30)

Bundan anlaşılıyor ki Elçilerin İşleri kitabı M.S. 61'de yazıldı. O sırada Luka, davasına Sezar'ın bakmasını bekleyen Pavlus'la birlikte Roma'daydı. Elçiler İşleri kitabının yazarı önce Luka İncili'ni yazdı (Luka 1:1; Elçilerin İşleri 1:1). Bu incilin yazılış tarihi Pavlus Luka'yla birlikte Roma'ya yolculuk ettiğinden önce (M.S. 58) olmalıydı. O zaman Luka, üçüncü vaizlik turunun sonuna yaklaşan Pavlus'la birlikte Filipi'den Sezariye'ye gelmişti. Pavlus davasını Sezar'a sunmadan önce orada hapis yatarak iki yıl beklemişti. Luka incilini o sırada, yani M.S. 56-58 yılları arasında Sezariye'de yazmış olmalı. Filistin'de bulunduğu bu dönem boyunca, İsa'nın yaşamı ve hizmeti sırasındaki ‘tüm olayları başından itibaren titizlikle araştırabildi.’ Dolayısıyla Luka, incilini Markos'tan önce yazmış olmalı.

Tarihin tanıklığı ve dinbilimcilerin görüşü

Luka İncili'nin varsayılı tamamlanışı

Adolf von Harnack (1851–1930)	John A. T. Robinson (1919–1983)	Werner G. Kümmel (1905–1995)	Klaus Berger (1940–2020)	Çoğunluğun görüşü
79-93	57–60	70-90	65-71	80-90

İki kaynak teorisi

Kutsal Kitap bilginlerinin ekseriyeti ilk önce Markos'un İncilinin yazılmış olması gerektiğini söylediler, çünkü Markos, Matta ve Luka'nın kayıtlarından çok farklı bir şey yazmış gibi görünmüyordu.

Ayrıca Matta ve Luka'nın, İncillerini derlemek için Markos kitabını kullandıklarını ve “Q” adı verilen başka bir kaynak belgeye başvurduklarını varsaydılar (Bu isim, Almanca “kaynak” anlamına gelen „Quelle“ sözcüğünden gelir).

Kutsal Kitap bilgini A. F. J. Klijn'e göre bu yaygın varsayım “İncil yazarlarını masal derleyicileri konumuna düşürdü.” Böyle bir görüş İncil yazarlarını başkasının eserini çalan ve masallar uyduran kişiler haline getirir. İki kaynak teorisi 2. ve 3. yüzyılda yaşamış olan tarihçilerin ifadelerini gözden kaçırmaktadır. Eski kilise Matta İncili'nin ilk incil olduğunu belirtir. Lyonlu İrenaeus (M.S. 180) Matta'nın „Petrus ve Pavlus'un Roma'da iyi haberi duyurdukları zaman“ raporunu yazdığına işaret ediyor.

Buna göre Matta eserini M.S. 65'ten önce yazdı. Çoğunluğun görüşünü takip etmeyen bilginler eski yazarların tanık ifadelerinin hesaba katılması gerektiğini ileri sürerler.

Lyonlu İrenaeus'un tarihlendirilmesi doğru ise Markos İncili Luka için bir kaynak değildi. İki kaynak teorisi çok tartışılır; çünkü bu belge bugün ortada yok ve aslında bunun bir zamanlar var olduğunu da hiç kimse kanıtlayamaz. Ayrıca Kilise Babaları da bu belgeden hiç söz etmediler. Bir Kutsal Kitap sözlüğünün söylediğine göre Markos İncilinin ilk önce yazıldığı ve Matta ve Luka için kaynak görevi gördüğü kuramını destekleyen “kesin olarak savunulabilecek bir kanıt” yoktur.

Markos İncili'nin Matta ve Luka'nın yazdıklarına yeni bir şey katmadığı hiç de doğru değildir. Markos'un İsa'nın hizmetiyle ilgili kaydında, Matta ve Luka'da bulunmayan 180'den fazla pasaj ve ilginç ayrıntılar bulunur.

İncillerin yazılışının sırası

1. Origenes ve Eusebios'a göre ilk olarak Matta İncili yazıldı.

Eusebios (M.S. 260/264-339/340), Origenes’in (M.S. 185-253/254) inciller hakkında söylediği şu sözleri alıntılar: “İlk incili . . . . Matta kaleme aldı. . . . . Bu incili Yahudilikten gelen imanlılar için İbranice olarak yazdı.“

2. Büyük ihtimalle Luka daha sonra İncilini yazdı.

Elçiler İşleri 24:27-27:1'de bulunan rapor bunu destekler. M.S. 58'de Porcius Festus Antonius Feliks'in Romalı vali olarak yerini aldığı düşünülür. A New Standard Bible Dictionary şunu yazar: „58 yılı onun [Festus'un] göreve başlaması söz konusudur.“ Bu yıl Encyclopædia Britannica'da da desteklenir: „İki kanıtın karşılaştırılması, Feliks'in geri çağrılması ve Festus'un gelişinin 58 yılına düştüğü tahminine yol açar. Aziz Pavlus 56'da tutuklandıysa, Festus'un gelişinden sonra 58'da Sezarda temyiz ettiyse, gelecek yılın ilk yarısında Roma'ya geldiyse ve orada 2 yıl hapishanede kaldıysa Elçilerin İşlerinde anlatılan zaman 61 yılının başlangıcında sona ermiş olmalı.“ (Elçilerin İşleri 27:1-28:1, 11-16, 30)

Bundan anlaşılıyor ki Elçilerin İşleri kitabı M.S. 61'de yazıldı. Elçiler İşleri kitabının yazarı önce Luka İncili'ni yazdı (Luka 1:1; Elçilerin İşleri 1:1). Bu incilin yazılış tarihi M.S. 61'den önce olmalıydı. Luka 58 yılında Pavlus'la birlikte Roma'ya seyahat ettiği için ancak daha önce İsa'nın hayatının görgü şahitleriyle konuşabilmiştir (Luka 1:1-4). Bunun için Luka İncili'ni Pavlus'un iki yıl süren (M.S. 56-58) Sezariye'deki tutukluluğu esnasında yazdı.

3. Yazılış tarihine göre Markos İncili büyük olasılıkla üçüncüsüydü.

Eski tarihçilere göre (Romalı Klemens, Sezariyeli Eusebios, Hieronymus) Markos İncili Roma'da yazıldı. Pavlus'un Roma'daki ilk tutukluluğu sırasında (M.S. yaklaşık 60-61) Markos onun yanındaydı (Filimon 1, 24). Sonra M.S. 62 ile 64 arası bir dönemde Petrus'la birlikte Babil'de bulundu (1. Petrus 5:13). Pavlus muhtemelen MS 65'te yine Roma'da hapisteydi. Oradan Timoteos'a yazdığı bir mektupta Markos'u da yanında getirmesini istedi, “çünkü hizmetiyle bana çok yararı dokunuyor” dedi (2. Timoteus 1:8; 4:11). Markos o zaman ikinci kez Roma'ya gittiğini tahmin edilir. Oradayken incilini yazdı.

Kanon Dizileri ve El Yazmaları

Kartaca Konsili'nden önce hazırlanmış dördüncü yüzyıla ait listelerden birçoğu Yunanca Kutsal Metinlerin günümüzde kabul edilen dizisiyle tamamen uyuşur.

El Yazmalarına gelince yazarlar ilk önce papirüs kullandılar. Papirüs, aynı adı taşıyan bir su bitkisinden yapılır. Yazıcılar yaklaşık M.S. 4. yüzyıldan itibaren el yazmalarında papirüs yerine genellikle dana, kuzu ya da keçi derisinden yapılan ve daha dayanıklı bir malzeme olan vellum (bir parşömen türü) kullanmaya başladılar. Bu vellumlardan günümüze dek ulaşan bazıları çok önemli Kutsal Kitap el yazmalarını içerir.

Kanon Dizileri

Luka İncili Kutsal Kitabın erken kanon dizilerinde geçer:

Kodeks Sinaiticus: Matta 8:28-9:23

Kanon Dizileri

	İsim	Yıl (M.S.)
1	Muratori Fragmanı (İtalya)	170
2	İrenaeus (Anadolu)	180
3	İskenderiyeli Clemens	190
4	Tertullianus (Kuzey Afrika)	207
5	Origenes (İskenderiye)	230
6	Eusebios (Filistin)	320
7	Kudüslü Kyrillos	348
8	Cheltenham-Listesi (Kuzey Afrika)	365
9	Athanasios (İskenderiye)	367
10	Epiphanios (Filistin)	368
11	Nazianzoslu Gregorios (Anadolu)	370
12	Amphilokhios (Anadolu)	370
13	Philaster (İtalya)	383
14	Hieronymus (İtalya)	394
15	Augustinus (Kuzey Afrika)	397
16	Kartaca Konsili (Kuzey Afrika)	397

Papirüs El Yazmaları

Luka İncil'inin bazı ayetleri eski Papirüs El Yazmalarında bulunur.

Papirüs Elyazmaları

	Simge	İsim	Tarih (M.S.)	Dil	Bulundukları Yer	İçerik
1	${\mathfrak {P}}^{45}$	Chester Beatty I	3. yüzyıl	Yunanca	Dublin (Irlanda), Viyana (Avusturya)	Luka'nın bazı frtagmanları
2	${\mathfrak {P}}^{75}$	Bodmer XIV, XV	3. yüzyıl	Yunanca	Cenevre (İsviçre)	Luka İncili'nın ekseriyeti

Vellum ve Deri El Yazmaları

Luka İncili'nin tümü de bazı meşhur Vellum ve Deri El Yazmalarında bulunur.

Vellum ve Deri El Yazmaları

	Simge	İsim	Tarih (M.S.)	Dil	Bulundukları Yer
1	א	Kodeks Sinaiticus	4. yüzyıl	Yunanca	Londra (İngiltere)
2	A	Kodeks Alexandrinus	5. yüzyıl	Yunanca	Londra (İngiltere)
3	B	Kodeks Vatikanus 1209	4. yüzyıl	Yunanca	Vatikan Kütüphanesi
4	C	Kodeks Ephraemi Syri reskriptus	5. yüzyıl	Yunanca	Paris (Fransa)
5	Dea	Kodeks Bezae Cantabrigiensis	5. yüzyıl	Yunanca / Latince	Cambridge (İngiltere)

Bölümleme

Kutsal Kitap'ın bölümlere ve ayetlere bölünmesi orijinal yazarlara geri dönmez, fakat yüzyıllar sonra yararlılık nedenleriyle tanıtıldı. Masoretler, İbranice Kutsal Yazıları ayetlere ayırdı. Daha sonra M.S. 13. yüzyılda bölümler eklendi. 1553'te, Robert Estienne'in Fransızca Kutsal Kitap'ı nihayet mevcut bölüm ve ayet bölümüyle birlikte ilk tam Kutsal Kitap olarak basıldı.

• Bölüm 1: Teofilos'a yönlendirilen sözler (1-4). Yahya'nın doğumu ilan ediliyor (5-25). İsa'nın doğumu ilan ediliyor (26-38). Meryem Elizabeth'i ziyaret ediyor (39-45). Meryem Tanrı'yı yüceltiyor (46-56). Yahya doğup ismini alıyor (57-66). Zekeriya'nın peygamberliği (67-80).
• Bölüm 2: İsa'nın doğumu (1-7). Melekler çobanlara görünüyor (8-20). Sünnet ve kurban (21-24). Şimeon İsa'yı görüyor (19-23). Anna çocuk hakkında konuşuyor (36-38). Nasıra'ya dönüş (39, 40). 12 yaşındaki İsa mabet alanında (41-52).
• Bölüm 3: Yahya'nın hizmetinin başlangıcı (1, 2). Yahya vaftizi va'zediyor (3-20). İsa'nın vaftizi (21, 22). İsa mesih'in soy kütüğü (23-38).
• Bölüm 4: İblis İsa'yı ayartıyor (1-13). İsa Celile'de duyuru işine başlıyor (14-15). İsa Nasıra'da kabul edilmiyor (16-30). Kefernahum'daki havrada (31-37). Simun'un kaynanası ve başkaları iyileştiriliyor (38-41). İnsanlar İsa'yı ıssız bir yerde buluyorlar (42-44).
• Bölüm 5: Bir mucize vasıtasıyla balıklar tutuluyor, ilk öğrenciler (1-11). Bir cüzamlı iyileştiriliyor (12-16). İsa felçli bir adamı iyileştiriyor (17-26). İsa Levi'yi çağırıyor (27-32). Oruç konusu (33-39).
• Bölüm 6: İsa „Sebt gününün Efendisi'dir (1-5). Sağ eli körelmiş bir adam iyileştiriliyor (6-11). On iki elçi (12-16). İsa öğretip iyileştiriyor (17-19). „Ne mutlu size“, „vay halinize“ (20-26). Düşman sevgisi (27-36). „İnsanları yargılamayı bırakın“ (37-42). „Her ağaç kendi meyvesinden tanınır“ (43-45). İyi inşa edilen ev; toprak zemine temelsiz ev (46-49).
• Bölüm 7: Bir yüzbaşının imanı (1-10). İsa Nain'de dul bir kadının oğlunu diriltiyor (11-17). İsa'nın Yahya hakkındaki sözleri (18-30). Memnun edilemeyen bir nesil (31-35). Günahkâr olan bir kadın bağışlanıyor (36-50).
• Bölüm 8: İsa'ya eşlik eden kadınlar (1-3). Ekincinin örneklemesi (4-8). İsa'nın örneklemelerle öğretmesinin nedeni (9, 10). İsa ekinci örneklemesini açıklıyor(11-15). Yanan bir kandil bir kapla kapatılmaz (16-18). İsa'nın annesi ve kardeşleri (19-21). İsa rüzgârı dindi (22-25). İsa kötü ruhların domuzlara girmelerine izin veriyor (26-39). Kanaması olan bir kadın tedavi ediliyor; Yairus'un kızı diriltiliyor (40-56).
• Bölüm 9: On ikiler duyuru işi için talimatlar alıyorlar (1-6). Herodes İsa'nın kim olduğunu kendi kendine soruyor (7-9). 5.000 kişi için yemek (10-17). Petrus, İsa'nın Mesih olduğunu söylüyor (18-20). İsa ölümünü önceden bildiriyor (21, 22). İsa'nın bir öğrencisinin yüklenmesi gereken şey (23-27). İsa'nın görünüşü değişiyor (28-36). Bir oğlandan kötü bir ruh çıkarılıyor (37-43a). İsa ölümü hakkında konuşuyor (43b-45). Elçiler kimin en büyük olduğuna dair tartışıyorlar (46-48). „Size karşı olmayan sizden yanadır“ (49, 50). Samiriyeli lerin bir köyü İsa'yı kabul etmiyor (51-56). İsa'yı izlemenin anlamı (57-62).
• Bölüm 10: İsa 70 kişiyi gönderiyor (1-12). Tövbe etmeyen şehirlerin vay haline (13-16). 70'ler dönüyorlar (17-20). Alçak gönüllülere iyilik ettiği için Babasına şükrediyor (21-24). Merhametli Samiriyeli (25-37). İsa Marta ve Meryem'in yanında misafirdir (38-42).
• Bölüm 11: İsa dua etmeyi öğretiyor (1-13). Kötü ruhlar „Tanrı'nın parmağıyla“ çıkarılıyor (14-26). Hakiki mutluluk (27, 28). Yunus'un alameti (29-32). Bedenin ışığı (33-36). İsa iki yüzlü din liderlerini mahkûm ediyor (37-54).
• Bölüm 12: Ferisilerin mayası (1-3). İnsanlardan değil, Tanrı'dan korkmak (4-7). İsa ile beraber olmak (8-12). Ambarlara sahip olan zengin adam (13-21). „Kaygı çekmeyi bırakın“ (22-34). Uyanık kalmak (35-40). Sağörülü kâhya (41-48). Barış değil, ayrılıklar (49-53). Dönemin anlamını bilmek (54-56). Davacı ile uzlaşmak (57-59).
• Bölüm 13: Tövbe etmeyen yok olacak (1-5). Meyve vermeyen incir ağacı (6-9). Sebt gününde hasta bir kadın iyileştiriliyor (10-17). Hardal tanesi ve maya (18-21). Dar kapı (22-30). Herodes İsa'yı öldürmek istiyor (31-33). İsa Yeruşalim için üzülüyor (34, 35).
• Bölüm 14: Sebt gününde vücudu su toplamış bir adam iyileştiriliyor (1-6). Davetli olarak baş köşeye geçmeye çalışmamak (7-11). Karşılık veremeyen insanları davet etmek (12-14). İç yüzü kolaylıkla anlaşılan misafirler (15-24). İsa'nın her bir öğrencisinin yüklenmesi gereken şeyler (25-33). Kuvvetini kaybeden tuz (34, 35).
• Bölüm 15: Kaybolan koyun (1-7). Kaybolan gümüş parası (8-10). Kaybolan oğul (11-32).
• Bölüm 16: Adaletsiz kâhya (1-13). Musa'nın kanunu ve Tanrı'nın krallığı (14-18). Zengin adam ve Lazar (19-31).
• Bölüm 17: Tökezlemenin sebepleri, bağışlama ve iman (1-6). Yaramaz köleler (7-10). On cüzamlı adam iyileştiriliyor (11-19). Tanrı'nın krallığının gelişi (20-37).
• Bölüm 18: Israrlı dul kadını (1-8). Ferisi ve vergi tahsildarı (9-14). İsa ve çocuklar (15-17). Zengin bir yöneticinin sorusu (18-30). İsa ölümü hakkında konuşuyor (31-34). Kör bir dilenci iyileştiriliyor (35-43).
• Bölüm 19: İsa Zakkay'ı ziyaret ediyor (1-10). On mina örneklemesi (11-27). İsa Yeruşalim'e giriyor (28-40). İsa Yeruşalim için ağladı (41-44). İsa satıcıları mabetten kovuyor (45-48).
• Bölüm 20: “Bunları hangi yetkiyle yapıyorsun?“ (1-8). Zorba bağcılar (9-19). Tanrı ve Sezar (20-26). Dirilme hakkındaki soru (27-40). Mesih Davud'un oğlu mudur? (41-44). „Yazıcılardan sakının“ (45-47).
• Bölüm 21: Yoksul bir dul kadınının iki pulu (1-4). Son günlerin alametleri (5-36): Savaş, deprem, salgın hastalık ve kıtlıklar (10, 11). Orduların Yeruşalim'i kuşatması (20). Milletlerin zamanları (24). İnsanoğlunun gelişi (27). İncir ağacı örneği (29-33). Uyanık kalmak (34-36). İsa mabette öğretiyor (37, 38).
• Bölüm 22: Kâhinler İsa'yı öldürmeyi planlıyorlar (1-6). Son Fısıh için hazırlıklar (7-13). Birinci Akşam Yemeği (14-20). İsa'yı „ele veren adamın vay haline“ (21-23). Kimin en büyük olduğuna dair tartışmalar (24-27). İsa'nın bir krallık için ahdi (28-30). İsa, Petrus'un onu inkâr edeceğini söylüyor (31-34). Hazır olmanın önemi; iki kılıç (35-38). İsa zeytin dağında dua ediyor (39-46). İsa tutuklanıyor (47-53). Petrus İsa'yı inkâr ediyor (54-62). İsa ile alay ediliyor (63-65). İsa Sanhedrin'in önünde bulunuyor (66-71).
• Bölüm 23: İsa Pilatus ve Herodes'in önünde bulunuyor (1-25). İsa iki suçluyla birlikte direğe geriliyor (26-43). İsa ölüyor (44-49). Gömülmesi (50-56).
• Bölüm 24: İsa diriltiliyor (1-12). Emmaus yolunda (13-35). İsa öğrencilerin ortalarında beliriyor (36-49). İsa'nın göğe gidişi (50-53).

İçerik

Luka İbranice Kutsal Yazılardaki sözlerin nasıl tam olarak gerçekleştiğine ilişkin birçok örnek verir (İşaya 61:1, 2; Luka 4:17-19). İsa'nın önceden bildirilmiş olan Mesih olduğunu kanıtlamak istiyor (Luka 3:23-38).

Kaydı boyunca okurunun dikkatini sürekli Tanrı'nın Krallığına çeker. Başlangıçtan sona kadar tüm incilde Krallık ümidi vurgulanır (Luka 1:33; 22:28, 29). Bu incil “Tanrı’nın sağladığı kurtuluş yolu” olan İsa Mesih'in yönetimindeki Krallık aracılığıyla gelecek kurtuluşu anlatan, titizlikle yazılmış yapıcı ve teşvik edici bir kayıttır (Luka 3:6).

Dış bağlantılar

• Türkçe ve diğer başlıca dillerde tam metin Kitabı Mukaddes [1]28 Kasım 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.