İçeriğe atla

Lockheed Martin F-35 Lightning II

Vikipedi, özgür ansiklopedi
(F35 sayfasından yönlendirildi)
Lockheed Martin F-35 Lightning II
F-35C Lightning II
F-35C Lightning II
TürüÇok rollü-hayalet-avcı uçağı
Ulusal köken ABD
ÜreticiLockheed Martin Havacılık
İlk uçuş15 Aralık 2006 (F-35A)
Hizmete girişF-35B: 31 Temmuz 2015 (USMC)[1][2]
F-35A: 2 Ağustos 2016 (USAF)[3][4]
F-35C: 28 Şubat 2019 (USN)[5]
DurumuEtkin hizmette
Ana kullanıcıABD Hava Kuvvetleri
ABD Deniz Kuvvetleri
ABD Deniz Piyade Kolordusu
Diğer kullanıcılarBkz. diğer kullanıcılar
Üretim aralığı2006 - günümüz
Üretim sayısı990+ (1 Şubat 2024 itibarıyla)[6]
Program maliyetiUS$ 428.4 milyar (2044 yılına kadar, o yılın dolar ile), operasyonlar ve idame için $1,196.4 milyar (2077'ye kadar, o yılın dolar ile) (2019 tahmini)[7]
Birim maliyetiUçabilir yerel
sürümün maliyeti:
F-35A: $ 77.9 milyon (lot 14)[8]
F-35B: $ 101.3 milyon (lot 14)[8]
F-35C: $ 94.4 milyon (lot 14)[8]
İhracat sürümü fiyatı:
F-35A: $ 133 milyon (uçabilir maliyet, 2018)[9]) - $ 176.5 milyon (tam silahlı, 2018)[10]
F-35I: $ 200 milyon (tam silahlı, 2018)[11]
GelişimiLockheed Martin X-35
DeğişimleriF-35I (İsrail için)
CF-35 (Kanada için)

Lockheed Martin F-35 Lightning II (Türkçe: F-35 Şimşek II) (JSF, Joint Strike Fighter; Müşterek Saldırı Uçağı), hem hava üstünlük hem de saldırı görevlerini yerine getirmek ve savaştaki her amaç için farklı uçak geliştirmenin masraflı olmasından dolayı tek bir uçağın tüm görevleri yerine getirmesi amacıyla tasarlanan ve üretilen, 5. nesil, tek kişilik ve tek motorlu, tüm hava koşullarına uygun çok görevli bir Amerikan savaş uçağı ailesidir. Aynı zamanda elektronik harp ve istihbarat, gözetleme, hedef tespit ve keşif (ISTAR) yeteneklerini etkili bir şekilde sağlayabilir. Lockheed Martin, ana ortakları Northrop Grumman ve BAE Systems ile birlikte ana F-35 yüklenicisidir. Uçağın üç ana çeşidi vardır: geleneksel kalkış ve iniş modeli olan F-35A (CTOL), kısa kalkış ve dikey iniş özellikli olan F-35B (STOVL) ve gemiye konuşlu F-35C (CV[not 1]/CATOBAR).

Uçak, 2001 yılında Müşterek Saldırı Uçağı (JSF) programı geliştiriminde Boeing X-32'yi eleyen bir öntür olan Lockheed Martin X-35'ten sürümlendirilmiştir. Başlangıçta ABD deniz ve hava kuvvetlerindeki F-16, A-10, F/A-18 (yeni olan E/F "Super Hornet" varyantları hariç) ve AV-8B'leri, İngiltere ise Harrier'ları bu uçak ile değiştirecekti.

NATO ve Birleşik Krallık, İtalya, Avustralya, Kanada, Norveç, Danimarka, Hollanda ve eski ortak Türkiye de dahil yakın ABD müttefiği program ortağı ülkelerden ek ödeneklerle birlikte, geliştirilmesi esas olarak Amerika Birleşik Devletleri tarafından finanse edilmektedir.[12][13] Başka birçok ülke de uçaktan sipariş etmiş veya sipariş niyetini açıklamıştır. Program, benzeri görülmemiş boyutu, karmaşıklığı, balonlaşan maliyetleri ve çok geciken teslimatları nedeniyle çok fazla incelemenin konusu olmuş ve eleştiri almıştır.[not 2][14] Uçağın eşzamanlı üretiminin satın alma stratejisi, geliştirme ve test aşamasındayken, pahalı tasarım değişikliklerine ve iyileştirmelere yol açmıştır.[15][16]

F-35B, ABD Deniz Piyade Kolordusu'nda Temmuz 2015'te hizmete girmiş, ardından Ağustos 2016'da ABD Hava Kuvvetleri'nde F-35A ve Şubat 2019'da ABD Donanması'nda F-35C hizmete girmiştir.[1][3][5] F-35 ilk olarak 2018'de İsrail Hava Kuvvetleri tarafından bir askeri operasyonda kullanılmıştır.[17] ABD, 2044 yılına kadar 2.456 adet F-35'i satın almayı planlamakta ve bu da hava kuvvetlerinin, donanma kuvvetlerinin ve deniz piyadelerinin mürettebatlı taktik hava gücünün büyük bir bölümünü birkaç on yıl boyunca temsil edecektir.[7] Uçağın 2070 yılına kadar etkin olarak kullanılacağı tahmin edilmektedir.[18]

Uçak F-22'de kullanılan teknolojilerden de faydalanılarak üretilmiştir. Radardaki izi F-22 kadar küçük olamasa bile günümüz uçaklarından düşüktür. Bunu sağlamak için silah istasyonları gövdenin içine saklanmış, daha keskin geometriye sahip bir gövde tasarımı yapılmış, kompozit malzemelerin kullanım oranı artmış ve özel RAM (Radar Absorbing Material) boyama yapılmıştır. Uçak gemisi varyantının gemi pistine inip kalkarken, mancınıkla fırlatılabilmesi ve kanca ile yakalanabilmesi için gövde altı sağlamlaştırılmıştır.

Geliştirilmesi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: F-35'in geliştirilme süreci

Program kökenleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

F-35, 1980'lerden ve 1990'lardan gelen çeşitli savaş uçağı programlarının birleşmesi şeklinde, ortak bir saldırı uçağı tasarılarının sonucu olarak ortaya çıktı. Ata programlardan biri, 1983'ten 1994'e kadar süren Savunma İleri Araştırma Projeleri Ajansı (DARPA) Gelişmiş Kısa Kalkış/Dikey İniş (ASTOVL) çalışması idi. ASTOVL ile, İngiltere Kraliyet Donanması ve ABD Deniz Piyadeleri (USMC) için bir dikey kalkabilen Harrier modeli geliştirilmesi amaçlanmıştı. ASTOVL'un sınıflandırılmış programlarından biri kapsamında, SSF (Supersonic STOVL Fighter) adında Lockheed Skunk Works tarafından, hem ABD Hava Kuvvetleri (USAF) hem de ABD Deniz Piyadeleri (USMC) için tasarlanmış hayalet tasarımlı bir sesüstü hızlı, kısa kalkış ve dikey iniş yetenekli savaş uçağı için araştırma yapılmıştı ve incelenen önemli bir teknoloji de, şaft tahrikli kaldırma fanı (SDLF, shaft-driven lift fan) sistemi idi. Lockheed'in kavram tasarımı, boş olarak yaklaşık 11.000 kg (24.000 lb) ağırlığında, tek motorlu, kanartlı, delta kanatlı bir uçaktı. ASTOVL projesi, 1993 yılında Uygun Fiyatlı Ortak Hafif Avcı (CALF, Common Affordable Lightweight Fighter) olarak yeniden adlandırıldı ve Lockheed, McDonnell Douglas ve Boeing'i içeriyordu.[19][20]

1993 yılında, USAF'ın MRF (Multi-Role Fighter) ve ABD Donanması'nın A/F-X (Advanced Fighter-Attack) programlarının iptallerinin ardından Ortak Gelişmiş Saldırı Teknolojisi (JAST, Joint Advanced Strike Technology) programı ortaya çıkmıştı. Nispeten uygun fiyatlı bir F-16 değişimi için bir program olan MRF, F-16 filo kullanımını kolaylaştıran ve böylece hizmet ömrünü uzatan ve F-22 programından bütçe baskısını artıran Soğuk Savaş sonrası savunma kesintileri nedeniyle geriye ölçeklendirilmiş ve ertelenmişti. Başlangıçta Gelişmiş Saldırı (A-X, Advanced-Attack) olarak bilinen A/F-X, 1991'de ABD Donanması'nın bir A-6 değişimi için Gelişmiş Taktik Uçak (ATA, Advanced Tactical Aircraft) programını takip etmesi şeklinde başladı; ortaya çıkan A-12 Avenger II, 1991'de sorunlar ve maliyet aşımları nedeniyle iptal edildi. Aynı yıl, ABD Hava Kuvvetleri'nin Gelişmiş Taktik Savaşçısı (ATF, Advanced Tactical Fighter) programının bir parçası olan Donanma Gelişmiş Taktik Avcısı (NATF, Naval Advanced Tactical Fighter) programının sona ermesi, F-14'ün yerini almak için A-X'e ek savaşçı yetenekleri eklenmesine neden olmuş ve daha sonra A/F-X olarak yeniden adlandırılmıştı. Artan bütçe baskısının ortasında, Eylül 1993'te Savunma Bakanlığı'nın (DoD) aşağıdan yukarıya incelemesi (BUR, Bottom-Up Review), ortaya çıkan JAST programına getirilen uygulanabilir deneyimlerle MRF'lerin ve A/F-X'in iptallerini duyurdu.[20] JAST'nin amacı yeni bir uçak geliştirmek değil, bunun yerine gereksinimleri geliştirmek, teknolojileri olgunlaştırmak ve gelişmiş hava saldırı harpleri için kavramlar göstermekti.[21]

JAST programı ilerledikçe, 1996 yılına kadar kavram gösterici uçak ihtiyacı ortaya çıkacak ve bu da ASTOVL/CALF'ın tam ölçekli uçuş göstericisi aşamasına denk gelecekti. Çünkü ASTOVL/CALF kavramı JAST tüzüğüyle uyumlu göründüğü için, iki program sonunda 1994 yılında JAST adı altında birleştirildi ve program şu anda ABD Hava Kuvvetleri, ABD Deniz Piyade Kolordusu ve ABD Deniz Kuvvetleri'ne hizmet etmektedir.[21] JAST daha sonra 1995 yılında McDonnell Douglas, Northrop Grumman, Lockheed Martin[not 3] ve Boeing tarafından STOVL başvuruları ile birlikte Müşterek Saldırı Uçağı (JSF, Joint Strike Fighter) olarak yeniden adlandırıldı. JSF'nin sonunda Harrier, F-16, F/A-18, A-10 ve F-117 de dâhil ABD ve müttefiklerinin envanterindeki çok sayıda çok rollü ve saldırı uçaklarının yerini alması bekleniyordu.[22]

Uluslararası katılım, Birleşik Krallık'ın ASTOVL programına katılımı ile başlayan JSF programının kilit bir yönüdür. F-16 ve F/A-18'i kullanan ve hava kuvvetlerinin modernizasyonuna ihtiyaç duyan birçok uluslararası ortak, JSF'ye ilgi duyuyordu. Birleşik Krallık, JAST/JSF'ye 1995 yılında kurucu üye olarak katılmış ve böylece JSF programının tek 1. seviye ortağı olmuştur. İtalya, Hollanda, Danimarka, Norveç, Kanada, Avustralya ve Türkiye, Kavramsal Gösterim Aşaması (CDP, Concept Demonstration Phase) sırasında programa katılmış ve İtalya ve Hollanda 2. seviye ortaklar ve diğer geri kalanlarda 3. seviye ortaklardı. Sonuç olarak, uçak uluslararası ortaklarla işbirliği içinde geliştirilmiş ve ihracata hazır hale gelmiştir.

Gerekliliği

[değiştir | kaynağı değiştir]

F-35, 2040'lı yıllarda dünyanın en önde gelen avcı uçağı olması için tasarlanmıştır. Ayrıca havadan-havaya yeteneği olarak F-22'den sonra gelen tek uçak olarak da planlanmıştır. F-35 tasarlanırken istenilen özellikler ise şunlar olmuştur: geçmişteki avcılardan dört kat daha fazla etkili havadan havaya mücadele, sekiz kat daha etkili karaya saldırı, üç kat daha etkili stratejik keşif ve hava savunması. Manalı olarak bu yetenekleri geçmişte kalan uçaklardan daha küçük radar izi (RCS değeri) ve daha uzun menzille yerine getirmeliydi. Ayrıca NATO ülkelerindeki F-16'ların yerini doldurabilecek yeni bir ticari savaş uçağına ihtiyaç vardı. Diğer ülkelere F-22 satışı olmadığından doğal olarak talep bu uçağa yönlenecekti.

Adlandırma

[değiştir | kaynağı değiştir]

Lockheed'in II. Dünya Savaşı'ndaki P-38 Lightning ve Soğuk Savaş döneminde İngiliz Uçak Kurumunun (BAC) ürettiği "Electric Lightning" uçaklarının onur ve şerefine, ABD Hava Kuvvetleri (USAF) tarafından 7 Temmuz 2006'da resmî olarak uçağın ismi F-35: Lightning-II olarak açıklanmıştır. Seçim listesinde bulunmuş diğer isimler Kestrel, Phoenix, Piasa, Black Mamba ve Spitfire II'dir.

JSF yarışması

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana maddeler: Müşterek Saldırı Uçağı programı ve Lockheed Martin X-35

Boeing ve Lockheed Martin 1997'nin başlarında Kavramsal Gösterim Aşaması için seçildiler ve kavramsal gösterim uçakları sırasıyla X-32 ve X-35 olarak belirlenmiş; McDonnell Douglas takımı elenmiş ve Northrop Grumman ve British Aerospace, Lockheed Martin takımına dâhil olmuştu. Her kuruluş, geleneksel kalkış ve iniş (CTOL), uçak gemisine konuşlandırılabilir (CV) ve kısa kalkış ve dikey iniş modeli göstermek adına iki öncültür hava aracı üretecekti.[not 4] Lockheed Martin'in tasarımı, ASTOVL/CALF programı kapsamında yürütülen SDLF (şaft tahrikli kaldırma fanı) sistemi üzerindeki çalışmalardan yararlanacaktı. X-35'in STOVL işlemini etkinleştiren kilit bir yönü olan SDLF sistemi, tahrik milini türbinlere bağlayan ve böylece motorun döner nozulundan gelen itişi artıran bir debriyaj takılarak etkinleştirilebilen ön merkez gövdesindeki kaldırma fanından oluşmaktaydı. Convair Model 200,[not 5][23] Rockwell XFV-12 ve Yakovlev Yak-141 gibi benzer sistemleri içeren önceki uçaklardan yapılan araştırmalar da dikkate alınmıştı.[24][25][26] Buna karşılık, Boeing'in X-32 tasarımı, STOVL işlemine girerken arttırılmış turbofanın yeniden yapılandırılacağı doğrudan kaldırma sistemini kullandı.

X-35B, Edwards Hava Kuvvetleri Üssü üzerinde uçarken

Lockheed Martin'in ortak stratejisi, CTOL türü için STOVL türünün SDLF'sini (şaft tahrikli kaldırma fanı) bir yakıt deposu ile ve döner kıç nozulunu iki boyutlu bir itki taşıyıcı yönlendirme nozulu ile değiştirmekti.[not 6] Bu, STOVL ve CTOL türleri için aynı aerodinamik yapılandırmalara izin verirken, CV türünün uçak gemisine iniş hızını azaltmak adına genişletilmiş kanatları olacaktı.[27] JAST birleşmesinden kaynaklanan aerodinamik özellikler ve uçak gemisi iniş gereksinimleri nedeniyle, tasarım yapılandırması ASTOVL/CALF'ın kanart üçgen kanat tasarımına kıyasla geleneksel bir kuyruk üzerinde oturacaktı; özellikle, geleneksel kuyruk yapılandırması, uçak gemisi uyumluluğu göz önünde bulundurulmadan tasarlanan ASTOVL/CALF kanart yapılandırmasına kıyasla uçak gemisine iniş için çok daha düşük düzeyde bir risk sunar. Tasarımın bu aşamasında ortaklık hedefi hala çok yüksek olduğundan, bu, üç çeşidin tümü arasında daha büyük bir ortaklığı mümkün kılmıştı.[27] Lockheed Martin'in öntür tasarımları, STOVL gösterimi için X-35B'ye ve uçak gemisi türü (CV) uyumluluk gösterisi için daha büyük kanatlı X-35C'ye dönüştürmeden önce CTOL'u göstermek için X-35A'dan oluşacaktı.[28]

X-35A ilk olarak 24 Ekim 2000'de uçtu ve ses altı ve ses üstü uçuş nitelikleri, kullanım, menzil ve manevra başarımı için uçuş testlerinden geçti.[29] 28 uçuştan sonra uçak, şaft tahrikli kaldırma fanı (SDLF), üç rulmanlı döner modül (3BSM) ve dönüş kontrol kanallarının (RCD) eklenmesi dâhil önemli değişikliklerle STOVL testi için X-35B'ye dönüştürüldü. X-35B, 150 m'den (500 ft) daha kısa bir mesafede kararlı gezinme, dikey iniş ve kısa kalkış gerçekleştirerek SDLF sistemini başarıyla sergileyecekti.[27][30] X-35C ilk olarak 16 Aralık 2000'de uçtu ve sahada uçak gemisi iniş uygulama testleri gerçekleştirdi.[29]

26 Ekim 2001'de Lockheed Martin kazanan ilan edildi ve Sistem Geliştirme ve Gösterim Sözleşmesi (SDD, System Development and Demonstration) ile ve Pratt & Whitney, uçağın F135 adlı motorunu geliştirmek üzere ayrı ayrı ödüllendirildi. Standart Savunma Bakanlığı numaralandırması ile sıra dışı olan "F-35" ad atamasının, Program Yöneticisi Tümgeneral Mike Hough tarafından yerinde belirlendiği iddia edilmiş; bu, JSF için "F-24" atamasını bekleyen Lockheed Martin için bile sürpriz olmuştur.[31]

Tasarım ve üretim

[değiştir | kaynağı değiştir]
Rüzgar tünelinde metal ölçekli bir savaş uçağı modelini kullanan mühendis
Arnold Mühendislik Geliştirme Merkezi'nin (AEDC) 4.87 metrelik ses ötesi rüzgâr tünelinde bir F-35 rüzgar tüneli test modeli

JSF programı Sistem Geliştirme ve Gösterim aşamasına geçtiğinde, X-35 gösterim tasarımı F-35 savaş uçağını oluşturmak için değişikliğe uğradı. Ön gövde, görev aviyoniklerine yer açmak için 13 cm (5 inç) uzatılırken, yatay dengeleyiciler, denge ve denetimi korumak için 5.1 cm (2 inç) kıç tarafına kaydırıldı. Yön değiştirmeyen sesüstü giriş, dört taraflı bir kukuleta şeklinden üç taraflı bir kukuleta şekline değiştirilmiş ve 76 cm (30 inç) kıç tarafına hareket ettirilmişti. Gövde bölümü daha doluydu, üst yüzey silah koylarını barındırmak için merkez çizgisi boyunca 2.5 cm (1 inç) yükseltildi. X-35 öntürlerinin belirlenmesinin ardından, üç varyant F-35A (CTOL), F-35B (STOVL) ve F-35C (CV) olarak adlandırıldı. Ana yüklenici Lockheed Martin, genel sistem tamamlaması ve son montaj ve kontrolü (FACO, final assembly and checkout)[not 7] gerçekleştirirken, Northrop Grumman ve BAE Systems, görev sistemleri ve uçak gövdesi için bileşenler tedarik ediyordu.[32][33]

Bir savaş uçağı sistemlerinin eklenmesi, tasarıma ek ağırlık yarattı. F-35B, büyük ölçüde 2003 yılında silah koylarını, türler arasındaki ortaklığa göre genişletme kararı nedeniyle en yüksek hacmi kazandı; toplam ağırlık artışının %8'in üzerinde 1.000 kg'a (2.200 pound) kadar olduğu ve tüm STOVL anahtar başarım katsayısı (KPP, Key performance parameter) eşiklerinin kaçırılmasına neden olduğu bildirildi.[34] Aralık 2003'te, ağırlık artışını azaltmak için STOVL Ağırlık Atma Ekibi (SWAT) kurulmuş; değişiklikler arasında daha fazla motor itki kuvveti, inceltilmiş gövde elemanları, daha küçük silah koyları ve dikey dengeleyiciler, roll-post çıkışlarına daha az itki beslemesi ve kokpitin hemen arkasında eş kanat ekleminin, elektrik elemanlarının ve uçak gövdesinin yeniden tasarlanması yer almıştı.[35] SWAT çabasıyla oluşan birçok değişiklik, her üç ortak tasarımda da uygulandı. Eylül 2004'e kadar, bu çabalar F-35B'nin ağırlığını 1.400 kg (3.000 pound) düşürürken, F-35A ve F-35C'nin ağırlıklarını sırasıyla 1.100 kg (2.400 pound) ve 860 kg (1.900 pound) azaltmıştır.[27][36] Ağırlık azaltma çalışmaları 6.2 milyar dolara mal olmuş ve 18 aylık bir gecikmeye neden olmuştur.[37]

İlk F-35A prototipi AA-1, 7 Temmuz 2006'daki açılış törenine çekilirken.

AA-1 olarak adlandırılan ilk F-35A, 19 Şubat 2006'da Fort Worth, Teksas'ta testlere başlamış ve ilk uçuşunu 15 Aralık 2006'da yapmıştır.[not 8][38] Uçağa 2006 yılında "Lightning II" adı verilmiştir.[39]

Yazılım, Sistem Geliştirme ve Gösterim (SDD) için altı sürüm veya blok olarak geliştirilmiştir. İlk iki blok, 1A ve 1B, ilk pilot eğitimi ve çok seviyeli güvenlik için F-35'i hazırladı. Blok 2A, eğitim yeteneklerini geliştirirken, 2B, USMC'nin İlk İşletim Yeteneği (IOC, Initial Operating Capability) için planlanan ilk savaşa hazır sürümdü. Blok 3i, yeni donanıma sahipken 2B'nin yeteneklerini korur ve USAF'ın IOC'si için planlanmıştır. SDD için son sürüm olan Blok 3F, tam uçuş zarfına ve tüm temel savaş yeteneklerine sahip olacaktı. Yazılım sürümlerinin yanı sıra, her blok ayrıca aviyonik donanım güncellemelerini ve uçuş ve yapısal testlerden elde edilen hava aracı iyileştirmelerini de içerir.[40] "Eşzamanlılık" olarak bilinen bu şeyde, bazı düşük oranlı ilk üretim (LRIP, low rate initial production) uçak partileri erken Blok yapılandırmalarında teslim edilecek ve geliştirme tamamlandıktan sonra Blok 3F'ye yükseltilecekti.[41] 17.000 uçuş test saatinden sonra, SDD aşaması için son uçuş Nisan 2018'de tamamlandı.[42] F-22 gibi F-35 de siber saldırılar ve teknoloji hırsızlığı çabalarının yanı sıra tedarik zincirinin bütünlüğündeki olası güvenlik açıkları yoluyla hedef alınmıştır.[43][44][45]

Denemeler birkaç büyük sorun buldu: ilk F-35B uçak gövdelerinde erken çatlamalar bulundu,[not 9] F-35C yakalama kancası tasarımı güvenilmezdi, yakıt depoları yıldırım çarpmalarına karşı çok savunmasızdı, kask ekranının sorunları vardı ve bunlar gibi diğerleri. Yazılım, benzeri görülmemiş kapsamı ve karmaşıklığı nedeniyle defalarca ertelendi. 2009 yılında, ABD Savunma Bakanlığı Ortak Tahmin Ekibi (JET, Joint Estimate Team) programın kamu programının 30 ay gerisinde olduğunu tahmin etti.[46][47] 2011 yılında, program "yeniden temellendi"; yani maliyet ve program hedefleri değiştirilerek IOC'yi planlanan tarih 2010'dan Temmuz 2015'e öteledi.[48][49] Eşzamanlı olarak test etme, kusurları düzeltme ve üretime başlama kararı verimsiz olarak eleştirilmiş; 2014'te, Savunma Satın Alma Sekreteri Frank Kendall bunu "yanlış satın alma tedavisi" olarak nitelendirmişti.[50] Üç tür, %70'lik beklenen ortaklığın çok altında, parçalarının sadece %25'ini paylaşmıştı.[51] Program, maliyet aşımları ve öngörülen toplam ömür boyu maliyetlerin yanı sıra yüklenicilerin kalite yönetimi eksiklikleri konusunda önemli eleştiriler almıştır.[52][53]

JSF programının, 2001 yılında ödüllendirilen SDD'nin 2002 yılı temel alındığında yaklaşık 200 milyar dolara mal olması bekleniyordu.[54][55] 2005 gibi erken bir tarihte, ABD Hükûmeti Hesap Verebilirlik Ofisi (GAO) maliyet ve zamanlamada önemli program risklerini belirlemişti.[56] Pahalı gecikmeler Pentagon ve müteahhitler arasındaki ilişkiyi germiş; Program İcra Sorumlusu Korgeneral Christopher Bogdan, 2012'teki yıpranmış ilişkinin altını çizmiştir.[57] 2017'ye gelindiğinde, gecikmeler ve maliyet aşımları, F-35 programının beklenen yaşam süresi (yani 2070'e kadar) maliyetini o yıl için 1.5 trilyon dolara çıkardı: satın almalar için 406.5 milyar dolar [artı] işletme ve bakım için 1.1 trilyon dolar.[58][59][60] 'LRIP Lot 13' kodlu F-35A'nın birim maliyeti 79.2 milyon dolardı.[61] Geliştirme ve operasyonel test ve değerlendirmedeki gecikmeler, tam oranlı üretimi 2021'e ötelemişti.[62][63]

Yükseltmeler ve daha fazla geliştirme

[değiştir | kaynağı değiştir]

Temel havadan havaya ve saldırı yeteneklerine sahip ilk savaş yeteneğine sahip Block 2B yapılandırması, Temmuz 2015'te USMC tarafından hazır ilan edildi.[1] Blok 3F yapılandırması, 2018 Aralık ayında operasyonel test ve değerlendirmeye (OT&E) başlamış ve tamamlanması SDD'yi sonuçlandıracaktı.[64] F-35 programı ayrıca, erken LRIP uçaklarının 2021 yılına kadar temel Blok 3F standardına yükseltilmesi ile sürdürme ve yükseltme geliştirme çalışmaları yürütüyordu.[65]

F-35'in kullanım ömrü boyunca sürekli olarak yükseltilmesi bekleniyor. Sürekli Yetenek Geliştirme ve Teslimat (C2d2) olarak adlandırılan ilk yükseltme programı 2019'da başlamış ve 2024'e kadar devreye alınması planlanmaktadır. C2D2'nin yakın vadeli geliştirilecek önceliği, uluslararası müşterilere özgü olanlar da dâhil, ek silahları bütünleştirecek, aviyonikleri yenileyecek, ESM yeteneklerini geliştirecek ve Uzaktan Komutalı Gelişmiş Video Alıcı (ROVER) desteği ekleyecek olan Blok 4'tür.[66] C2D2 ayrıca sürümleri daha hızlı etkinleştirmek için çevik yazılım geliştirmeye daha fazla vurgu yapar.[67] 2018 yılında, Hava Kuvvetleri Yaşam Döngüsü Yönetim Merkezi (AFLCMC), Uyarlanabilir Motor Geçiş Programı (AETP) kapsamında yapılan araştırmadan yararlanarak, F-35'teki olası uygulama için daha güçlü ve verimli uyarlanabilir döngü motorları geliştirmek üzere General Electric ve Pratt & Whitney ile sözleşmeler imzaladı.[68]

Savunma iş alıcıları, resmî program sözleşmeleri dışında F-35'e yükseltmeler teklif etmişti. 2013'te Northrop Grumman, Tehdit Etkisizleştirme Savunma Kaynağı (ThNDR) adlı bir yönlü kızılötesi karşı önlem paketinin (DIRCM) geliştirildiğini açıkladı. Karşı önlem sistemi, Dağıtık Diyafram Sistemi (DAS) algılayıcıları ile aynı alanı paylaşacak ve kızılötesi güdümlü füzelere karşı koruma sağlamak için bir lazer füze sinyali karıştırıcı görevi görecektir.[69]

Satın alma ve uluslararası katılım

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: F-35'in tedarik süreci
Katılımcı ülkeler:
  Birincil müşteri: Amerika Birleşik Devletleri
  1. Seviye ortak: Birleşik Krallık
  2. Seviye ortak: İtalya, Hollanda ve Türkiye (Türkiye S400 krizi sebebiyle 2019'da projeden çıkarıldı.)[kaynak belirtilmeli]
  3. Seviye ortak: Avustralya, Kanada, Danimarka ve Norveç
  Ortak Güvenlik Katılımcıları: İsrail ve Singapur
X-35 prototipi yakıt ikmali yaparken

ABD, USAF için 1,763 F-35A, USMC için 353 F-35B ve 67 F-35C ve USN için 273 F-35C tedarik etme planıyla birincil müşteri ve finansal destekçidir.[7] Buna ek olarak, Birleşik Krallık, İtalya, Hollanda, Kanada, Türkiye, Avustralya, Norveç ve Danimarka, geliştirme maliyetlerine 4.375 milyar dolar katkıda bulunmayı kabul etmiş ve Birleşik Krallık, tek 1. seviye ortak olarak planlanan geliştirme maliyetlerinin yaklaşık %10'una katkıda bulunmuştur.[70] Öncelikli plan, ABD ve sekiz büyük ortak ülkenin 2035 yılına kadar 3.100'den fazla F-35'i satın almasıydı.[71] Uluslararası katılımın üç katmanı genellikle programdaki mali payı, ulusal şirketler tarafından teklife açık teknoloji transferi ve alt sözleşmelerin miktarını ve ülkelerin üretilen uçakları elde etme sırasını yansıtır.[72] Program ortağı ülkelerin yanı sıra İsrail ve Singapur, Ortak Güvenlik Katılımcıları (SCP) olarak projede yer almıştır.[73][74][75] SCP ve ortak olmayan ülkelere satışlar Pentagon'un Yabancı Askeri Satış (FMS) programı aracılığıyla yapılmaktadır.[76] Türkiye'nin, güvenlik endişeleri nedeniyle 17 Temmuz 2019'da F-35 Müşterek Saldırı Uçağı programından çıkarıldığı açıklanmıştır.[77][78][not 10][79][80]

Japonya, 20 Aralık 2011'de, Japonya'da montajı yapılacak ve 2016'da başlayacak teslimatlarla, F-4 Phantom II'nin yerini alması için 42 F-35'i satın alma niyetini açıklamıştır.[81] Geliştirme ve testlerdeki gecikmeler nedeniyle, birçok erken sipariş ertelenmiştir. İtalya 2012'de sipariş adetini 131'den 90 F-35'e düşürmüştür. Hollanda JSF'nin ilk ortaklarından olmasına rağmen 2009 Nisan ayında F-35 alımı konusunda ciddi tartışmalara sahne olmuş bir ülkedir. Ülkedeki işçi partililer F-35'in maliyetinin artması ve henüz birim fiyatının belli olmaması sebebiyle alımın iptal edilmesi fikrini öne atmış, ancak koalisyonun diğer ortağı olan Hristiyan Demokratlar projenin devamından yana olmuşlardır. Mecliste süren uzun tartışmalar sonucunda Hollanda, meclisten kendi lehine önemli bir karar çıkarttırmış ve Lockheed Martin'e kabul ettirmiştir: İlk F-35 test uçağı temin edilecek ve Hollanda eğer bu uçağı kendi ihtiyaçlarına uygun bulmayıp anlaşmadan vazgeçerse 113 milyon avronun sadece 20 milyon avrosunu ödeyecek. Kalan maliyet ise Lockheed Martin'in sorumluluğunda karşılanacak.[82]

Hollanda'dan sonra Avustralya'da da projenin maliyetleri konusunda soru işaretleri oluşmuş ve bazı iddialar basına yansımıştır ancak Avustralya Savunma Bakanlığı bürokratlarının 2009 Mayıs ayında kaleme aldığı Beyaz Kitap'ın yazarlarının yorumunda, Avustralya için 2030 yılına kadar beşinci nesil savaş uçağı alternatifinin sadece F-35 olduğu, zira 20 yıl boyunca F-35'ten daha üstün bir uçak olmayacağı iddia edilmiştir. Yapılan yorumda, F-35'in stealth özelliği ve modern aviyoniği ile her türlü tehdite cevap verebilecek bir uçak olacağı dile getirildi. Avustralya, 2006 yılında F/A-18F Super Hornet'i ve 2013 yılında EA-18G Growler'ı geçici önlemler olarak satın almaya karar verdi.[83][84] Avustralya, 100 adet F-35A (CTOL) tipi taarruz uçağı tedarik etmeyi planlıyor. Bu uçaklar, F/A-18A/B Hornet'lerin yerine geçerek F/A-18F Super Hornet uçaklarını tamamlayacaklardır.[85]

3 Nisan 2012'de Kanada Genel Denetçisi Michael Ferguson, Kanada'nın jet tedariki ile ilgili sorunları özetleyen bir rapor yayınlamış; rapor, hükûmetin 65 F-35'in nihai maliyetini 10 milyar $ ile hafife aldığını belirtiyordu.[86] 2015 Federal seçimlerinden sonra, Liberal Parti yönetimindeki Kanada hükûmeti tek kaynaklı bir satın alma işlemine devam etmemeye karar vermiş ve bir uçak seçmek için bir yarışma başlatmıştır.[87]

Ocak 2019'da Singapur, F-16 filosunu değiştirmeye karar vermeden önce, yeteneklerin ve uygunluğun değerlendirilmesi için az sayıda F-35 satın alma planını resmen açıklamıştı.[88] Mayıs 2019'da Polonya, Sovyet döneminden kalma jetlerinin yerine 32 adet F-35A almayı planladığını duyurdu; sözleşme 31 Ocak 2020'de imzalandı.[89][90]

Türkiye JSF (Müşterek Saldırı Uçağı) Projesine 12 Temmuz 2002'de yedinci uluslararası ortak olarak katılmıştır. Ayrıca Türkiye yapacağı F-35 üretimi ile ilgili olarak karşılıklı anlayış muhtırası imzalamıştır. Türkiye 116+18 adet F-35A "CTOL/Hava Kuvvetleri (geleneksel kalkma ve inme) versiyonu" siparişinde bulunmuş ve bu uçaklar için 11 milyar Amerikan doları ödeyeceğini bildirmiştir. Türkiye'deki uluslararası üretime katkıyı Türk Havacılık ve Uzay Sanayii'nin lisanslı olarak yapması planlanmaktadır. Üretilen bütün uçakların motor bölümü ve diğer kısımlardan bazılarının parçaları Türkiye'de üretilecektir. Uçağın elektronik kablo tesisatını üreten Hollandalı firma dördüncü fabrikasını Türkiye'de açmıştır. Pentagon uçaklara ait yazılım ve şifreleri vermemektedir. Milli savunma bakanı İsmet Yılmaz, 100 adet F-35 alınacağını, bunların ikisinin 2017'de teslim edileceğini ve uçaklar için 25 milyar dolar ödeme yapılacağını açıkladı. Türkiye, S-400 Hava Savunma Sistemlerini alması sonrası projeden aşamalı bir şekilde çıkartıldı.[91]

Tasarım

[değiştir | kaynağı değiştir]

Genel bakış

[değiştir | kaynağı değiştir]

F-35, tek motorlu, ses üstü hızda, hayalet özellikli, çok amaçlı bir avcı uçağı ailesidir.[92] ABD hizmetine giren ikinci beşinci nesil avcı ve ilk operasyonel sesüstü STOVL hayalet avcı uçağı olan F-35, yüksek düzeyde durumsal farkındalık ve uzun menzilli öldürücülük[93][94][95] sağlayan düşük gözlemlenebilirlik sağlayan materyal ile gelişmiş aviyonikler ve sensör füzyonunu içerir; USAF, uçağı, gelişmiş sensörler ve görev sistemleri sayesinde düşman hava savunma sistemlerini bastırmak (SEAD, Suppression of Enemy Air Defenses) için birincil saldırı uçağı olarak görmektedir.[96]

(üstten itibaren) F-35A, F-35B ve F-35C Valparaiso (Florida) Eglin Hava Üssü civarında uçarken (Mayıs 2014)

F-35, görünmezlik için eğimli iki dikey dengeleyiciye sahip bir kanat-kuyruk yapılandırmasına sahiptir. Uçuş kontrol yüzeyleri, ön kenar kanatları, flaperonlar,[not 11] dümenler ve tüm hareketli yatay kuyrukları (dengeleyici) içerir; öncü kök uzantıları da hava girişlerine doğru uzanır. F-35A ve F-35B'nin nispeten kısa olan 11 metre (35 ft) kanat açıklığı, ABD donanması amfibi saldırı gemileri park alanları ve taşıyıcı asansörleri içine sığacak şekilde ayarlanmıştır; F-35C'nin daha büyük kanadı daha fazla yakıt tasarrufu sağlar.[97][98] Sabit yönlendiricisiz sesüstü girişler (DSI, diverterless supersonic inlet), ön gövdenin sınır tabakasını, motor için bir Y-kanalı oluşturan girişlerden uzakta tutmak için yumrulu bir sıkıştırma yüzeyi ve ileri süprüntülü bir yüzey kullanır.[99] Yapısal olarak, F-35 F-22'den dersler aldı; kompozitler gövde ağırlığının %35'ini oluştururken, çoğunluğu bizmaleimid ve kompozit epoksi malzemelerin yanı sıra yeni üretim partilerinde bazı karbon nanotüp takviyeli epoksi malzemelerdir.[100][101][102] F-35, 13.300 kg (29.300 lb) boş ağırlığa sahip en hafif türü ile, yerini aldığı hafif avcı uçaklarından çok daha ağırdır; ağırlığın büyük bir kısmı iç silah bölmelerine ve taşınan geniş aviyoniklere bağlanabilir.[103]

Daha büyük boyutlu çift motorlu F-22'nin ham performansından yoksun olsa da, F-35, F-16 ve F/A-18 gibi dördüncü nesil avcı uçaklarıyla rekabet edebilecek hareket yeteneklerine sahiptir; özellikle mühimmat yüklendiğinde, F-35'in dâhili silah taşıyıcı bölmeleri, dışarıdan gelen parazitsel etkiyi ortadan kaldırır.[104] Tüm sürümler, tam dahili yük ile erişilebilen en yüksek 1.6 Mach hıza sahiptir. Güçlü F135 motoru, artyanma anında sesüstü çizgi ile iyi ses altı ivme ve enerji sağlar. Büyük dengeleyiciler, ön kenar uzantıları, kanatçıklar ve eğimli dümenler, 50°'lik düzeltilmiş bir açıda mükemmel yüksek yaklaşma açısı (hücum açısı) özellikleri sunar. Rahat stabilite ve kablolu uçuş kontrolleri, mükemmel taşıma kalitesi ve kalkış direnci sağlar.[105][106] F-16'nın dahili yakıtının iki katından fazlasına sahip olan F-35, önemli ölçüde daha büyük bir savaş yarıçapına sahipken, görünmezlik yeteneği ayrıca daha verimli bir görev uçuş profili sağlar. Boş ve en yüksek brüt ağırlıkları, Vietnam savaşı dönemindeki tek motorlu en büyük avcı uçağı olan tek kişilik F-105'e oldukça yakın ve benzerdir; ancak F-35 sahip olduğu yepyeni motoru sayesinde %60 daha fazla itici güç sağlar, böylece güç/ağırlık oranı ve kanata yükleme, göreceli olarak donanımlı bir F-16'ya çok daha yakındır.[107]

Egzoz kanalı tasarımı, ABD'de Deniz Kontrol Gemisi projesi için ihtiyaç duyulan süpersonik VTOL avcı uçağı için teklif edilmiş General Dynamics Model 200 (1972) tasarımından ilham alınmıştır.[108] Daha ileri seviyede gelişmiş bir STOVL (F-35B) için Loockhed, Yakovlev'e danışmış ve Yak-141'in tasarım verilerini satın almıştır.[109][110] ABD Deniz Kuvvetleri'nin başarısız Rockwell XFV-12 dahil olmak üzere 1960'lardan beri denediği çeşitli deneysel tasarımlar üretilmiş ve test edilmiş olmasına rağmen, F-35B, ABD için ilk operasyonel bir sesüstü yetenekli STOVL ve görünmez avcı uçağıdır.[93]

Sensörler ve aviyonik

[değiştir | kaynağı değiştir]
F-35'in burnunun altındaki elektro-optik hedefleme sistemi (EOTS)

F-35'in görev sistemleri, uçağın en karmaşık yönleri arasındadır. Aviyonik ve sensör füzyonu, pilotun durumsal farkındalığını ve komuta ve kontrol yeteneklerini geliştirmek ve ağ merkezli savaşı kolaylaştırmak için tasarlanmıştır.[92][111] Anahtar algılayıcılar arasında Northrop Grumman AN/APG-81 aktif elektronik taramalı dizi (AESA) radarı, BAE Systems AN/ASQ-239 Barracuda elektronik harp sistemi, Northrop Grumman/Raytheon AN/AAQ-37 Dağıtık Diyafram Sistemi (DAS), Lockheed Martin AN/AAQ-40 Elektro-Optik Hedefleme Sistemi (EOTS), Northrop Grumman AN/ASQ-242 İletişim, Konumlandırma ve Kimliklendirme (CNI, Communications, Navigation, and Identification) takımı ve Harris Corporation Çok İşlevli Gelişmiş Veri Bağlantı (MADL) haberleşme sistemi. F-35, yerel savaş alanının uyumlu bir görüntüsünü sağlamak için sensör iletişimi ve herhangi bir olası kullanım ve birbirleri ile birleştirim amaçlı kullanılabilirliği ile tasarlanmıştır; örneğin, APG-81 radarı ayrıca elektronik harp sisteminin bir parçası olarak da işlev görür.[112]

F-35'in yazılımlarının çoğu C ve C++ programlama dillerinde geliştirilirken, F-22'deki Ada83 programlama lehçesi de kullanıldı; Blok 3F'nin yazılımı 8.6 milyon satır koda sahipti.[113][114] Green Hills Software Integrity DO-178B gerçek zamanlı işletim sistemi (RTOS), bütünleşik çekirdekli işlemciler (ICP, Integrated core processors) üzerinde çalışır; veri ağı, IEEE 1394b ve Fiber Kanal veri yollarını içerir.[115][116] Yazılım, tanımlı radyo sistemleri için filo yazılımı yükseltmelerini sağlamak ve daha fazla yükseltme esnekliği ve uygun fiyatta olmasını sağlamak için, aviyonikler, kullanışlı olduğunda ticari kullanıma hazır (COTS, Commercial off-the-shelf) bileşenlerden yararlanır.[117][118][119] Görev sistemleri yazılımı, özellikle sensör füzyonu, programın en zor kısımlarından biriydi ve önemli program gecikmelerine neden olmuştu.[not 12][120][121][122]

AN/APG-81 AESA radarı anteni. Anten uçağın burun konisine sığabilecek boyuttadır.

APG-81 radarı, hızlı ışın çevikliği için elektronik tarama kullanır ve pasif ve aktif havadan havaya kipleri, vuruş kiplerini ve sentetik açıklıklı radar (SAR, synthetic aperture radar) özelliğini içerir ve 150 km'yi (80 nmi) aşan aralıklarda çoklu hedef izleme özelliğine sahiptir. Anten görünmezlik için geriye doğru eğiktir.[123] Radarı tamamlayan AAQ-37 DAS, her yönden füze fırlatma uyarısı ve hedef takibi sağlayan altı kızılötesi sensörden oluşur; DAS bir durumsal farkındalık kızılötesi arama ve izleme (SAIRST) sistemi olarak hareket eder ve pilota kask vizöründe küresel kızılötesi ve gece görüş görüntüleri verir.[124] ASQ-239 Barracuda elektronik harp sistemi, her yönden radar uyarı alıcısı (RWR, Radar warning receiver) için kanat ve kuyruk kenarlarına gömülü on radyo frekansı antenine sahiptir. Ayrıca, radyo frekansı ve kızılötesi izleme işlevlerinin sensör füzyonu, coğrafi konum tehdit hedeflemesi ve füzelere karşı kendini savunma için çok bantlı görüntü karşı önlemleri sağlar. Elektronik harp sistemi, düşman radarlarını tespit edebilir ve bozma yeteneğine sahiptir.[125] AAQ-40 EOTS, burnun altında karartılı pencerenin arkasına dâhili olarak eklenmiştir ve lazer hedefleme, ileriye dönük kızılötesi (FLIR, Forward-looking infrared) ve uzun menzilli kızılötesi arama ve izleme (IRST, Infrared search and track) işlevleri gerçekleştirir.[126] ASQ-242 CNI takımı, gizli CNI işlevleri için Çok İşlevli Gelişmiş Veri Bağlantısı (MADL, Multifunction Advanced Data Link) dâhil olmak üzere yarım düzine kadar farklı fiziksel bağlantı kullanır.[127][128] Sensör füzyonu sayesinde, radyo frekansı alıcılarından ve kızılötesi alıcılardan gelen bilgiler, pilot için tek bir taktik görüntü oluşturmak üzere birleştirilir. Tüm yönleriyle hedef algılama ve tanımlama, düşük gözlemlenebilirlikten ödün vermeden MADL aracılığıyla diğer platformlara paylaşılabilirken, Link 16 eski sistemlerle iletişim için mevcuttur.[129]

F-35 en baştan, kullanım ömrü boyunca gelişmiş işlemcileri, algılayıcıları ve yazılım geliştirmelerini içerecek şekilde tasarlanmıştır. Lot 15 uçakları için yeni bir çekirdek işlemci ve yeni bir kokpit ekranı içeren 3. bir teknoloji yenilemesi planlanıyor.[130] Lockheed Martin, Blok 4 yapılandırması için gelişmiş bir EOTS teklif etmiştir; geliştirilmiş algılayıcı, en az değişiklikle temel EOTS ile aynı alana sığabilmektedir.[131] Haziran 2018'de Lockheed Martin, geliştirilmiş DAS için Raytheon'u seçti.[132] ABD Hv. Kuvvetleri, F-35'in sensörleri ve iletişim teçhizatları aracılığıyla silahlı insansız hava araçlarının (SİHA) saldırılarını düzenleme yeterliliğini de incelemiştir.[133]

Görünmezlik ve radar izi

[değiştir | kaynağı değiştir]
İniş takımı kapağı ve erişim panellerindeki testere dişi tasarımına dikkat ediniz

Görünmezlik, F-35'in tasarımının önemli bir yönüdür ve radar kesiti (RCS), gövdenin dikkatlice şekillendirilmesi ve radar emici malzemelerin (RAM) kullanılmasıyla en aza indirilir; RCS'yi azaltmak için gözle görülür önlemler arasında kenarların hizalanması, cilt panellerinin tırtıllanması ve motor yüzü ile türbinin maskelenmesi yer alır. Ek olarak, F-35'in yönlendiricisiz sesüstü girişi (DSI), sınır tabakasını giriş kanalından uzaklaştırmak, yönlendiricisiz boşluğu ortadan kaldırmak ve radar izini daha da azaltmak için bir ayırıcı boşluk veya akı sistemi yerine bir sıkıştırma yumrusu ve ileri süprüntülü bir yüzey kullanır.[99][134][135] F-35'in RCS değeri, belirli frekans ve açılarda bir metal golf topundan daha düşük olarak karakterize edilmiştir; bazı koşullarda, F-35, görünmezlik yönünden F-22'ye göre daha olumlu geri dönüş verir.[136][137][138] Sürdürülebilirlik yönünden, F-35'in görünmezlik özellikli tasarımı, F-22 gibi daha önce geliştirilen hayalet uçaklardan öğrenilen dersleri almıştır. F-35'in radar dalgası emen fiber mat gövde yüzeyi daha dayanıklıdır ve eski üst tabakalardan daha az bakım gerektirir.[139] Uçak ayrıca kızılötesi ve görsel simgelerin yanı sıra tespitlerini önlemek için radyo frekansı yayıcılarının sıkı kontrollerine de sahiptir.[140][141][142] F-35'in görünmezlik tasarımı öncelikle yüksek frekanslı X bandı dalga boylarına odaklanmıştır;[143] düşük frekanslı radarlar, Rayleigh saçılması nedeniyle görünmez uçakları tespit edebilir, ancak bu tür radarlar da dikkat çekici olarak, dağınıklığa duyarlıdır ve hassasiyetten yoksunlardır.[144][145][146] RCS'yi gizlemek için uçak üzerine dört Luneburg lens reflektörü eklenebilir.[147]

F-35'ten dolayı oluşan gürültü, uçak için olası üslerin yakınındaki yerleşim alanlarında endişelere neden olmuş ve bu —Luke Hava Kuvvetleri Üssü, Arizona ve Eglin Hava Kuvvetleri Üssü, Florida— gibi iki üssün yakınındaki sakinler sırasıyla 2008 ve 2009'da çevresel etki çalışmaları talep etmiştir.[148] Desibel cinsinden gürültü seviyesi, F-16 gibi önceki savaşçılarınkilerle karşılaştırılabilir olsa da, F-35'in ses gücü özellikle düşük frekanslarda daha güçlüdür.[149] Daha sonraki araştırmalar ve çalışmalar, F-35'in gürültüsünün F-16 ve F/A-18E/F'den belirgin bir şekilde farklı olmadığını, ancak bazı gözlemciler için daha düşük frekanslı gürültünün fark edildiğini göstermiştir.[150][151][152]

Kokpit

[değiştir | kaynağı değiştir]
F-35 kokpit simülatörü

Cam kokpit pilota iyi bir durumsal farkındalık kazandırmak için tasarlandı. Ana ekran, uçuş cihazlarını, mühimmat yönetimini, CNI bilgilerini ve bütünleşik ikaz ve uyarıları gösteren 50x20 cm (20x8 inç) panoramik bir dokunmatik ekrandır; pilot, bilgilerin düzenini özelleştirebilir. Ana ekranın altında daha küçük bir bekleme ekranı (stand-by display) bulunur.[153] Kokpit, Adacel tarafından geliştirilen bir konuşma tanıma sistemine sahiptir.[154] F-35'in baş üstü göstergesi yoktur, bunun yerine, uçuş ve savaş bilgileri, pilotun kaskının vizöründe, bir kaska ekli ekran sisteminde (HMDS, Helmet Mounted Display System) görüntülenir.[155] Tek parça renkli kanopi önden menteşelidir ve yapısal direnç için bir iç çerçeveye sahiptir. Martin-Baker US16E fırlatma koltuğu, yan raylar üzerine yerleştirilmiş bir çift mancınık sistemi ile fırlatılır.[156][157] Sağ tarafta bir çubuk ve elle çalıştırılan gaz ve çubuk sistemi vardır. Yaşam desteği takımı, yerleşik bir oksijen üretim sistemi (OBOGS), acil durumlar için yardımcı bir oksijen tüpü ve yedek oksijen sistemi ile bütünleşik güç paketi (IPP, Integrated Power Package) ile donatılmış ve güçlendirilmiştir.[158]

F-35'in kaska ekli ekran sistemi

Collins Elbit Vision Systems tarafından üretilen kask ekranı, F-35'in insan-makine arayüzünün önemli bir parçasıdır.[not 13] Kaska takılı ekran sistemi, eski uçakların ön panelinin üstüne yerleştirilmiş baş üstü göstergesi yerine, kask vizörüne uçuş ve muharebe bilgilerini getirerek pilotların hangi yöne bakarlarsa baksınlar önemli bilgileri görmelerini sağlar.[159] Dağıtık Diyafram Sisteminden gelen kızılötesi ve gece görüşü görüntüleri doğrudan HMDS'de görüntülenebilir ve pilotun uçağı "görmesini" sağlar. HMDS, bir F-35 pilotunun, uçağın burnu başka bir yere dönük iken bile, füze arayıcıları hedefleri yüksek açılarda görüş mesafesinden keserek füze ateşlemesine izin verir.[160][161] Her bir kask 400.000 dolardır.[162] HMDS, geleneksel kasklardan daha ağırdır ve fırlatma sırasında hafif pilotları tehlikeye atabileceği endişesi vardır.[163]

HMDS'nin titreşim, seğirme, gece görüşü ve sensör ekranı sorunları nedeniyle, Lockheed Martin ve Elbit, 2011 yılında AN/AVS-9 adlı gece görüş gözlüklerine dayanan başka bir HMDS için bir taslak şartname yayınlamıştır.[164][165] Alternatif bir HMDS'nin bütünleştirilebilmesi için kokpitin yeniden tasarlanması gerekecekti.[166][167] Temel kask üzerindeki ilerlemenin ardından, diğer HMDS'lerin geliştirilmesi Ekim 2013'te durdurulmuştur.[168][169] 2016 yılında, geliştirilmiş gece görüş kamerası, yeni sıvı kristal ekranlar, otomatik hizalama ve yazılım geliştirmeleri ile Gen 3 kaskı LRIP lot 7 ile tanıtılmıştır.[168]

Cephane donatımı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Görünmezlik şeklini korumak için, F-35'in dört silah istasyonuna sahip iki iç silah bölmesi vardır. İki dış silah istasyonu, 1.100 kg (2.500 lb) veya 680 kg (1.500 lb) kadar mühimmat taşıyabilirken, iki iç silah istasyonu havadan havaya füzeleri barındırabilir. Dış istasyon için havadan yüzeye silahlar arasında Ortak Doğrudan Saldırı Mühimmatı (JDAM), Paveway bomba serisi, Müşterek Savma Silahı (JSOW) ve misket bombası (Rüzgâr Düzeltmeli Mühimmat Dağıtıcı) bulunur. İstasyon aynı zamanda GBU-39 küçük çaplı bombaları (SDB), GBU-53/B SDB II ve SPEAR 3 tanksavar füzeleri gibi çok sayıda küçük mühimmatı taşıyabilir; F-35A ve F-35C için istasyon başına dört adede kadar SDB ve F-35B için üç adede kadar SDB taşınabilir.[170][171][172] İç istasyon AIM-120 AMRAAM'ı taşıyabilir. Silah bölmelerinin arkasındaki iki bölmede işaret fişekleri ve radar karşı önlem tuzakları (Radar yanıltıcı parçacık bulutu) bulunur.[173]

Tüm iç silah istasyon kapakları açıkken F-35A bir gösteri uçuşunda (16 Ocak 2019, Arizona, ABD)

Uçak, görünmezlik gerektirmeyen görevler için kanatları altında bulunan altı adet harici silah istasyonuna da sahiptir.[174] Kanat uçlarının her biri AIM-9X veya AIM-132 ASRAAM taşıyabilir ve radar kesitlerini azaltmak için dışa doğru eğiktir.[175][176] Ek olarak, her kanatta 2.300 kg (5.000 lb) kapasiteli kök istasyon ve 1.100 kg (2.500 lb) kapasiteli orta istasyon veya F-35B türü için 680 kg (1.500 lb) kapasiteli orta istasyon bulunur. Dış kanat istasyonları, AGM-158 JASSM ortak havadan yüzeye standoff seyir füzeleri gibi silah bölmelerinin içine sığmayacak kadar büyük havadan yüzeye füzeleri taşıyabilir. Dahili ve harici silah istasyonları kullanılarak sekiz AIM-120 ve iki AIM-9 gibi havadan havaya füze yükü taşınması mümkündür; altı adet 910 kg (2.000 lb) bomba, iki adet AIM-120 ve iki adet AIM-9'dan oluşan bir yapılandırma da düzenlenebilir.[160][177][178] F-35A, taşınan 182 mermi ile sol kanat kökünün yakınına dahili olarak eklenmiş 25 mm GAU-22/A döner topla donanmıştır; top, diğer hava kuvvetleri savaş uçaklarının taşıdığı 20 mm toplara göre yer hedeflerine karşı daha etkilidir. F-35B ve F-35C'nin dahili bir silahı yoktur ve bunun yerine GAU-22/A ve 220 mermi taşıyan bir Terma A/S çoklu görev podu (MMP) kullanabilir; pod, uçağın merkez hattına takılır ve radar kesitini azaltmak için şekillendirilir.[179][180][181] Silah yerine, bu pod, elektronik savaş, hava keşif veya arkaya bakan taktik radar gibi farklı ekipman ve amaçlar için de kullanılabilir.[182][183]

Irak üzerinde devriye gezen, mühimmat yüklü iki ABD Hava Kuvvetleri F-35A'sı tanker uçağın operatör penceresinden görünürken, 26 Nisan 2019

Lockheed Martin, sidekick adında bir silah askısı geliştirmektedir ve bu sayede ek dış silah istasyonu iki AIM-120 daha taşıyabilir ve böylece dahili havadan havaya yük, şu anda Blok 4 için sunulan altı füzeye yükseltilecektir.[184][185] Blok 4 ayrıca, F-35B'nin dahili dış istasyon başına dört SDB taşımasına izin vermek için yeniden düzenlenmiş bir hidrolik hatta ve brakete sahip olacaktır; böylece MBDA Meteor füzesinin uçakla bütünleştirilmesi de planlanmıştır.[186][187] ABD Hava Kuvvetleri ve Deniz Kuvvetleri, AGM-88G AARGM-ER'yi dahili olarak F-35A ve F-35C'ye entegre etmeyi planlamaktadır.[188] Norveç ve Avustralya, F-35 için Deniz Saldırı Füzesinin (NSM) bir uyarlamasını finanse etmektedirler; Müşterek Taarruz Füzesi (JSM) olarak adlandırılmış iki füze dahili olarak ve buna ek olarak da dört tanesi harici olarak taşınabilir.[189] 2024 yılında Blok 4B için B61 nükleer bombasının dahili istasyonda taşınması yoluyla nükleer silah teslimatı planlanmaktadır.[190] Hem sesten hızlı füzeler hem de katı hal lazeri gibi doğrudan enerjili silahlar şu anda gelecekteki yükseltmeler olarak kabul edilmektedir.[not 14][191][192][193][194] Lockheed Martin, birden fazla ayrı lazer modülünü çeşitli seviyelere ölçeklendirilebilen tek bir yüksek güçlü ışınla birleştiren tayfsal ışın kullanan bir fiber lazeri bütünleştirmesini incelemektedir.[195]

ABD Hv. Kuvvetleri, F-35A'nın tartışmalı ortamlarda yakın hava desteği (CAS) görevini üstlenmeyi planlamakta; özel bir saldırı platformu kadar uygun olmadığı yönündeki eleştirilerin ortasında, ABD Hv. K. Genelkurmay Başkanı Mark Welsh, güdümlü roketler, çarpmadan önce küçük bilyalara ayrılan roketler ve daha yüksek kapasiteli silah kapsülleri için daha özlü mühimmatlar da dahil olmak üzere yakın hava desteği uçuşları için silahlara odaklanmıştır.[196] Parçacık etkili roket savaş başlıkları, top mermilerinden daha büyük etkiler yaratır, çünkü her roket "bin mermilik bir patlama" yaratır ve bir ateşleme turundan daha fazla mermi sunar.[197]

Motor

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tek motorlu uçak, 43.000 lbf (191 kN) nominal itme gücüne sahip Pratt & Whitney F135 düşük bypass ile arttırılmış turbofan motoru tarafından desteklenmektedir. F-22 tarafından kullanılan Pratt & Whitney F119'dan türetilen F135 motoru, ses altı yakıt verimliliğini artırmak için daha büyük bir fana ve daha yüksek baypass oranına sahiptir ve F119'dan farklı olarak süperseyir için optimize edilmemiştir.[198] Motor, yakıt enjektörlerini kalın kavisli kanatlara dahil eden, düşük gözlemlenebilir bir artırıcıya veya artyakıcıya sahip olarak F-35'in görünmezliğine katkıda bulunur; bu kanatlar seramik radar emici malzemelerle kaplıdır ve türbini maskeler. Gizlilik güçlendirici, geliştirilmesinin erken dönemlerinde düşük irtifa ve yüksek hızlarda basınç titreşimleri veya "gıcırtı" ile ilgili sorunlar yaşıyordu.[199] Düşük gözlemlenebilir eksenel bakışımlı nozul, arka kenarda bir testere dişi deseni oluşturan 15 kadar kısmen örtüşen kanattan oluşur, bu da radar izini azaltır ve egzoz dumanının kızılötesi izini azaltan yayılı girdaplar oluşturur.[200] Motorun büyük boyutları nedeniyle, ABD Donanması denizde lojistik desteğini kolaylaştırmak için devam eden ikmâl sistemini değiştirmek zorunda kalmıştı.[201]

STOVL için döner nozul, kaldırma fanı ve kanat altlarında denge denetim kanallarının çizimi

F-35B sürümünde F135-PW-600 varyantı motor, STOVL işlemlerine izin verecek şekilde şaft tahrikli kaldırma fanı (SDLF, shaft-driven lift fan) içerir. Lockheed Martin tarafından tasarlanan ve Rolls-Royce tarafından geliştirilen SDLF, aynı zamanda Rolls-Royce LiftSystem olarak da bilinir; kaldırma fanı, tahrik mili, yanlarda iki itki nozulu (denge kontrol kanalları) ve bir üç rulmanlı döner modülden (3BSM, three-bearing swivel module) oluşur. İtki vektörlü üç rulmanlı döner modülden oluşan nozul, ana motor egzozunun uçağın kuyruğundan aşağı doğru itki kuvvetini yönlendirmesine izin verir ve çalışma sıvısı olarak basınçlı yakıt kullanan bir 'yakıt hidrolikli' çalıştırıcı ('fueldraulic' actuator) tarafından hareket ettirilir.[202][203][204][205] Harrier'in tamamen kaldırma için doğrudan motor itki kuvveti kullanan Rolls-Royce Pegasus motorundan farklı olarak, F-35B'nin sistemi döner nozülün itki gücünü kaldırma fanı ile arttırır; fan, bir debriyajla birleştiğinde bir tahrik mili vasıtasıyla düşük basınçlı türbin tarafından çalıştırılır ve dengeleme oluşturmada bir itki kuvveti sağlaması için uçağın önüne yerleştirilir.[206][207][208] Yavaş uçuş sırasında denge denetimi, ısıtılmamış motor baypass havasını, denge kontrol kanalları olarak adlandırılan kanatlara monte edilmiş itki nozulları vasıtasıyla yönlendirerek elde edilir.[209][210]

F135 Motoru ve denge denetim kanalları (solda) ile kaldırma fanı (sağda)

Bir diğer motor olan General Electric/Rolls-Royce F136, 2000'li yıllarda geliştirildi; başlangıçta, Lot 6'dan itibaren F-35 motorları rekabetçi bir şekilde sunuldu. General Electric YF120 teknolojisini kullanan F136'nın, F135'ten daha yüksek bir sıcaklık marjına sahip olduğu iddia edilmiştir.[211] F136, finansman yetersizliği nedeniyle Aralık 2011'de iptal edildi.[212][213]

2016 yılında, uyarlanabilir çevrim motorlarını geliştirmek ve test etmek için Uyarlanabilir Motor Geçiş Programı (AETP) başlatılmıştı ve ana olası uygulamalardan biri motor konusunda F-35'in yeniden yapılandırılmasıydı. Hem GE hem de P&W, sırasıyla XA100 ve XA101 adlarıyla 45.000 lbf (200 kN) itki kuvveti sınıfında kavramsal gösterim motorları geliştirme ihaleleri aldı.[68] 2017 yılında P&W, F135'in Genişleme Seçeneği 1.0 ve 2.0'ı duyurdu; Mayıs 2017'de testi bitiren ve üretime hazır olan Genişleme Seçeneği 1.0, %6–10 itki kuvveti iyileştirmesi ve %5–6 yakıt tasarrufu sunan bir güç modülü yükseltmesiydi. Güç modülü eski motorlara yeniden takılabilir ve düşük maliyet artışı ve teslimatı etkilemeyen gelecekteki motorlara sorunsuz bir şekilde eklenebilirdi. Genişleme Seçeneği 2.0, uyarlanabilir çevrimli XA101 olacaktı.[214][215] Haziran 2018'de Pratt & Whitney, F135 için geliştirme planını değiştirmiş ve bunun yerine yeni bir motor çekirdeğine sahip olan XA101'den ayrı olan Genişleme Seçeneği 2.0 olarak uyarlanabilir üç akışlı bir fan sistemi sunmuştur.[216][217]

Bakım ve ikmâl

[değiştir | kaynağı değiştir]

F-35, önceki hayalet uçaklara göre daha az bakım gerektirecek şekilde tasarlanmıştır. Sahada değiştirilebilir parçaların yaklaşık %95'i "tek derinliklidir" —yani istenen parçaya ulaşmak için başka hiçbir şeyin çıkarılmasına gerek yoktur; örneğin fırlatma koltuğu kanopiyi çıkarmadan değiştirilebilir. F-35, eski RAM kaplamalarından daha dayanıklı, çalışması daha kolay ve iyileştirmesi daha hızlı olan, yüzeye fırınlanmış bir fibermat radar emici malzemeye (RAM) sahiptir; F-22 gibi daha eski hayalet uçaklarda uygulama için şu anda benzer kaplamalar düşünülmektedir.[139][218][219] F-22 üzerindeki yüzey korozyonu, F-35 tasarımcılarının daha az galvanik korozyona neden olan bir yüzey boşluğu dolgusu kullanmasına ve uçak gövdesinde dolgu ve daha iyi süzülme (drainage) gerektiren daha az boşluk kullanmasına neden olmuştu.[220] Uçuş kontrol sistemi, geleneksel hidrolik sistemler yerine elektro-hidrostatik aktüatörler kullanır; bu kontroller acil durumlarda lityum iyon pillerle güçlendirilebilir.[221][222] Uçağın farklı türleri arasındaki ortak nokta, deniz piyadelerinin, hava kuvvetleri derslerini F-35 operasyonlarına uygulamak için ilk uçak bakım Saha Eğitim Müfrezesini (FTD, Field Training Detachment) oluşturmasına olanak sağladı.[223]

F-35, Otonom Lojistik Bilgi Sistemi (ALIS, Autonomic Logistics Information System) adlı bilgisayarlı bir bakım yönetim sistemi tarafından desteklenecek şekilde tasarlanmıştır. Konsept olarak, herhangi bir uçağa herhangi bir F-35 bakım tesisinde ve tüm parçaların küresel olarak izlenmesini ve gerektiğinde paylaşılmasını içerecek şekilde hizmet verilebilir.[224] Güvenilmez teşhisler, aşırı bağlantı gereksinimleri ve güvenlik açıkları gibi çok sayıda sorun nedeniyle, program yetkilileri ALIS'i 2022 yılına kadar bulut tabanlı Operasyonel Veri Bütünleştirme Ağı (ODIN, Operational Data Integrated Network) ile değiştirmeyi planlamaktadırlar.[225][226][227]

Farklı yapılanmaları

[değiştir | kaynağı değiştir]
F-35B, Atlas Okyanusundaki amfibi taarruz gemisi (USS Wasp) uçuş güvertesi üzerine ilk dikey inişini yaparken (3 Ekim 2011).

Uçağın parçalarının %80'ini paylaşan üç farklı yapılanması üretilmektedir:

  • F-35A, Geleneksel kalkış ve iniş (CTOL)
  • F-35B, Kısa kalkış ve dikey iniş (STOVL)
  • F-35C, Uçak gemileri için tasarlanmış sürüm (CV)

İhraç edilecek bazı ülkelere yönelik degiştirilmiş iki farklı sürümü bulunmaktadır:

  • F-35I, İsrail modifikasyonlarıyla değiştirilmiş F-35A'dır
  • CF-35, Kanada için "yavaşlatma paraşütü" eklenip, F-35B/C tipinde "yakıt ikmal sondası" takılmış F-35A'dır.[228]

Kullanıcılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Havada yakıt ikmali için yaklaşan bir F-35A

F-35'in faaliyet gösterdiği ve uçak teslim almış ülkeler:

 Avustralya
 ABD
 Birleşik Krallık
 Güney Kore
 Hollanda
 İsrail
 İtalya
 Japonya
 Norveç
 Türkiye
  • Türk Hava Kuvvetleri: 6 adet F-35A teslim edilmiş olup, "Luke Askeri Hava Üssü" (Arizona, ABD)'de konuşlandırılmıştır. S-400 Krizi nedeniyle bu uçaklar Türkiye'ye gönderilmemiştir ve Türkiye F-35 programından çıkarılmıştır. (Programa geri girebilmek için temas ve görüşmeler sürüyor.)
 Polonya
  • Polonya Hava Kuvvetleri 32 adet F-35A planlanmaktadır. MiG 29 felaketlerine ilişkin sekiz aydır toplanan raporlara göre Polonya, MiG-29 ve SU-22'nin yerine F-35 alıyor, ilk F-35 2026'da Polonya'ya gidecek.
 Finlandiya
 Yunanistan

Genel özellikleri

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Mürettebat: 1
  • Uzunluk: 15,7 metre (52 ft)
  • Yükseklik: 4,38 metre (14,4 ft)
  • Kanat açıklığı: 10,7 metre (35 ft)
  • Kanat Alanı: 42,7 metrekare (460 ft2)
  • Boş ağırlığı:
    • F-35A: 13.290 kilogram (29.300 lb)
    • F-35B: 14.650 kilogram (32.300 lb)
    • F-35C: 15.785 kilogram (34.800 lb)
  • Yüklü ağırlığı: 22.471 kilogram (49.540 lb)
  • Azami Kalkış Ağırlığı: 31.751 kilogram (69.999 lb)
  • Dahili yakıt miktarı:
    • F-35A: 18.250 pound (8.280 kg)
    • F-35B: 13.500 pound (6.100 kg)
    • F-35C: 19.750 pound (8.960 kg)
  • Güç kaynağı: 1× Pratt & Whitney F135-PW-100 Artyakıcı turbofan,
    • Artyakıcı olmadan itme gücü: 28.000 pound-kuvvet (125 kN)
    • Artyakıcı ile itme gücü: 43.000 pound-kuvvet (191 kN)
  • Kaldırma Fanı (STOVL): F135 motoru üzerine 1× Rolls-Royce Kaldırma Sistemi (80 kN)

Performans

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Azami hız: 1,6+ Mach (1.932 km/h)
  • Menzil: A: 2.200 km; B: 1.667 km; C: 2.593 km (Dahili yakıt ile birlikte)
  • Servis Tavanı (Azami irtifa): 60,000 ft (18,288 m) [234]
  • Tırmanış değeri: 40.000 fit/dak. (200 m/sn). (tahmini)
  • Muharebe yarıçapı:
    • F-35A: 1.081 km (584 deniz mili)[235]
    • F-35B: 868 km (469 deniz mili)
    • F-35C: 1.138 km (615 deniz mili)
  • Kanat yüklemesi: 446 kg/m²
  • İtici Güç/Ağırlık oranı:
    • Tam dolu yakıt ile: A: 0.89; B: 0.92; C: 0.81
    • %50 Yakıt ile: A: 1.12; B: 1.10; C: 1.01
  • G Limiti:
    • F-35A: 9 G
    • F-35B: 9 G
    • F-35C: 9 G

Silah Sistemleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Aviyonikler

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Northrop Grumman AN/APG-81 aktif elektronik taramalı dizi (AESA) radarı
  • BAE Systems AN/ASQ-239 Barracuda Elektronik Harp Sistemi
  • Northrop Grumman/Raytheon AN/AAQ-37 Dağıtık Diyafram Sistemi (DAS)
  • Lockheed Martin AN/AAQ-40 Elektro-Optik Hedefleme Sistemi (EOTS)
  • Northrop Grumman AN/ASQ-242 İletişim, Konumlandırma ve Kimliklendirme (CNI, Communications, Navigation, and Identification) takımı
  • Harris Corporation Çok İşlevli Gelişmiş Veri Bağlantı (MADL) haberleşme sistemi

İlgili İçerik

[değiştir | kaynağı değiştir]

Benzer tasarım ve gelişimdeki uçaklar

Benzer rolde, dönemde ve yetenekte olan uçaklar

Notlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ CV, Carrier variant, Uçak gemisi sürümü; ABD Donanması'ndaki uçak gemileri için bir sınıflandırma sembolüdür.
  2. ^ 2014 yılına ulaşıldığında, program maliyeti "bütçesinin 163 milyar ABD doları üzerinde [ve] seri üretim tarihinin yedi yıl gerisindeydi".
  3. ^ Lockheed, 1993 yılında Fort Worth'ta yerleşik General Dynamics savaş uçağı bölümünü satın aldı ve Lockheed Martin'i oluşturmak için 1995 yılında Martin Marietta ile birleşti.
  4. ^ Bunlar risk azaltma amaçlı kavramsal gösterim uçakları olduğu için, bir silah sistemi olarak uçağın son halinin iç yapısına veya çoğu alt sistemine sahip olmaları gerekmiyordu.
  5. ^ F-35'in döner nozul tasarımına Convair Model 200 öncülük etti.
  6. ^ İtki taşıyıcı yönlendirme nozulu, ağırlığı azaltmak için sonunda eksenel bakışımlı düşük gözlemlenebilir bir nozul ile değiştirilecekti.
  7. ^ FACO, uluslararası işbirliğinin endüstriyel faydalarının bir parçası olarak ABD dışındaki bazı müşteriler için İtalya ve Japonya'da da gerçekleştirilmektedir.
  8. ^ Bu ilk öntür, SWAT'ın ağırlık durumu ayarlamasından yoksundu.
  9. ^ İlk F-35B'lerin, Lot 9 ve sonraki uçaklarında görüldüğü gibi, iyileştirmelerden önce 2.100 saat kadar düşük bir hizmet ömrü vardır.
  10. ^ Türkiye, F-35'in birkaç parçasının tek tedarikçisiydi ve bu da programı yedek tedarikçiler bulmaya zorlamıştır.
  11. ^ F-35C, kanatların katlanan kısımlarında ek kanatçıklara sahiptir.
  12. ^ 2014 yılında Operasyonel Test ve Değerlendirme Direktörü Michael Gilmore şunları söyledi: "yazılım geliştirme, yüklenici laboratuvarlarına entegrasyon ve uçuş testi için olgun yeteneklerin teslimi programın gerisinde kalmaya devam etti."
  13. ^ Rockwell Collins ve Elbit Systems, Vision Systems International (VSI) ortak girişimini kurmuş ve daha sonra adını Collins Elbit Vision Systems (CEVS) olarak değiştirmiştir.
  14. ^ 2002 yılında, F-35 için katı hal lazer silahlarının geliştirildiği bildirilmiştir.
  15. ^ F-35B ve F-35C harici pod ile beraber 220 mermili topa sahiptir.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ a b c Drew, James (31 Temmuz 2015). "First operational F-35 squadron declared ready for combat" [İlk operasyonel F-35 filosu savaşa hazır ilan edildi]. flightglobal.com (İngilizce). FlightGlobal. 31 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2020. 
  2. ^ "U.S. Marines Corps declares the F-35B operational" [ABD Deniz Kuvvetleri, F-35B'nin operasyonel olduğunu ilan etti]. marines.mil (İngilizce). ABD Deniz Piyade Kolordusu. 31 Temmuz 2015. 20 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Aralık 2016. 
  3. ^ a b Insinna, Valerie (2 Ağustos 2016). "Air Force Declares F-35A Ready for Combat" [Hava Kuvvetleri F-35A'nın Savaşa Hazır Olduğunu Açıkladı]. defensenews.com (İngilizce). Defense News. 
  4. ^ "Air Force lifts F-35A stealth fighter to 'combat-ready' status" [Hava Kuvvetleri, F-35A hayalet avcı uçağını 'savaşa hazır' durumuna yükseltti] (İngilizce). cnbc.com. 2 Ağustos 2016. 20 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Aralık 2016. 
  5. ^ a b Eckstein, Megan (28 Şubat 2019). "Navy Declares Initial Operational Capability for F-35C Joint Strike Fighter" [Donanma, Müşterek Saldırı Uçağı F-35C için İlk Operasyonel Yeteneğini Açıkladı]. usni.org (İngilizce). USNI News. 11 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2020. 
  6. ^ "F-35 Lightning II Program Status and Fast Facts" [F-35 Lightning II Program Durumu ve Kısa Bilgiler] (PDF). F35.com (İngilizce). Lockheed Martin. 2 Şubat 2024. 2 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 2 Şubat 2024. 
  7. ^ a b c "Select Acquisition Report: F-35 Lightning II Joint Strike Fighter (JSF) Program (F-35) as of FY 2020 President's Budget" [Seçili Satın Alma Raporu: 2020 Mali Yılı İtibarıyla F-35 Lightning II Müşterek Saldırı Uçağı (JSF) Programı (F-35) Başkanlık Bütçesi] (PDF) (İngilizce). 17 Nisan 2019. 6 Haziran 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2020. 
  8. ^ a b c "F-35 Lightning II Program Status and Fast Facts" [F-35 Lightning II Program Durumu ve Kısa Bilgiler] (PDF). f35.com (İngilizce). Lockheed Martin. 1 Ekim 2020. 19 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ekim 2020. [ölü/kırık bağlantı]
  9. ^ Emmott, Robin (26 Ekim 2018). "Belgium picks Lockheed's F-35 over Eurofighter on price". reuters.com. 11 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2020. 
  10. ^ "South Korea To Buy 40 F-35 Jets For $7 Billion". businessinsider.com. Business Insider. 27 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2020. 
  11. ^ Egozi2015-02-23T15:22:42+00:00, Arie. "Israel signs for next batch of F-35 'Adir' fighters". flightglobal.com. Flight Global. 26 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2020. 
  12. ^ "F-35 Global Partnerships" [F-35 Küresel Ortaklıkları]. lockheedmartin.com (İngilizce). Lockheed Martin. 2 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ekim 2012. 
  13. ^ Dudley, Richard (5 Mart 2012). "Program Partners Confirm Support for F-35 Joint Strike Fighter" [Program Ortakları, Müşterek Taarruz Uçağı F-35 İçin Desteği Onayladı] (İngilizce). Defence Update. 13 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2020. 
  14. ^ "Fighter plane cost overruns detailed" [Ayrıntılı olarak savaş uçağı maliyet aşımları]. politico.com (İngilizce). Politico. 30 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Eylül 2015. 
  15. ^ "Flawed F-35 Too Big to Kill as Lockheed Hooks 45 States" [Kusurlu F-35, Lockheed'in 45 devlete bağlanmasından dolayı sonlandırılmak için çok büyük]. bloomberg.com (İngilizce). Bloomberg. 22 Şubat 2013. 2 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2020. 
  16. ^ Ciralsky, Adam. "Will the F-35, the U.S. Military's Flaw-Filled, Years-Overdue Joint Strike Fighter, Ever Actually Fly?" [ABD Ordusunun Kusur Dolu, Yıllarca Gecikmiş Müşterek Saldırı Uçağı F-35 Gerçekte Uçabilecek mi?]. vanityfair.com (İngilizce). Vanity Fair. 2 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Eylül 2015. 
  17. ^ Ahronheim, Anna (22 Mayıs 2018). "IAF Commander: Israel First To Use F-35 Jet In Combat" [İHK Komutanı: İsrail Savaşta F-35 Jetini İlk Kullanandır]. Jerusalem Post. 9 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2020. 
  18. ^ "Lockheed F-35 service life extended to 2070" [Lockheed F-35'in hizmet ömrü 2070'e uzatıldı] (İngilizce). Flightglobal.com. 25 Mart 2016. 28 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2020. 
  19. ^ Stadler, Rich (Ekim 1994). "Common Lightweight Fighter" [Müşterek Hafif Avcı] (PDF). codeonemagazine.com (İngilizce). Code One Magazine. 29 Ocak 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2020. 
  20. ^ a b "History (Pre-JAST)" [Tarihçe (JAST Öncesi)]. jsf.mil (İngilizce). 6 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ocak 2020. 
  21. ^ a b "History (JAST)" [Tarihçe (JAST)] (İngilizce). JSF.mil. 15 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ocak 2020. 
  22. ^ Barrie, Douglas; Norris, Guy; Warwick, Graham (4 Nisan 1995). "Short take-off, low funding" [Kısa kalkış, düşük ödeneklendirme]. flightglobal.com (İngilizce). Flight Global. 17 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ocak 2020. 
  23. ^ Renshaw, Kevin (12 Ağustos 2014). "F-35B Lightning II Three-Bearing Swivel Nozzle" [F-35B Lightning II Üç Rulmanlı Döner Nozul] (İngilizce). Code One Magazine. 31 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2020. 
  24. ^ Wilson, George C. (22 Ocak 2002). "The engine that could" [Olabilecek motor]. govexec.com (İngilizce). GovExec. 19 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2020. 
  25. ^ "Propulsion system for a vertical and short takeoff and landing aircraft" [Dikey ve kısa kalkış ve dikey iniş uçağı için tahrik sistemi] (İngilizce). Patentgenius.com. 25 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2020. 
  26. ^ Gunston, Bill (1997). Yakovlev Aircraft since 1924 [1924'ten beri Yakovlev Uçakları] (İngilizce). Londra: Putnam Aeronautical Books. s. 16. ISBN 1-55750-978-6. 
  27. ^ a b c d Sheridan, Arthur E.; Burnes, Robert (13 Ağustos 2019). "F-35 Program History: From JAST to IOC" [F-35 Program Geçmişi: JAST'tan IOC'ye]. American Institute of Aeronautics and Astronautics (AIAA) (İngilizce). s. 50. doi:10.2514/5.9781624105678.0001.0076. 16 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2020. 
  28. ^ Bevilaqua, Paul M. (Eylül 2005). "Joint Strike Fighter Dual-Cycle Propulsion System" [Müşterek Saldırı Uçağı Çift Döngülü Tahrik Sistemi]. Journal of Propulsion and Power (İngilizce). 21 (5). ss. 778-783. doi:10.2514/1.15228. ISSN 0748-4658. 12 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2020. 
  29. ^ a b "History (JSF)" [Tarihçe (JSF)] (İngilizce). JSF.mil. 15 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ocak 2020. 
  30. ^ Liev Schreiber (3 Şubat 2003). "Battle of the X-Planes" [X-Uçakları Savaşı]. NOVA. PBS. 29 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ocak 2020. 
  31. ^ Parsch, Andreas (27 Nisan 2006). "Designation Systems" [Tanımlayıcı Sistemler]. designation-systems.net (İngilizce). Designation Systems. 19 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2020. 
  32. ^ Keijsper 2007, ss. 122, 124.
  33. ^ Hehs, Eric (15 Mayıs 2008). "X to F: F-35 Lightning II And Its X-35 Predecessors" [X'ten F'ye: F-35 Lightning II ve X-35]. codeonemagazine.com (İngilizce). Code One Magazine. 31 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2020. 
  34. ^ Keijsper 2007, ss. 119
  35. ^ Fulghum, David A.; Wall, Robert (19 Eylül 2004). "USAF Plans for Fighters Change" [Uçaklar için USAF Plan Değişikliği]. freerepublic.com (İngilizce). Aviation Week & Space Technology; Free Republic. 10 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2020. 
  36. ^ Keijsper 2007, ss. 124,
  37. ^ Pappalardo, Joe (Kasım 2006). "Weight Watchers: How a team of engineers and a crash diet saved the Joint Strike Fighter" [Kilo Gözlemcileri: Bir mühendis ekibi ve hızlı diyet, Joint Strike Fighter'ı nasıl kurtardı?]. airspacemag.com (İngilizce). Air & Space Magazine. 24 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2020. 
  38. ^ Knotts, Keith P. (9 Temmuz 2013). "F-35 Program Information – Non Export Controlled Information" [F-35 Program Bilgisi - Dış Satım Denetimli Olmayan Bilgiler] (PDF) (İngilizce). 21 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2020. 
  39. ^ "'Lightning II' moniker given to Joint Strike Fighter" [Joint Strike Fighter'a verilen 'Lightning II' lakabı]. af.mil (İngilizce). ABD Hava Kuvvetleri. 7 Haziran 2006. 31 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2020. 
  40. ^ "F-35 Software Development" [F-35 Yazılım Geliştirmesi]. f35.com (İngilizce). Lockheed Martin. 2 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Şubat 2020. 
  41. ^ "GAO-06-356, "DOD Plans to Enter Production before Testing Demonstrates Acceptable Performance"" [GAO-06-356, "DOD, Test Kabul Edilebilir Performansı Göstermeden Önce Üretime Girmeyi Planlıyor"] (PDF) (İngilizce). Government Accountability Office. Mart 2006. 1 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 23 Eylül 2020. 
  42. ^ Insinna, Valerie (28 Nisan 2018). "F-35 program office wraps up final developmental flight test" [F-35 program bürosu son gelişime yönelik uçuş testini tamamladı]. DefenseNews. 
  43. ^ Haynes, Deborah (15 Haziran 2019). "F-35 jets: Chinese-owned company making parts for top-secret UK-US fighters" [F-35 jetleri: Çin'e ait şirket, çok gizli İngiltere-ABD uçakları için parçalar üretiyor]. Sky News (İngilizce). 31 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2020. 
  44. ^ Doffman, Zak (15 Haziran 2019). "U.S. And U.K. F-35 Jets Include 'Core' Circuit Boards From Chinese-Owned Company" [ABD ve İngiltere'deki F-35 Jetleri, Çin'in Sahibi Olduğu Şirketlerin 'Çekirdek' Devre Kartlarını İçeriyor]. forbes.com (İngilizce). Forbes. 16 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2020. 
  45. ^ Minnick, Wendell (24 Mart 2016). "Chinese Businessman Pleads Guilty of Spying on F-35 and F-22" [Çinli İş insanı F-35 ve F-22'de Casusluk Suçunu Kabul Ediyor]. defensenews.com (İngilizce). Defense News. 13 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Nisan 2019. 
  46. ^ Cox, Bob (1 Mart 2010). "Internal Pentagon memo predicts that F-35 testing won't be complete until 2016" [Dahili Pentagon notu, F-35 testinin 2016'ya kadar tamamlanmayacağını öngörüyor] (İngilizce). Fort Worth Star Telegram. 
  47. ^ Capaccio, Tony (6 Ocak 2010). "Lockheed F-35 Purchases Delayed in Pentagon's Fiscal 2011 Plan" [Lockheed F-35 Satın Alımları Pentagon’un 2011 Mali Planında Ertelendi] (İngilizce). Bloomberg BusinessWeek. 10 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2019. 
  48. ^ Charette, Robert (12 Eylül 2012). "F-35 Program Continues to Struggle with Software" [F-35 Programı Yazılımla Mücadeleye Devam Ediyor] (İngilizce). IEEE Spectrum. 31 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2020. 
  49. ^ "FY18 DOD Programs F-35 Joint Strike Fighter (JSF)" [FY18 DoD Programları F-35 Müşterek Saldırı Uçağı (JSF)] (PDF). dote.osd.mil. 2018. s. 25. 26 Haziran 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2020. 
  50. ^ "Is the F-35 worth it?" [F-35 buna değer mi?]. 60 Dakika (İngilizce). CBS News. 16 Şubat 2014. 7 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2020. 
  51. ^ Tirpak, John (14 Mart 2016). "All For One and One for All" [Hepimiz Birimiz ve Birimiz Hepimiz İçin] (İngilizce). Air Force Mag. 31 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2020. 
  52. ^ Shalal, Andrea (27 Nisan 2015). Ahn, Lisa Von (Ed.). "U.S. watchdog finds quality violations in Pratt work on F-35 engine" [ABD bekçi köpeği, F-35 motorundaki Pratt çalışmasında kalite ihlallerini tespit etti]. reuters.com (İngilizce). Reuters. 24 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2020. 
  53. ^ Barrett, Paul (10 Nisan 2017). "Danger Zone" [Tehlikeli Mıntıka] (İngilizce). Bloomberg Businessweek. ss. 50-55. 22 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2020. 
  54. ^ Schneider, Greg (27 Ekim 2001). "Lockheed Martin Beats Boeing for Fighter Contract" [Lockheed Martin, Savaş Uçağı Sözleşmesi için Boeing'i Yeniyor]. washingtonpost.com (İngilizce). Washington Post. 18 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2020. 
  55. ^ Dao, James (27 Ekim 2001). "Lockheed Wins $200 Billion Deal for Fighter Jet" [Lockheed, Savaş Jeti için 200 Milyar Dolarlık Anlaşmayı Kazandı]. nytimes.com (İngilizce). The New York Times. 15 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2020. 
  56. ^ Merle, Renae (15 Mart 2005). "GAO Questions Cost Of Joint Strike Fighter" [GAO, Müşterek Saldırı Uçağının Maliyetini Sorguluyor] (İngilizce). The Washington Post. 16 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2020. 
  57. ^ Shalal-Esa, Andrea (17 Eylül 2012). "Pentagon tells Lockheed to shape up on F-35 fighter" [Pentagon, Lockheed'e F-35 savaş uçağını şekillendirmesini söyledi] (İngilizce). Reuters. 31 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2020. 
  58. ^ Tirpak, John A. (8 Ocak 2014). "The Cost of Teamwork" [Takım Çalışmasının Maliyeti]. airforcemag.com (İngilizce). Arlington, Virginia: Air Force Mag. 25 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2020. 
  59. ^ "F-35 Program Costs Jump to $406.5 Billion in Latest Estimate" [F-35 Programının Maliyeti En Son Tahminlere Göre 406,5 Milyar Dolara Sıçradı] (İngilizce). Bloomberg. 8 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2020. 
  60. ^ Astore, William J. (16 Eylül 2019). "The Pentagon's $1.5 Trillion Addiction to the F-35 Fighter" [Pentagon'un F-35 Avcı Uçağına 1.5 Trilyon Dolarlık Bağımlılığı] (İngilizce). The Nation. 6 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2020. 
  61. ^ Tirpak, John (29 Ekim 2019). "Massive $34 Billion F-35 Contract Includes Price Drop as Readiness Improves" [Hazırlık İyileşirken F-35 Sözleşmesi Devasa 34 Milyar Dolarlık Fiyat Düşüşünü İçeriyor] (İngilizce). Air Force Mag. 31 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2020. 
  62. ^ "F-35 Joint Strike Fighter Development Is Nearly Complete, but Deficiencies Found in Testing Need to Be Resolved" [F-35 Müşterek Saldırı Uçağının Geliştirilmesi Neredeyse Tamamlandı, ancak Testlerde Bulunan Eksikliklerin Çözülmesi Gerekiyor] (PDF). gao.gov (İngilizce). GAO. Haziran 2018. 16 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 12 Haziran 2019. 
  63. ^ Insinna, Valerie (18 Ekim 2019). "The F-35 jet might hit full-rate production more than a year late" [F-35 jeti, bir yıldan fazla bir süre sonra tam oranlı üretime ulaşabilir] (İngilizce). 15 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2020. 
  64. ^ Insinna, Valerie (6 Aralık 2019). "After a couple months delay, the F-35 moves into operational tests" [Birkaç aylık gecikmeden sonra, F-35 operasyonel testlere geçiyor]. defensenews.com (İngilizce). DefenseNews. 15 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2020. 
  65. ^ Tirpak, John (25 Şubat 2019). "Keeping the F-35 Ahead of the Bad Guys" [F-35'i Kötü Adamların Önünde Tutmak]. airforcemag.com (İngilizce). Air Force Mag. 31 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2020. 
  66. ^ "Lockheed Martin Awarded $1.8 Billion for F-35 Block 4 Development" [Lockheed Martin, F-35 Blok 4 Geliştirmesi İçin 1.8 Milyar Dolar Ödül Kazandı] (İngilizce). DefenseWorld.net. 8 Haziran 2019. 31 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2020. 
  67. ^ Zazulia, Nick (19 Mart 2019). "U.S. Defense Department Plans to Spend $6.6B on F-35 Continuing Development Through 2024" [ABD Savunma Bakanlığı, 2024'e Kadar Gelişmeye Devam Eden F-35'e 6.6 Milyar Dolar Harcamayı Planlıyor] (İngilizce). Avionics International. 17 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2020. 
  68. ^ a b Trimble, Steven (9 Temmuz 2018). "USAF starts work on defining adaptive engine for future fighter" [USAF, gelecekteki uçaklar için uyarlanabilir motor tanımlama çalışmalarına başladı] (İngilizce). Flight Global. 31 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2020. 
  69. ^ Warwick, Graham (12 Eylül 2013). "Northrop Develops Laser Missile Jammer For F-35" [Northrop, F-35 İçin Lazer Füze Sinyali Karıştırıcı Geliştirdi]. aviationweek.com (İngilizce). Aviation Week. 20 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Şubat 2020. 
  70. ^ "F-35 Joint Strike Fighter (JSF) Lightning II – International Partners" [F-35 Müşterek Saldırı Uçağı (JSF) Şimşek II - Uluslararası Ortaklar]. globalsecurity.org (İngilizce). Global Security. 27 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Nisan 2010. 
  71. ^ "Estimated JSF Air Vehicle Procurement Quantities" [Tahmini JSF Hava Aracı Tedarik Miktarları] (PDF) (İngilizce). JSF.mil. Nisan 2010. 27 Haziran 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2020. 
  72. ^ "F-35 Lightning: The Joint Strike Fighter Program, 2012" [F-35 Şimşek: Müşterek Saldırı Uçağı Programı, 2012] (İngilizce). Defense Industry Daily. 30 Ekim 2012. 29 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2020. 
  73. ^ Schnasi, Katherine V. "Joint Strike Fighter Acquisition: Observations on the Supplier Base" [Müşterek Saldırı Uçağı Edinimi: Tedarikçi Bazında Gözlemler] (PDF) (İngilizce). US Accounts Office. 16 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 8 Şubat 2006. 
  74. ^ "Industry Canada: F-35 Joint Strike Fighter (JSF) Canada's Next Generation Fighter Capability" [Industry Canada: F-35 Müşterek Saldırı Uçağı (JSF) Kanada'nın Yeni Nesil Savaşçı Yeteneği] (İngilizce). ic.gc.ca. 22 Eylül 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2010. 
  75. ^ Combat Aircraft Monthly, Eylül 2010, ss. 24.
  76. ^ Winters, Vice Adm. Mat (9 Aralık 2018). "Head of F-35 Joint Program Office: Stealth fighter enters the new year in midst of a growing phase" [F-35 Ortak Program Ofisi Başkanı: Görünmez savaşçı, büyüyen bir aşamanın ortasında yeni yıla giriyor] (İngilizce). DefenseNews. Erişim tarihi: 5 Şubat 2020. 
  77. ^ Manson, Katrina; Pitel, Laura. "US Senate blocks F-35 sales to Turkey" [ABD Senatosu, F-35'in Türkiye'ye satışını engelledi]. ft.com (İngilizce). Financial Times. 13 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2018. 
  78. ^ Liptak, Kevin; Gaouette, Nicole. "Trump blames Obama as he reluctantly bans F-35 sales to Turkey" [Trump, Türkiye'ye F-35 satışlarını isteksizce yasakladığı için Obama'yı suçladı] (İngilizce). CNN. 27 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Temmuz 2019. 
  79. ^ "F-35 chief reaffirms Turkey's status as committed programme partner" [F-35 şefi, Türkiye'nin kararlı program ortağı olarak statüsünü teyit etti] (İngilizce). Jane's 360. 1 Ekim 2018. 3 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  80. ^ "Partnership Turkey". f35.com. Lockheed Martin. 2019. 1 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ekim 2020. 
  81. ^ "US Lockheed Martin F-35 chosen as Japan fighter jet" [ABD'li Lockheed Martin F-35, Japon savaş jeti olarak seçildi] (İngilizce). BBC News. 20 Aralık 2011. 7 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2020. 
  82. ^ Uyar, Tevfik (27 Nisan 2009). "F-35 projesinde çatırdamalar…". savunmasanayi.net. SavunmaSanayi.NET. 25 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ekim 2020. 
  83. ^ Vasarri, Chiara (14 Şubat 2012). "Italy to Cut F-35 Fighter Jet Orders as Part of Defense Revamp" [İtalya, Savunma Yenilemesi Kapsamında F-35 Savaş Uçağı Siparişlerini Kesecek] (İngilizce). Bloomberg Business Week. 18 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2020. 
  84. ^ "Amberley welcomes full RAAF Growler fleet" [Amberley tam RAAF Growler filosunu ağırlıyor] (İngilizce). Australian Aviation. 7 Temmuz 2017. 17 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2017. 
  85. ^ "SavunmaSanayi.NET 66. Sayısı: Avustralya F-35'in arkasında durduğunu açıkladı". 24 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2009. 
  86. ^ "A timeline on Canada's involvement in the F-35 program" [Kanada'nın F-35 programına katılımı hakkında bir zaman çizelgesi]. canada.com (İngilizce). Postmedia Network Inc. 5 Nisan 2012. 10 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2020. 
  87. ^ Drew, James (21 Ekim 2015). "Canadian F-35 exit could signal wider air force review" [Kanada'nın F-35 çıkışı, daha geniş bir hava kuvvetleri incelemesine işaret edebilir]. flightglobal.com (İngilizce). Flight Global. 16 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2020. 
  88. ^ "Singapore identifies F-35 fighter jet to replace F-16s, expects to buy 'small number' for full testing" [Singapur, F-35 savaş uçağını F-16'ların yerini alacak şekilde tanımladı ve tam test için 'az sayıda' satın almayı bekliyor] (İngilizce). Channel NewsAsia. 31 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2019. 
  89. ^ "Poland plans to buy 32 F-35A fighters: minister" [Polonya 32 F-35A uçağı satın almayı planlıyor: bakan]. reuters.com (İngilizce). 28 Mayıs 2019. 31 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2020. 
  90. ^ Adamowski, Jaroslaw (31 Ocak 2020). "Poland inks $4.6 billion contract for F-35 fighter jets" [Polonya, F-35 savaş uçakları için 4.6 milyar dolarlık sözleşme imzaladı] (İngilizce). DefenseNews. 15 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2020. 
  91. ^ "Türkiye 100 tane F35 savaş uçağı alacak". 2 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mart 2012. 
  92. ^ a b "Capabilities" [Yetenekler]. lockheedmartin.com (İngilizce). Lockheed Martin. 24 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2020. 
  93. ^ a b Kent, John R.; Geisel, Chris. "F-35 STOVL supersonic". lockheedmartin.com. Lockheed Martin. 14 Ağustos 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2010. 
  94. ^ "Open System Architecture (OSA) Secure Processing" [Açık Sistem Mimarisi (ASM) Güvenli İşleme] (PDF). www2.l-3com.com (İngilizce). L3. Mart 2011. 4 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Ekim 2020. 
  95. ^ "Avionics Magazine :: JSF: Integrated Avionics Par Excellence" [Avionics Magazine :: JSF: Bütünleşik Aviyonikte Mükemmellik]. aviationtoday.com (İngilizce). Aviation Today. Eylül 2003. 16 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2020. 
  96. ^ Amaani, ABD Hv. K. Tekn. Çavuş. Lyle (3 Nisan 2009). "Air Force takes combat air acquisitions priorities to Hill" [Hava Kuvvetleri muharebe havası edinme önceliklerini Hill'e taşıyor]. af.mil (İngilizce). US Air Force. 18 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2020. 
  97. ^ Ryberg, Eric S. (26 Şubat 2002). "The Influence of Ship Configuration on the Design of the Joint Strike Fighter" [Gemi Yapılandırmasının Müşterek Saldırı Uçağının Tasarımına Etkisi] (PDF). dtic.mil (İngilizce). Naval Surface Warfare Center Dahlgren Division. s. 5. 9 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Ekim 2020. 
  98. ^ "The Ultimate Fighter?" [Nihai Savaşçı?]. airspacemag.com (İngilizce). Air Space Mag. 16 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Şubat 2013. 
  99. ^ a b Hehs, Eric. "JSF Diverterless Supersonic Inlet" [JSF'nin Yönlendiricisiz Sesüstü Girişi] (İngilizce). Code One Magazine. 29 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2012. 
  100. ^ "Skinning the F-35 fighter" [F-35 uçağının derisini kaldırmak]. compositesworld.com (İngilizce). CompositesWorld. 13 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2016. 
  101. ^ "Contract Awarded To Validate Process For JSF" [JSF için süreci doğrulamak adına verilen sözleşme] (İngilizce). onlineamd.com. 17 Mayıs 2010. 14 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2020. 
  102. ^ Trimble, Stephen (26 Mayıs 2011). "Lockheed Martin reveals F-35 to feature nanocomposite structures" [Lockheed Martin, F-35'in nanokompozit yapılara sahip olduğunu ortaya koyuyor] (İngilizce). Flight International. 30 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2020. 
  103. ^ Nativi, Andy (5 Mart 2009). "F-35 Air Combat Skills Analyzed" [F-35'in Hava Muharebe Becerileri Çözümlendi] (İngilizce). Aviation Week. 26 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2020. 
  104. ^ Crébas, Frank (Mayıs 2018). "F-35 – Out of the Shadows" [F-35 - Gölgelerin Dışında]. Combat Aircraft Monthly (İngilizce). Key Publishing. Erişim tarihi: 8 Şubat 2020. 
  105. ^ "Flying The F-35: An Interview With Jon Beesley, F-35 Chief Test Pilot" [Uçan F-35: F-35 Baş Test Pilotu Jon Beesley ile Söyleşi]. lockheedmartin.com (İngilizce). Lockheed Martin. 18 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2010. 
  106. ^ Seligman, Lara (1 Mart 2016). "Norwegian F-35 Pilot Counters Controversial Dogfighting Report" [Norveç F-35 Pilotuna Karşı Tartışmalı İt Dalaşı Raporu]. defensenews.com. DefenseNews. 15 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2020. 
  107. ^ "F-35 Lightning II Program Status and Fast Facts" [F-35 Lightning II Program Durumu ve Kısa Bilgiler] (PDF). f-35.ca (İngilizce). Lockheed Martin. 13 Mart 2012. 24 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2020. 
  108. ^ "Vertiflight". Journal of the American Helicopter Society, Ocak 2004.
  109. ^ Hayles, John (28 Mart 2005). "Yakovlev Yak-41 Freestyle". Aeroflight. 24 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2008. 
  110. ^ "Joint Strike Fighter (JSF)" [Müşterek Saldırı Uçağı (MSU)]. janes.com (İngilizce). Jane's. 26 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2008. 
  111. ^ George, Eric (1 Mayıs 2010). "F-35 avionics: an interview with the Joint Strike Fighter's director of mission systems and software" [F-35 aviyonikleri: Müşterek Saldırı Uçağının görev sistemleri ve yazılım direktörü ile röportaj]. Military & Aerospace Electronics (İngilizce). 21 (5). John McHale tarafından görüşme yapıldı. PennWell Corporation. 1 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  112. ^ Sherman, Ron (1 Temmuz 2006). "F-35 Electronic Warfare Suite: More Than Self-Protection" [F-35 Elektronik Harp Takımı: Kişisel Korumadan Daha Fazlası]. aviationtoday.com (İngilizce). Aviation Today. 16 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2020. 
  113. ^ "Hey C and C++ Can Be Used In Safety Critical Applications Too!" [Hey, C ve C++ Güvenlik Açısından Kritik Uygulamalarda da Kullanılabilir!] (İngilizce). Journal.thecsiac.com. 11 Şubat 2001. 16 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2020. 
  114. ^ Warwick, Graham (12 Haziran 2010). "Flight Tests Of Next F-35 Block Underway" [Bir Sonraki F-35 Bloğunun Uçuş Testleri Devam Ediyor] (İngilizce). Aviation Week. 25 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2020. 
  115. ^ "Raytheon Selects RACE++ Multicomputers for F-35 Joint Strike Fighter" [Raytheon, F-35 Müşterek Saldırı Uçağı için RACE++ Çoklu Bilgisayarlarını Seçti] (İngilizce). Embeddedstar.com. 27 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2015. 
  116. ^ McHale, John (1 Şubat 2010). "F-35 Joint Strike Fighter leverages COTS for avionics systems" [F-35 Müşterek Saldırı Uçağı, aviyonik sistemler için COTS'tan yararlanıyor] (İngilizce). Military & Aerospace Electronics, PennWell Corporation. 21 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2020. 
  117. ^ Philips,, E. H. (5 Şubat 2007). "The Electric Jet" [Elektrikli Jet] (İngilizce). Aviation Week & Space Technology. 
  118. ^ Parker, Ian (1 Haziran 2007). "Reducing Risk on the Joint Strike Fighter" [Müşterek Saldırı Uçağında Riski Azaltma]. aviationtoday.com (İngilizce). Access Intelligence, LLC - Aviation Today. 16 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2020. 
  119. ^ "Tens of thousands of Xilinx FPGAs to be supplied by Lockheed Martin for F-35 Joint Strike Fighter avionics" [F-35 Müşterek Saldırı Uçağı aviyonikleri için Lockheed Martin tarafından tedarik edilecek on binlerce Xilinx FPGA] (İngilizce). 16 Haziran 2013. 12 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2020. 
  120. ^ FY2013 DOD PROGRAMS F-35 Joint Strike Fighter (JSF)
  121. ^ Reed, John (23 Kasım 2010). "Schwartz Concerned About F-35A Delays" [Schwartz, F-35A Gecikmeleri Konusunda Endişeli]. dodbuzz.com (İngilizce). DoD buzz. 26 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2020. 
  122. ^ Lyle, Amaani (6 Mart 2014). "Program executive officer describes F-35 progress" [Program yöneticisi F-35 ilerlemesini anlatıyor]. af.mil (İngilizce). American Forces Press Service. 4 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2020. 
  123. ^ "APG-81 (F-35 Lightning II)". northropgrumman.com. Northrop Grumman Electronic Systems. 23 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2007. 
  124. ^ "F-35 Distributed Aperture System (EO DAS)" [F-35 Dağıtık Diyafram Sistemi (EO DAS)]. northropgrumman.com (İngilizce). Northrop Grumman. 2 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2010. 
  125. ^ Lemons, Greg; Carrington, Karen; Frey, Dr. Thomas; Ledyard, John (24 Haziran 2018). "F-35 Mission Systems Design, Development, and Verification" [F-35 Görev Sistemleri Tasarımı, Geliştirme ve Doğrulama] (PDF). American Institute of Aeronautics and Astronautics (İngilizce). doi:10.2514/6.2018-3519. 20 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Şubat 2020. 
  126. ^ "Lockheed Martin Missiles and Fire Control: Joint Strike Fighter Electro-Optical Targeting System" [Lockheed Martin Füzeleri ve Atış Kontrolü: Müşterek Saldırı Uçağı Elektro-Optik Hedefleme Sistemi] (İngilizce). Lockheed Martin. 6 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2008. 
  127. ^ "ASQ242 Datasheet" [ASQ242 Veri kağıdı] (PDF). northropgrumman.com (İngilizce). Northrop Grumman. 12 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). 
  128. ^ "F-35 jet fighters to take integrated avionics to a whole new level" [Bütünleşik aviyonikleri yepyeni bir seviyeye taşıyan F-35 jet avcı uçakları] (İngilizce). Military & Aerospace Electronics - PennWell. 1 Mayıs 2003. 2 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2020. 
  129. ^ "Israel, US Negotiate $450 Million F-35I Avionic Enhancements" [İsrail ve ABD 450 Milyon Dolarlık F-35I Aviyonik İyileştirmeleri için Pazarlık Yaptı] (İngilizce). Defense Update. 27 Temmuz 2012. 30 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2020. 
  130. ^ Donald, David (17 Haziran 2019). "F-35 Looks to the Future" [F-35 Geleceğe Bakıyor]. ainonline.com (İngilizce). Aviation International News. 31 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2020. 
  131. ^ "Lockheed reveals Advanced EOTS targeting sensor for F-35 Block 4" [Lockheed, F-35 Blok 4 için Gelişmiş EOTS hedefleme algılayıcısını ortaya koyuyor]. flightglobal.com (İngilizce). Flight Global. 10 Eylül 2015. 26 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2020. 
  132. ^ Abbott, Rich (18 Haziran 2018). "Raytheon Picked to Produce F-35 Sensor". Avionics Interational. 17 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2020. 
  133. ^ "Pawlikowski On Air Force Offset Strategy: F-35s Flying Drone Fleets" [Pawlikowski Hava Kuvvetleri Ofset Stratejisi Üzerine: F-35'ler Uçan İHA Filoları]. breakingdefense.com (İngilizce). Breaking Defense. 15 Aralık 2014. 17 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2020. 
  134. ^ "Fast History: Lockheed's Diverterless Supersonic Inlet Testbed F-16" [Hızlı Tarih: Lockheed'in Yönlendiricisiz Sesüstü Girişi Test Yatağı F-16] (İngilizce). aviationintel.com. 13 Ocak 2013. 7 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2020. 
  135. ^ "F-35 Joint Strike Fighter (JSF) Lightning II" [F-35 Müşterek Saldırı Uçağı (JSF) Şimşek II] (İngilizce). GlobalSecurity.org. 7 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2010. 
  136. ^ Tirpak, John A. (26 Kasım 2014). "The F-35 on Final Approach" [Son Yaklaşım için F-35] (İngilizce). Air Force Mag. 31 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2020. 
  137. ^ "Threat Data Biggest Worry For F-35A's IOC; But It 'Will Be On Time'" [Tehdit Verisi F-35A'nın IOC'si İçin En Büyük Endişe; Ama 'Zamanında Olacak'] (İngilizce). Breaking Defense. 17 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2015. 
  138. ^ Clark, Colin (6 Haziran 2014). "Gen. Mike Hostage On The F-35; No Growlers Needed When War Starts" [Gen. Mike F-35'te Rehin Aldı; Savaş Başladığında Hırıltılara Gerek Yok] (İngilizce). Breaking Defense. 11 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2020. 
  139. ^ a b Butler, Amy (17 Mayıs 2010). "New Stealth Concept Could Affect JSF Cost" [Yeni Gizlilik Kavramı JSF Maliyetini Etkileyebilir] (İngilizce). Aviation Week. 28 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2020. 
  140. ^ "USAF FY00 activity on the JSF" [JSF'de USAF FY00 etkinliği] (İngilizce). U.S. Director, Operational Test & Evaluation. 23 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2020. 
  141. ^ "F-35 Norwegian Executive Summary" [F-35 Norveç Yönetici Özeti] (PDF). regjeringen.no (İngilizce). Lockheed Martin. Nisan 2008. 12 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 2 Ekim 2020. 
  142. ^ Capaccio, Tony (4 Mayıs 2011). "Lockheed Martin's F-35 Fighter Jet Passes Initial Stealth Hurdle" [Lockheed Martin'in F-35 Savaş Uçağı İlk Görünmez Engelden Geçti] (İngilizce). Bloomberg News. 9 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2020. 
  143. ^ "F-35 – Beyond Stealth" [F-35 - Görünmezliğin Ötesinde]. defense-update.com (İngilizce). Defense Update. 14 Haziran 2015. 6 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2019. 
  144. ^ Ralston, J; Heagy, J; ve diğ. (Eylül 1998). "Environmental/Noise Effects on UHF/VHF UWB SAR" (PDF). dtic.mil. 27 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 2 Ocak 2015. 
  145. ^ Plopsky, Guy; Bozzato, Fabrizio (21 Ağustos 2014). "The F-35 vs. The VHF Threat" [F-35 ve VHF Tehdidi] (İngilizce). The Diplomat. 6 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2020. 
  146. ^ Brewer, Jeffrey; Meadows, Shawn (Yaz 2006). "Survivability of the Next Strike Fighter" [Bir Sonraki Taarruz Uçağının Beka Kabiliyeti]. Aircraft Survivability: Susceptibility Reduction. Joint Aircraft Survivability Program Office. s. 23. 1 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2020. 
  147. ^ Lockie, Alex (5 Mayıs 2017). "This strange mod to the F-35 kills its stealth near Russian defenses – and there's good reason for that" [F-35'in bu garip modu, Rus savunması yakınındaki gizliliğini yok ediyor - ve bunun için iyi bir sebep var] (İngilizce). Business Insider. 24 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2020. 
  148. ^ Alaimo, Carol Ann (30 Kasım 2008). "Noisy F-35 Still Without A Home" [Hala Bir Evi Olmadan Gürültülü F-35]. azstarnet.com (İngilizce). Arizona Daily Star. 17 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2020. 
  149. ^ "Report on Jet Engine Noise Reduction" [Jet Motoru Gürültü Azaltma Raporu] (PDF) (İngilizce). Naval Research Advisory Committee. Nisan 2009. 31 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 2 Ekim 2020. 
  150. ^ Joint Communications Release, JSF Program Office & Lockheed Martin. Subject: F-35 Acoustics Based on Edwards AFB Acoustics, Test, JSF Program Office & Lockheed Martin, Nisan 2009 
  151. ^ "F-35, F-16 noise difference small, Netherlands study shows" [Hollanda çalışması gösteriyor: F-35, F-16 gürültü farkı küçük] (İngilizce). Aviation Week. 31 Mayıs 2016. 31 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2020. 
  152. ^ Ledbetter, Stewart (31 Mayıs 2019). "Wonder no more: F-35 jet noise levels finally confirmed at BTV" [Merak etme artık: F-35 jet gürültü seviyeleri nihayet BTV'de doğrulandı] (İngilizce). NBC. 31 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2020. 
  153. ^ Hensley, Senior Airman James (19 Mayıs 2015). "F-35 pilot training begins at Luke" [F-35 pilot eğitimi Luke'da başlıyor]. af.mil (İngilizce). 56th Fighter Wing Public Affairs. 31 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2020. 
  154. ^ Schutte, John (10 Ekim 2007). "Researchers fine-tune F-35 pilot-aircraft speech system" [Araştırmacılar F-35'in pilot-uçak konuşma sistemine ince ayar yapıyor]. af.mil (İngilizce). US Air Force. 23 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ekim 2020. 
  155. ^ "VSI's Helmet Mounted Display System flies on Joint Strike Fighter" [VSI'nın Kask Üstü Görüntüleme Sistemi, Müşterek Saldırı Uçağı'nda uçuyor]. rockwellcollins.com (İngilizce). Rockwell Collins. 2007. 17 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  156. ^ "Martin-Baker". JSF. 21 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2009. 
  157. ^ "JSF" Martin-Baker. Erişim: 23 Kasım 2009
  158. ^ Lowell, Capt. Jonathan (25 Ağustos 2019). "Keeping cool over Salt Lake" [Salt Lake üzerinde serinlemek] (İngilizce). U.S. Air Force. 31 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2020. 
  159. ^ Zazulia, Nick (24 Ağustos 2018). "F-35: Under the Helmet of the World's Most Advanced Fighter" [F-35: Dünyanın En Gelişmiş Savaşçısının Miğferi Altında] (İngilizce). Avionics International. 23 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ekim 2020. 
  160. ^ a b Davis, Brigadier General Charles R. (26 Eylül 2006). "F-35 Program Brief" (PDF). USAF. 25 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2013. 
  161. ^ "F-35 Distributed Aperture System EO DAS" [F-35 Dağıtık Diyafram Sistemi EO DAS]. youtube.com (İngilizce). YouTube. 17 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2009. 
  162. ^ Davenport, Christian. "Meet the most fascinating part of the F-35: The $400,000 helmet" [F-35'in en büyüleyici kısmı ile tanışın: 400.000 dolarlık kask]. washingtonpost.com (İngilizce). Washington Post. 1 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2015. 
  163. ^ Seligman, Lara (14 Ekim 2015). "F-35's Heavier Helmet Complicates Ejection Risks" [F-35'in Daha Ağır Kaskı Fırlatma Risklerini Zorlaştırıyor]. defensenews.com (İngilizce). TEGNA. 17 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ekim 2020. 
  164. ^ "Lockheed Martin Awards F-35 Contract" [Lockheed Martin F-35 Sözleşmesini Ödüllendirdi] (İngilizce). Zacks Investment Research. 17 Kasım 2011. 30 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ekim 2020. 
  165. ^ Warwick, Graham (21 Nisan 2011). "Lockheed Weighs Alternate F-35 Helmet Display" [Lockheed Alternatif F-35 Kask Ekranını Tartar] (İngilizce). Aviation Week. 
  166. ^ Carey, Bill (15 Şubat 2012). "BAE Drives Dual Approach To Fixing F-35 Helmet Display Issues" [BAE, F-35 Kask Ekranı Sorunlarını Çözmek İçin İkili Yaklaşım Sağladı]. ainonline.com (İngilizce). AINonline. 31 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ekim 2020. 
  167. ^ "Lockheed Martin Selects BAE Systems to Supply F-35 Joint Strike Fighter (JSF) Helmet Display Solution" [Lockheed Martin, F-35 Müşterek Saldırı Uçağı (JSF) Kask Görüntüleme Çözümü Sağlamak İçin BAE Systems'ı Seçti]. baesystems.com (İngilizce). BAE Systems. 11 Eylül 2011. 24 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ekim 2020. 
  168. ^ a b Majumdar, Dave (10 Ekim 2013). "F-35 JPO drops development of BAE alternative helmet" [F-35 OGO, BAE alternatif kask geliştirmesini düşürdü]. flightglobal.com (İngilizce). Flight Global. 29 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  169. ^ "Lockheed Cites Good Reports on Night Flights of F-35 Helmet" [Lockheed, F-35 Miğferinin Gece Uçuşlarıyla İlgili İyi Raporlardan Alıntı Yapıyor]. reuters.com (İngilizce). Reuters. 30 Ekim 2012. 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ekim 2020. 
  170. ^ "Small Diameter Bomb II – GBU-53/B". defense-update.com. Defense Update. 27 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2010. 
  171. ^ "F-35B STOVL Variant". Lockheed Martin. 23 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2010. 
  172. ^ "Spear Capability 3". mbda-systems.com. MBDA. 9 Haziran 2019. 2 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2020. 
  173. ^ Keller, John (17 Ağustos 2018). "Navy asks BAE Systems to build T-1687/ALE-70(V) electronic warfare (EW) towed decoys for F-35". militaryaerospace.com. Military Aerospace Electronics. 31 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2020. 
  174. ^ Keijsper 2007, ss. 220, 239.
  175. ^ Hewson, Robert (4 Mart 2008). "UK changes JSF configuration for ASRAAM" [İngiltere, ASRAAM için JSF yapılandırmasını değiştirdi]. janes.com (İngilizce). Jane's Defence. 16 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2020. 
  176. ^ Tran, Pierre (22 Şubat 2008), MBDA Shows Off ASRAAM [MBDA ASRAAM'ı Gösteriyor] (İngilizce), Defense News 
  177. ^ "JSF Suite: BRU-67, BRU-68, LAU-147 – Carriage Systems: Pneumatic Actuated, Single Carriage". es.is.itt.com. 2009. [ölü/kırık bağlantı]
  178. ^ Digger, Davis (30 Ekim 2007). "JSF Range & Airspace Requirements" (PDF). Headquarters Air Combat Command, Defense Technical Information Center. 19 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 14 Ekim 2020. 
  179. ^ "F-35 gun system" [F-35 silah sistemi] (İngilizce). 6 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2020. 
  180. ^ "General Dynamics Armament and Technical Products" (PDF). 17 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Nisan 2011. 
  181. ^ Keijsper 2007, s. 233.
  182. ^ Donald, David (11 Temmuz 2012). "Terma Highlights F-35 Multi-Mission Pod" [Terma, F-35 Çok Görevli Pod'u Öne Çıkarıyor] (İngilizce). AINonline. 12 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2020. 
  183. ^ Bolsøy, Bjørnar (17 Eylül 2009). "F-35 Lightning II status and future prospects" [F-35 Lightning II'nin durumu ve gelecekteki beklentiler] (İngilizce). f-16.net. 
  184. ^ Everstine W., Brian (17 Haziran 2019). "Lockheed Looking at Extending the F-35's Range, Weapons Suite" [Lockheed, F-35'in silah paketi menzilini genişletmeye bakıyor] (İngilizce). Air Force Mag. 31 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2020. 
  185. ^ Lake 2010, ss. 37–45.
  186. ^ Trimble, Stephen (7 Kasım 2010). "MBDA reveals clipped-fin Meteor for F-35" [MBDA, F-35 için kırpılmış kanatçıklı Meteor'u ortaya çıkardı] (İngilizce). Flight International. 21 Eylül 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2020. 
  187. ^ "F-35B Internal Weapons Bay Can't Fit Required Load Of Small Diameter Bomb IIs". Insidedefense.com. 25 Şubat 2015. 21 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2020. 
  188. ^ "Financial Management & Comptroller > FM Resources > Budget > Air Force President's Budget FY20". www.saffm.hq.af.mil. 31 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2020. 
  189. ^ "Important cooperative agreement with Lockheed Martin" [Lockheed Martin ile önemli işbirliği anlaşması] (İngilizce). Kongsberg Defence & Aerospace. 9 Haziran 2009. 16 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2020. 
  190. ^ Tirpak, John A. (17 Mart 2014). "Nuclear Lightning". airforcemag.com. Arlington, VA: Air Force Association. 25 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2020. 
  191. ^ Fulghum, David A. (8 Temmuz 2002). "Lasers being developed for F-35 and AC-130". Aviation Week and Space Technology. 26 Haziran 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2020. 
  192. ^ Morris, Jefferson (26 Eylül 2002). "Keeping cool a big challenge for JSF laser, Lockheed Martin says". Aerospace Daily. 4 Haziran 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2020. 
  193. ^ Fulghum, David A. (22 Temmuz 2002). "Lasers, HPM weapons near operational status". Aviation Week and Space Technology. 13 Haziran 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2020. 
  194. ^ Norris, Guy (20 Mayıs 2013). "High-Speed Strike Weapon To Build On X-51 Flight". aviationweek.com. Aviation Week. 20 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  195. ^ "Lockheed considering laser weapon concepts for F-35" [Lockheed, F-35 için lazer silah kavramlarını düşünüyor] (İngilizce). Flightglobal.com. 5 Ekim 2015. 7 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2020. 
  196. ^ "USAF chief keeps sights on close air support mission". Flightglobal.com. 15 Şubat 2015. 9 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2020. 
  197. ^ "Long Road Ahead For Possible A-10 Follow-On". Aviationweek.com. 24 Mart 2015. 28 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2020. 
  198. ^ "Frequently Asked Questions about JSF" [JSF hakkında Sık Sorulan Sorular]. jsf.mil (İngilizce). JSF. 1 Ağustos 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2010. 
  199. ^ Warwick, Graham (17 Mart 2011). "Screech, the F135 and the JSF Engine War" [Gıcırtı, F135 ve JSF Motor Savaşı]. aviationweek.com (İngilizce). Aviation Week. 21 Mart 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  200. ^ Katz, Dan (7 Temmuz 2017). The Physics And Techniques Of Infrared Stealth [Kızılötesi Görünmezliğin Fiziği ve Teknikleri] (İngilizce). Aviation Week. 14 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2019. 
  201. ^ Majumdar, Dave (1 Ekim 2012). "US Navy works through F-35C air-ship integration issues" [ABD Donanması, F-35C hava-gemi entegrasyon sorunları üzerinde çalışıyor] (İngilizce). Flight Global. 31 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2020. 
  202. ^ Custom tool to save weeks in F-35B test and evaluation [F-35B testi ve değerlendirmesinde haftaları kurtarmak için özel araç] (İngilizce), Naval Air Systems Command, 6 Mayıs 2011 
  203. ^ Colin Clark; Sydney J. Freedberg Jr. (28 Ocak 2014). "F-35 Operational Test and Evaluation Report; Marines Say No IOC Changes" [F-35 Operasyonel Test ve Değerlendirme Raporu; Denizciler IOC'de Herhangi Bir Değişiklik Olmadığını Söylüyor]. breakingdefense.com (İngilizce). Breaking Media, Inc. 21 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2020. Lockheed sözcüsü Laura Siebert, "tam savaş yeteneği için gerekli olan 8.4 milyon satır yazılım kodunun 7.4 milyonunun şu anda uçuş testinde olduğunu veya zaten test edildiğini" belirtti. Yani matematiğim tutarsa, hâlâ test edilecek bir milyon satırlık kod var. (Lockheed spokesman Laura Siebert also notes that "7.4 million of the 8.4 million lines of software code required for full warfighting capability are currently or have already been flight tested." So that's one million lines of code still to be tested, if my math holds up.) 
  204. ^ Zolfagharifard, Ellie (28 Mart 2011). "Rolls-Royce's LiftSystem for the Joint Strike Fighter" [Müşterek Saldırı Uçağı için Rolls-Royce LiftSystem]. theengineer.co.uk (İngilizce). The Engineer Magazine. 19 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2020. 
  205. ^ "LiftSystem". Rolls-Royce. 12 Ekim 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2009. 
  206. ^ "Swivel nozzle VJ101D and VJ101E". Vstol.org, 20 Haziran 2009.
  207. ^ Hirschberg, Mike (1 Kasım 2000). "V/STOL Fighter Programs in Germany: 1956–1975" [Almanya'daki V/STOL Savaş Uçağı Programları: 1956–1975] (PDF). robertcmason.com (İngilizce). International Powered Lift Conference. s. 50. 5 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 3 Ekim 2012. 
  208. ^ "How the Harrier hovers" [Harrier nasıl geziniyor]. harrier.org (İngilizce). 7 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2010. 
  209. ^ Kjelgaard, Chris (21 Aralık 2007). "From Supersonic to Hover: How the F-35 Flies" [Sesüstülükten Uçağa: F-35 Nasıl Uçar] (İngilizce). Space. 31 Ekim 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2020. 
  210. ^ Hutchinson, John. "Going Vertical: Developing a STOVL system" [Dikey Olmak: Bir STOVL sistemi geliştirmek] (PDF). ingenia.org.uk (İngilizce). Ingenia. 20 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2009. 
  211. ^ "GE Rolls-Royce Fighter Engine Team completes study for Netherlands" [GE Rolls-Royce Savaş Uçağı Motor Ekibi, Hollanda için çalışmayı tamamladı]. rolls-royce.com (İngilizce). Rolls-Royce plc. 16 Haziran 2009. 22 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2009. GE Rolls-Royce Savaş Uçağı Motor Ekibi Başkanı Jean Lydon-Rodgers, "... Uçak Motor Ekibinin Hollanda'da halihazırda hem mühendislik tasarımı hem de ileri üretim çalışmaları da dâhil önemli endüstriyel katılımları bulunmakta" dedi. ("... The Fighter Engine Team already has significant industrial participation in The Netherlands, including both engineering design and advanced manufacturing work," said Jean Lydon-Rodgers, President of the GE Rolls-Royce Fighter Engine Team.) 
  212. ^ Trimble, Stephen (11 Haziran 2009). "Rolls-Royce: F136 survival is key for major F-35 engine upgrade" [Rolls-Royce: F136'nın hayatta kalması, büyük F-35 motor yükseltmesinin anahtarıdır]. flightglobal.com (İngilizce). FlightGlobal. 14 Haziran 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  213. ^ "GE, Rolls Royce Stop Funding F-35 Alt Engine" [GE, Rolls Royce F-35 İkâme Motorunu Finanse Etmeyi Durdurdu]. defensenews.com (İngilizce). Defense News. 2 Aralık 2011. 29 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  214. ^ "Pratt & Whitney Validates Growth Option for F135 Engine" [Pratt & Whitney, F135 Motorunun Genişleme Seçeneğini Onayladı]. prnewswire.com (İngilizce). Pratt & Whitney. 28 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2017. 
  215. ^ Kjelgaard, Christ (15 Haziran 2017). "P&W Outlines Three-step F135 Development Pathway" [P&W Üç Adımlı F135 Geliştirme Yolunun Ana Hatlarını Çiziyor] (İngilizce). Aviation International News. 31 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2020. 
  216. ^ Kjelgaard, Chris (13 Haziran 2018). "P&W Outlines New Plan for F-35 Engine Upgrades" [P&W, F-35 Motor Yükseltmeleri için Yeni Planı Açıklıyor]. ainonline.com (İngilizce). Aviation International News. 31 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2020. 
  217. ^ Norris, Guy; Anselmo, Joe (21 Temmuz 2018). "F-35 Engine Upgrade Would Enable Directed Energy Weapons" [F-35 Motor Yükseltmesi Yönlendirilmiş Enerji Silahlarını Etkinleştirecek]. aviationweek.com (İngilizce). Aviation Week. 31 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2020. 
  218. ^ Zazulia, Nick (11 Ekim 2018). "Rejuvenating the Raptor: Roadmap for F-22 Modernization" [Raptor'u Gençleştirmek: F-22 Modernizasyonu için Yol Haritası] (İngilizce). Avionics Today. 16 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2019. 
  219. ^ "US Air Force praises early performance of Lockheed Martin F-35" [ABD Hava Kuvvetleri, Lockheed Martin F-35'in erken gelen performansını övdü] (İngilizce). Flightglobal.com. 6 Kasım 2012. 4 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Kasım 2020. 
  220. ^ Edwards, Jack E. (16 Aralık 2010). "Defense Management: DOD Needs to Monitor and Assess Corrective Actions Resulting from Its Corrosion Study of the F-35 Joint Strike Fighter" [Savunma Yönetimi: DOD, F-35 Müşterek Saldırı Uçağının Korozyon Çalışmasından Kaynaklanan Düzeltici Eylemleri İzlemeli ve Değerlendirmelidir] (PDF) (İngilizce). Washington, DC: United States Government Accountability Office. 5 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 10 Kasım 2020. 
  221. ^ Trimble, Stephen (12 Temmuz 2010). "Farnborough: Lockheed encouraged by pace of F-35 testing" [Farnborough: Lockheed, F-35 testlerinin hızıyla teşvik edildi] (İngilizce). Flight International. 7 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Kasım 2020. 
  222. ^ "Li-Ion Battery in Production for F- 35s" [F-35'ler için Üretimdeki Li-Ion Pil] (İngilizce). Avionics International. 23 Temmuz 2013. 25 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ocak 2020. 
  223. ^ Hawkins, Dan (27 Temmuz 2012). "F-35 maintenance training spawns USMC's first air FTD" [F-35 bakım eğitimi, USMC'nin ilk hava FTD'sini doğurdu]. globalsecurity.org (İngilizce). USMC. 5 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Kasım 2020. 
  224. ^ "F-35, Maintenance and the Challenge of Service Standardization" [F-35, Bakım ve Hizmet Tektipleştirmesinin Zorluğu]. sldinfo.com (İngilizce). Second Line of Defense. 9 Haziran 2011. 4 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  225. ^ Majumdar, Dave (20 Kasım 2012). "USMC finds workaround for cyber vulnerability on F-35 logistics system" [USMC, F-35 ikmâl sisteminde siber güvenlik açığı için geçici çözüm buldu] (İngilizce). Flight International. 7 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Kasım 2020. 
  226. ^ Tucker, Patrick (8 Ocak 2015). "The F-35 Has To Phone Texas Before Taking Off" [F-35 Kalkmadan Önce Teksas'a Telefon Etmeli]. defenseone.com (İngilizce). Defense One. 8 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Kasım 2020. 
  227. ^ Host, Pat (22 Ocak 2020). "Pentagon announces replacement for F-35's ALIS". Jane's Defence Weekly. 16 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Kasım 2020. 
  228. ^ "Canadian DND Reinforces Its Estimates for F-35 Acquisition" [Kanada USB'si, F-35 Satın Alma Tahminlerini Güçlendiriyor]. defpro.com (İngilizce). Kanada Ulusal Savunma Bakanlığı. 21 Mart 2011. 29 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Kasım 2011. 
  229. ^ Editorial, Defense Brief (21 Haziran 2022). "Australia's F-35A fleet grows to 50 airframes with latest delivery". Defense Brief (İngilizce). 10 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Şubat 2024. 
  230. ^ "Third Joint Strike Fighter for the UK arrives". RAF. 28 Haziran 2013. 1 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2013. 
  231. ^ "Arşivlenmiş kopya". 23 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2013. 
  232. ^ "i24NEWS". www.i24news.tv. 18 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Şubat 2024. 
  233. ^ "US to Sell 40 F-35 Fighter Jets to Greece, Gift Other Aircraft". Bloomberg.com (İngilizce). 27 Ocak 2024. 27 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Şubat 2024. 
  234. ^ "LockheedMartin F-35B JSF." 8 Aralık 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Airtoaircombat.com. Retrieved: 15 August 2009.
  235. ^ "Şimdiye kadar imal edilen en pahalı 'çok uluslu' uçak: F-35". kokpit.aero. KT10 Yapım Prodüksiyon Tic. Ltd. Şti. 31 Mart 2013. 16 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Nisan 2013. 
  236. ^ a b "F-35 Joint Strike Fighter Media Kit Statistics" [F-35 Müşterek Saldırı Uçağı İstatistik Medya Kiti] (İngilizce). JSF.mil. 2004. 26 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2013. 
  237. ^ "F-35A Conventional Takeoff and Landing Variant" (İngilizce). Lockheed Martin. 17 Mart 2011. 
Wikimedia Commons'ta Lockheed Martin F-35 Lightning II ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Lockheed_Martin_F-35_Lightning_II&oldid=33936928" sayfasından alınmıştır