Kürt siyasi hareketi

Kürt siyasi hareketi ya da Kürt özgürlük hareketi,^[1]^[2] Türkiye, Irak, Suriye ve İran topraklarında, Kürdistan olarak anılan^[3] jeokültürel bölgede yaşayan Kürtlerin anadilde eğitim, self determinasyon, özerklik ya da bağımsız devlet gibi politik taleplerini gerçekleştirmek için mücadele veren hareketin genel adı olarak kullanılır.^[4]^[5]^[6] Bu talepler yasal zeminde demokratik olarak tartışıldığı gibi silahlı olarak Marksist-Leninist çizgide^[7] gerçekleştirilmeye de çalışılmaktadır.

Sovyetler Birliği'nde Kürtler'in otonomi ve kültürel özerklik için yürüttüğü faaliyetler de bu kapsamda incelenir.

Ülkelere göre tarihçe

Türkiye

Türkiye'de legal zeminde ilk kez 1991 seçimlerinde Sosyaldemokrat Halkçı Parti'nin Halkın Emek Partisi ile ittifak yapmasıyla başlamıştır. Meclis'teki Kürtçe yemin krizi de bu dönemde yaşanmıştır. Daha sonra kapatılan HEP'in yerini sırasıyla ÖZEP,ÖZDEP, DEP, HADEP, DEHAP, ÖTP, DTP ve BDP almıştır, hepsi Demokratik Toplum Hareketi'ne yakındır. Bugün DBP, HDP ve DEM Parti aynı siyasal çizgide devam etmektedir. 30 yıllık süreçte Kürt siyasal hareketinin PKK ve KCK gibi örgütlerle benzer siyasi çizgide olması, söylemleri, Abdullah Öcalan ile ilişkileri ve Habur krizi gibi pek çok olay sebebiyle hakkında yargılamalar, suçlamalar ve meşruiyet tartışmaları yaşanmıştır. 2011 yılında başlayan Çözüm Süreci ile meşruiyet tartışmaları güçlenmiştir.^[8]

Anılan partilerin TBMM seçimlerinde aldıkları oy sayıları ve oranları şöyledir:

Türkiye Büyük Millet Meclisi
Parti	Seçim	Oy	Oran	Sandalye
HEP	1991	753.806^[9]	% 3,09	21 / 550
HADEP	1995	1.171.623	% 4,16	0 / 550
HADEP	1999	1.482.196	% 4,83	0 / 550
DBP	1999	24.620	% 4,83	0 / 550
DEHAP	2002	1.960.660	% 6,21	0 / 550
BUA	2007	1.334.518	% 3,81	22 / 550
EDÖB	2011	2.435.133	% 5,67	35 / 550
HDP	Haziran 2015	6.058.489	% 13,40	80 / 550
HÜDA PAR		70.121
HAK-PAR		58.716
HDP	Kasım 2015	5.148.085	% 10,99	59 / 550
HAK-PAR	Kasım 2015	108.583	% 10,99	59 / 550
HDP	2018	5.867.302	% 12,01	67 / 600
HÜDA PAR	2018	157.612	% 12,01	67 / 600
YSGP	2023	4.803.774	% 8,91	65 / 600
HAK-PAR		42.547	% 8,91
HÜDA PAR		-	-

Suriye

Suriye'deki Baas rejiminin uyguladığı Arap milliyetçiliği politikalarının ülkedeki Kürtlere baskı ve asimilasyona neden olduğu ileri sürülmüş ve bu nedenle ülkede zaman zaman protesto gösterileri düzenlemiştir. Gösteriler zaman zaman askerler ile çatışmalar şeklini de almıştır.^[10]

2003 yılında kurulan Demokratik Birlik Partisi Suriye'deki Kürt siyasal hareketini temsile etti. 2004 yılındaki Kamışlı Olayı'nın, Suriyeli Kürtlerin ülke tarihindeki ilk toplu isyan girişimi olduğu belirtilmektedir.^[11] Suriye İç Savaşının başlaması sonrası Temmuz 2012'te Halk Koruma Birlikler kuruldu. YPG'nin ana bileşeni olduğu Suriye Demokratik Güçleri halen Suriye'nin kuzeyini de facto olarak kontrol etmektedir.

Irak

Irak Kürtleri Irak'ta birçok kez ayaklanma teşebbüsünde bulunmuş, hükûmeti devirmeye çalışmış ve bağımsızlık çabasına girişmişlerdir.

Saddam Hüseyin yılları

Saddam Hüseyin döneminde ayaklanmalar ve bağımsızlık gösterileri ileri boyutlara ulaşmış, buna karşın Saddam iktidarı bu protestoları bastırmıştır.

Irak'ın kuzeyinde bulunan Irak Kürdistan Bölgesi 11 Mart 1970'te Saddam Hüseyin ve Mustafa Barzani arasında yapılan anlaşma üzerine kurulmuştur. Özerklik anlaşmasına göre Irak'ın kuzeyindeki üç il, yaklaşık 37 000 km²'lik bir bölge, Erbil'de kurulacak bir yerel parlamento tarafından yönetilecekti. Bunun yanı sıra Irak Meclisinde 5 bakan ve başbakan vekili Kürt olacaktı. Kürtçe, ülke genelinde Arapçanın yanı sıra ikinci resmî dil olacaktı.

İran-Irak Savaşı sırasında bu bölge, merkezî hükûmetin kontrolünden çıkmış, İran saflarında Saddam Hüseyin'e karşı yer almıştı. Saddam Hüseyin savaştan önce anlaşmayı kaldırmış ve 1974'te Kürt bakanları meclisten çıkarmıştı. Bu durum üzerine Kürt Barzaniler isyan etmişlerdir.

Saddam Hüseyin, İran-Irak Savaşı'nın son yılında, 16 Mart 1988'de tarihe Halepçe Katliamı olarak geçen Kürtlere karşı kimyasal silah kullanımına izin vermiştir.

Irak Kürdistanı, Saddam Hüseyin sonrası kurulan özerk bir bölgedir.

İran

İran'da yaşayan Kürtlerin haklarını korumak ve İran topraklarında Kürdistan adında bağımsız bir devlet kurmak amacıyla kurulan PJAK (Kürtçe: Partiya Jiyana Azad a Kurdistanê) ve KCK'nın İran kolu olan örgüt 90'lı yıllarda çeşitli saldırı, sabotaj vb. eylemlerde bulunmuştur. Örgütün 2000'li yıllarda iktidarda olan İran devlet başkanı Mahmud Ahmedinejad ve İran Devrim Muhafızları'nın sert önlemleri ile 2010'lu yıllarda büyük oranda tasfiye edildiği ve İran iç politikasındaki etkisini yitirdiği belirtilmektedir.^{[kaynak belirtilmeli]}

Sovyetler Birliği

1980'li yıllarda ortaya çıkan perestroyka politikaları tarihsel araştırmaların hızlanmasına ve Sovyet Kürtleri arasında ulusal meseleye dair önceki dönemlere göre daha radikal tartışmaların ortaya çıkmasına yol açtı.^[12] Bu dönemde Sovyet Kürt aktivistleri Sovyetler Birliği dışında Kürt meselesine dair daha fazla dikkat çekmeye başladı. 21 Mayıs 1989'da 9 Sovyet cumhuriyetinden gelen delegelerle birlikte Yekbûn adıyla Sovyetler Kürtleri birliği kuruldu. Yekbûn programında asimilasyonu önlemek için Kürt toplumsal ve kültürel organizasyonlarını birleştirmek, Kürtlerin yaşadığı bölgelerde il, kasaba ve köy Sovyetleri kurmak, kaldırılmış Kürt otonom bölgesi Kürdistan Uyezdi'ni yeniden inşa çalışmalarını sürdürmek ve tüm bunlar için Sovyetler Birliği parlamentosuna gerekli öneri ve tavsiyeleri yapmak gibi esasları kabul etti.^[13] 1990'lı yıllarda Türkiye-PKK çatışmasının artması, buna paralel olarak gerçekleşen köy boşaltmaları, Saddam Hüseyin döneminde Irak'ta Kürtlere yönelik gerçekleşen askerî operasyonlar, Dağlık Karabağ bölgesinde Ermeniler ve Azeriler arasındaki gerilimler sonucu her iki cumhuriyette de Kürtlere yönelik şiddet eylemlerinin artması gibi durumlar, Kürt meselesinin iç meseleler halinden çıkıp ulusal bir soruna dönüşmesi fikriyle Sovyet Kürt aktivistlerinin birleşmesine yol açtı.^[14] Bu durum Sovyetler Birliği dışından katılan Kürt militanların ve aydınların da yer aldığı Temmuz 1990'daki konferansta açıkça vurgulandı.^[15] 1989-1990 yılları arasında, Kazakistan, Kırgızistan, Orta Asya ve Transkafkasya'dan gelen Kürtler yoğun olarak Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti'ne bağlı Rostov Oblastı, Adige Cumhuriyeti, Krasnodar ve Stavropol'a göç etti.^[16]Mehmet Babayev Yekbûn mücadelesinin önderi konumundaydı. Kürt Halkının Sorunları Üzerine" isimli Soyvet milletvekili Vitaliy Sobolev başkanlığında 8 parlamenter ve 4 Kürt temsilciden oluşan özel komisyon 20 Kasım 1990'da toplandı. Mayıs 1991'de Mihail Gorbaçov'ın yardımcısı G. Revenkov Kürt otonom bölgesinin kurulmasına yönelik olumlu kanaatleri olduğuna dair şu açıklamada bulundu;

“

Yoldaş Gorbaçov'un size selamları var. Kürdistan özerk bölgesinin yeniden inşasına yönelik çalışmalarınızı takdir ediyor. Şimdiden size Kızıl Kürdistan’ın kurulacağı müjdesini verebilirim. Birkaç ay içinde özerkliği ilan edeceğimizi umuyoruz. Bu mesele Azerbaycan yönetimiyle de konuşuldu. Bu süre içinde bölge halkını hazırlamamız gerekiyor. Kamuoyu yaratmak için devlet televizyonu ile Sovyet basınını iyi değerlendirmeye bakın. Farklı cumhuriyetlerde yaşayan soydaşlarınızı da hem hazırlayın hem de seferber edin.

”

Bu gelişmelere karşın; Yekbûn temsilcilerinin arasında fikirsel birliğin olmaması, kurulmak istenen otonominin Azeri-Ermeni çatışmalarının şiddetli hale geldiği bir coğrafyada bulunması, Türkiye hükûmetinin müdahaleleri ve Sovyetler Birliği'nin dağılması sonucunda Kürt otonom bölgesi kurulamadı.^[17]^[18]

Türkiye'de faaliyet gösteren Kürt siyasi partileri

İsim	Kısa	Lider	Aktif
Halkın Emek Partisi	HEP	Ahmet Fehmi Işıklar	1990–1993
Özgürlük ve Eşitlik Partisi	ÖZEP		1992
Özgürlük ve Demokrasi Partisi	ÖZDEP	Mevlüt İlik	1992–1993
Demokrasi Partisi	DEP	Yaşar Kaya	1993–1994
Halkın Demokrasi Partisi	HADEP	Murat Bozlak	1994–2003
Demokratik Halk Partisi	DEHAP	Tuncer Bakırhan	1997–2005
Demokratik Toplum Hareketi	DTH	Leyla Zana	2005
Demokratik Toplum Partisi	DTP	Ahmet Türk	2005–2009
Barış ve Demokrasi Partisi	BDP	Selahattin Demirtaş Gültan Kışanak	2008–2014
Halkların Demokratik Partisi	HDP	Cahit Kırkazak Sultan Özcan	2012–günümüz
Demokratik Bölgeler Partisi	DBP	Çiğdem Kılıçgün Uçar Keskin Bayındır	2014–günümüz
Halkların Eşitlik ve Demokrasi Partisi	DEM	Tülay Hatimoğulları Tuncer Bakırhan	2023–günümüz

Ayrıca bakınız

Kaynakça

^ Aydınoğlu, E. Kürt Özgürlük Hareketi, Versus Yayınevi, 2004 ISBN 9786054972166
^ Barzani, M., İnce, V. Barzani ve Kürt ulusal özgürlük hareketi, Doz, 2003.
^ "Kurdistan." Encyclopædia Britannica. 2008. Encyclopædia Britannica Online. 06 Ekim 2008 <http://www.britannica.com/EBchecked/topic/325241/Kurdistan 27 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.>.
^ Öcalan, A. Kürdistan'da Kadın ve Aile, Weşanên Serxwebûn, 1993. 28 Ocak 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ Marcus, A., Alkan, A. Kan ve inanç: PKK ve Kürt hareketi., İletişim Yayınları, 2009.
^ Syria, P. A. Esad Sonrası Suriye: Irak ve Lübnan’ın Öğrettikleri 24 Aralık 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Ortadoğu Analiz, 2012, cilt 4, sayı 47.
^ Öcalan A, Kürdistan'da Halk Kahramanlığı, Çetin Yayınları, İstanbul, sayfa 78
^ "Arşivlenmiş kopya". 9 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2015.
^ Adıyaman, Ağrı, Batman, Bingöl, Bitlis, Diyarbakır, Elazığ, Hakkâri, Kars, Mardin, Muş, Şanlıurfa, Siirt, Şırnak, Tunceli ve Van'taki SHP'nin sonucu.
^ Mustafa Dağ, Beşar Esad Dönemi Suriye Kürtleri 2000-2012 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Erusam, 9 Nisan 2012, Erişim tarihi 28 Aralık 2015.
^ Gary C. Gambill, “The Kurdish Reawakening in Syria,” Middle East Intelligence Bulletin Vol 6 No 4 (5 Nisan 2004)
^ Bedirxan, Ezîzê Ziyo (2010). Kızıl Kürdistan. Pêrî Yayınları. s. 79. ISBN 9789759010560.
^ Bedirxan, s. 61.
^ van Bruinessen, Martin (14-18 Ekim 1995). "The Impact of the Dissolution of the Soviet Union on the Kurds" (İngilizce). Saint Petersburg: International Conference on Islam and Ethnicity in Central Asia.
^ Bugaj, N. F.; Broev, T. M.; Broev, R. M. (1993). Sovetskie Kurdy (Rusça). Moskova: Vremja peremen.
^ Akbulak, Emrah (7 Mayıs 2016). "Erivan'da önce Kürtler vardı". Rudaw. 15 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mart 2020.
^ Bulut, Faik. "1991'de Özerk Kızıl Kürdistan'a Türkiye nasıl engel oldu?". Gazete Duvar. 18 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2020.
^ Bedirxan, s. 68, 90

Dış bağlantılar

Dr. Nuri Dersimi, Kürt Gençliğine Hitabesi 31 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[1] Aydınoğlu, E. Kürt Özgürlük Hareketi, Versus Yayınevi, 2004 ISBN 9786054972166

[2] Barzani, M., İnce, V. Barzani ve Kürt ulusal özgürlük hareketi, Doz, 2003.

[3] "Kurdistan." Encyclopædia Britannica. 2008. Encyclopædia Britannica Online. 06 Ekim 2008 <http://www.britannica.com/EBchecked/topic/325241/Kurdistan 27 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.>.

[4] Öcalan, A. Kürdistan'da Kadın ve Aile, Weşanên Serxwebûn, 1993. 28 Ocak 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[5] Marcus, A., Alkan, A. Kan ve inanç: PKK ve Kürt hareketi., İletişim Yayınları, 2009.

[6] Syria, P. A. Esad Sonrası Suriye: Irak ve Lübnan’ın Öğrettikleri 24 Aralık 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Ortadoğu Analiz, 2012, cilt 4, sayı 47.

[7] Öcalan A, Kürdistan'da Halk Kahramanlığı, Çetin Yayınları, İstanbul, sayfa 78

[8] "Arşivlenmiş kopya". 9 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2015.

[9] Adıyaman, Ağrı, Batman, Bingöl, Bitlis, Diyarbakır, Elazığ, Hakkâri, Kars, Mardin, Muş, Şanlıurfa, Siirt, Şırnak, Tunceli ve Van'taki SHP'nin sonucu.

[10] Mustafa Dağ, Beşar Esad Dönemi Suriye Kürtleri 2000-2012 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Erusam, 9 Nisan 2012, Erişim tarihi 28 Aralık 2015.

[11] Gary C. Gambill, “The Kurdish Reawakening in Syria,” Middle East Intelligence Bulletin Vol 6 No 4 (5 Nisan 2004)

[12] Bedirxan, Ezîzê Ziyo (2010). Kızıl Kürdistan. Pêrî Yayınları. s. 79. ISBN 9789759010560.

[13] Bedirxan, s. 61.

[14] van Bruinessen, Martin (14-18 Ekim 1995). "The Impact of the Dissolution of the Soviet Union on the Kurds" (İngilizce). Saint Petersburg: International Conference on Islam and Ethnicity in Central Asia.

[15] Bugaj, N. F.; Broev, T. M.; Broev, R. M. (1993). Sovetskie Kurdy (Rusça). Moskova: Vremja peremen.

[Akbulak-16] Akbulak, Emrah (7 Mayıs 2016). "Erivan'da önce Kürtler vardı". Rudaw. 15 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mart 2020.

[Bulut-17] Bulut, Faik. "1991'de Özerk Kızıl Kürdistan'a Türkiye nasıl engel oldu?". Gazete Duvar. 18 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2020.

[18] Bedirxan, s. 68, 90

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

g t d Kürt siyasi hareketi
Etkin	Demokratik Bölgeler Partisi (DBP) Hak ve Özgürlükler Partisi (HAK PAR) Halkların Demokratik Partisi (HDP) Hür Dava Partisi (HÜDA PAR) Özgürlük ve Sosyalizm Partisi (ÖSP) Halkların Eşitlik ve Demokrasi Partisi (DEM Parti)
Eski	Barış ve Demokrasi Partisi (BDP) Demokrasi Partisi (DEP) Demokratik Halk Partisi (Türkiye) (DEHAP) Demokratik Toplum Partisi (DTP) Halkın Demokrasi Partisi (HADEP) Halkın Emek Partisi (HEP) Katılımcı Demokrasi Partisi (KADEP) Özgür Toplum Partisi (ÖTP) Özgürlük ve Demokrasi Partisi (ÖZDEP) Özgürlük ve Eşitlik Partisi (ÖZEP)
Bin Umut Adayları Emek, Demokrasi ve Özgürlük Bloku Demokratik Toplum Hareketi Demokratik Toplum Kongresi