Eskimo maskeleri
Eskimo maskeleri, hem Yupik hem de İnuit kolundan Eskimoların dans ya da şamanistik törenlerde kullandıkları maskelerdir. Malzeme olarak kuru odun, deri, kemik, boynuz, tüy, saç gibi şeyler kullanılır ve genelde parlak boyayla boyanır. Erken Paleo-Eskimo ve erken Dorset kültüründen kalan morsun fildişinden yapılma minyatür maskeler bulunmuştur[2]. Günümüzde Eskimolar arasında Alaska Yupikleri özellikle maskeleriyle öne çıkarlar.
Adlandırma
[değiştir | kaynağı değiştir]| Dil | Şaman maskesi | Yüz maskesi | Yüz (face) | Parmak maskesi (finger maskesttes) | Açıklama |
| Aleutça | sagimaaglux̂ | sagimaĝix̂ | |||
| Supikçe (Batı: Kodiak) | giinaquq | giinaq | giinaruangcut | ||
| Supikçe (Doğu:Kenai & Prince William Sound) | maaskaaq | ggiinaq (Chenega) gginaq, ginaq (Nanwalek, Port Graham, Tatitlek) |
|||
| Sibirya Yupikçesi | gginaqwaaq | ||||
| Yupikçe (Kuskokwim) | nepcetaq | kegginaquq | kegginaq | taruyamaarutek | < kegginaq + -quq |
| Yupikçe (Yukon) | nepcetaq | kegginaquq | kegginaq | tegumiak | < kegginaq + -quq |
| Yupikçe (Aşağı Yukon) | avangcaq | ||||
| Nunivak Çupikçesi | agayu | caumaller | tegumiar | agayu- «to pray» | |
| İnyupikçe (North Slope, Kotzebue) | kiiñaġuq | kiiñaq | < kiiñaq + -ġuq | ||
| İnyupikçe (Kobuk) | kigiñaŋŋuaq | kigiñaq | |||
| İnyupikçe (King Adası) | kiinauq | ||||
| Batı Kanada İnuitçesi | |||||
| Doğu Kanada İnuitçesi | ᑮᓇᕐᐸᒃ kiinaqpak ᑮᓇᙳᐊᖅ kiinannguaq |
fake/plays face | |||
| Grönland İnuitçesi (Batı) | kiinarpak kiinappak |
kiinaq | huge face | ||
| Grönland İnuitçesi (Doğu) | kiiaappak |
Tarih
[değiştir | kaynağı değiştir]Arkeolojik sitlerden elde edilen buluntulara göre Eskimo maskelerinin ilk örnekleri Erken Paleo-Eskimo dönemiyle Erken Dorset Kültürü döneminden kalmadır[2]. Bu maskeler hayvan ruhlarının kişiselleştirilmiş biçimde temsil edildiği ritüeller gibi ayinlerde kullanıldığına inanılmaktadır.[3]
Malzeme
[değiştir | kaynağı değiştir]Sibirya Yupikleri, Grönland balinasından elde edilen balina çubuğunun esnek oluşu dolayısıyla geleneksel danslarda maske malzemesi olarak kullanır.
Halklarına göre maskeler
[değiştir | kaynağı değiştir]Yupik maskeleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Yupikler Eskimo maske geleneğini sürdürdükleri gibi Alaska yerli sanatında da maskeleriyle öne çıkarlar. Dansta kegginaquq denen yüz maskeleri (İng. forehead masks) yanında tegumiak ya da taruyamaarutek denen parmak maskeleri (finger maskettes) de kullanılır[4]. Şamanların kullandığı yüz maskelerine nepcetaq denir. Tek ya da çift olabilirler. Boyu birkaç inç, ağırlığı da birkaç kilo gelebilir.[5] Yapımında birkaç kişinin emeği bulunabilir.[6] Avın bereketli geçmesi için kullanılır.[7] Maskeler törenlerde geleneksel olarak kullanıldıktan sonra imha edilir.[8] Maskelerde labret, dövme, kar gözlüğü gibi aksesuarlar da kullanılır. Yupik maskeleri sürrealist değildir[9] ve mücevher tasarımcılarına da ilham kaynağı olur.[10]
İnyupik maskeleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Kuzey ve Kuzeybatı Alaska'da yaşayan İnyupiklerde maske (kiiñaġuq, kigiñaŋŋuaq < kiiñaq «surat») Güney ve Güneybatı Alaska'da yaşayan Yupiklerdeki kadar önem arzetmez. Şamanizmin yıkılmasından sonra maskelerin kullanım yeri öncelikle danslardır ve maskenin temsil ettiği doğaüstü kimliğe bürünme belirgin değildir.[11] Maskeler törenlerde (Kivgiq, Uingarung) kullanılmak üzere yapılır ve dekoratif değildir. Kivgiq bayramında giyilen maskeler dalgıç kuşu derisinden ya da kuzgun başından oluşur.[11] Dalgıç kuşlarının eti yense de daha çok maske yapımı için avlanılır.[11] Yupik kadınlarında dansta görgü gereği bir halkayla parmaklara geçirilen yelpaze biçimli parmak maskeleri (Yupikçe tegumiak) oldukça yaygınken, İnyupiklerde bu uygulama çok az görülür.[12] Balina avcısı İnyupiklerin maskeli bayramları vardır ve bu bayramlarda maskeler kullanılır. Fakat, 20. yüzyılın başlarında Hristiyan misyonerlerin baskısıyla bu maskele törenler yapılmaz olmuştur.[13] Seward Yarımadasındaki Qawiaraq İnyupikleri maske yapımında sahile vuran kuru ağaç kütüklerini kullanır ve kızılağaç kabuğundan elde edilen kırmızı ile söğüt ağacından elde edilen siyah renkle boyanır[14]
Yeni maskeler
[değiştir | kaynağı değiştir]Brooks Sıradağlarında İçbölgede yaşayan Nunamiut İnyupiklerinde rengeyiği derisinden ve postundan yapılan maskeler Noel zamanı kutlamaları neşelendirmek amacıyla 1950 lerde Bob Ahgook, Justus Mekiana ve Zaccharias Hugo tarafından yapılmaya başlanmış ve zamanla bir gelenek hâline dönüşmüştür.[15]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Fienup-Riordan 1994: 206
- ^ a b Hessel & Hessel 1998: 12–13
- ^ Oosten 1997: 90–91
- ^ The Living Tradition of Yup'ik Masks; Ann Feinup-Riordan; University of Washington Press, Seattle 1996. ISBN 0-295-97501-6
- ^ "The Living Tradition of Yup'ik Masks". 25 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2008.
- ^ Ray, Dorothy (1967). Eskimo Masks: Art and Ceremony. University of Washington Press.
- ^ Reif, Rita (1997). "Masks with the Power of Transfiguration". New York Times.
- ^ Feinup-Riordan, Ann (2005). Yup'ik Elders at the Ethnologisches Museum Berlin: Fieldwork Turned on Its Head. University of Washington Press.
- ^ http://arctic.synergiesprairies.ca/arctic/index.php/arctic/article/download/1129/1155 [ölü/kırık bağlantı]
- ^ "Arctic Transformations, The Jewelry of Denise and Samuel Wallace, Anchorage Museum of History and Art" (PDF). 16 Nisan 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2012.
- ^ a b c Robert F. Spencer (1959), The North Alaskan Eskimo, a study in ecology and society, Smithsonian Institution, Bureau of American Wthnology Bulletin 171
- ^ Thomas F. Johnston (1976), The Eskimo Songs of Northwestern Alaska 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.), Arctic, Vol 29, No 1 (1976), pp. 7-19
- ^ "Alaska Native Collections : Mask with plaque". 18 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2012.
- ^ "Alaska Native Collections : Mask". 18 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2012.
- ^ Simon Paneak Memorial Museum : Skin Masks[ölü/kırık bağlantı]
Bibliyografya
[değiştir | kaynağı değiştir]- Barüske, Heinz (1969). "Wie das Leben entstand". Eskimo Märchen. Die Märchen der Weltliteratur (Almanca). Düsseldorf • Köln: Eugen Diederichs Verlag. ss. 6-13. The tale title means: “The way life appeared”; the book title means: “Eskimo tales”; the series means: “The tales of world literature”.
- Burch, Ernest S. (junior); Forman, Werner (1988). The Eskimos. Norman, Oklahoma 73018, USA: University of Oklahoma Press. ISBN 0-8061-2126-2.
- Fienup-Riordan, Ann (1994). Boundaries and Passages: Rule and Ritual in Yup'ik Eskimo Oral Tradition. Norman, OK: University of Oklahoma Press.
- Hessel, Ingo; Hessel, Dieter (1998). Inuit Art. An introduction. foreword by George Swinton. 46 Bloomsbury Street, London WCIB 3QQ: British Museum Press. ISBN 0-7141-2545-8.
- Kleivan, Inge; Sonne, B. (1985). Eskimos: Greenland and Canada. Iconography of religions, section VIII, "Arctic Peoples", fascicle 2. Leiden, The Netherlands: Institute of Religious Iconography • State University Groningen. E.J. Brill. ISBN 90-04-07160-1.
- Mauss, Marcel (1979) [c1950]. Seasonal variations of the Eskimo: a study in social morphology. in collab. with Henri Beuchat; translated, with a foreword, by James J. Fox. Londra: Routledge & Kegan Paul. ISBN 0-415-33035-1.
- Oosten, Jarich G. (1997). "Cosmological Cycles and the Constituents of the Person". S. A. Mousalimas (Ed.). Arctic Ecology and Identity. ISTOR Books 8. Budapest • Los Angeles: Akadémiai Kiadó • International Society for Trans-Oceanic Research. ss. 85-101. ISBN 963-05-6629-X.
- Thomas, Lesley (2008). "Visions of the End of Days. Eskimo Shamanism in Northwest Alaska" (PDF). Sacred Hoop Magazine, 59. ISSN 1364-2219. 9 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2012.
- Vitebsky, Piers (1996). A sámán. Bölcsesség • hit • mítosz (Macarca). Budapeşte: Magyar Könyvklub • Helikon Kiadó. ISBN 963-208-361-X. Translation of the original: The Shaman (Living Wisdom). Duncan Baird. 1995.