İçeriğe atla

Atatürk kişi kültü

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Türk bayrağı ve Atatürk afişi asılmış bir bina
İzmir'deki Atatürk Maskı

Atatürk kişi kültü, Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu ve ilk cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk'ün kişiliği, fikirleri ve siyaseti etrafında, yaşadığı dönemde oluşmaya başlamış ve daha çok ölümünden sonra takipçileri tarafından oluşturulmuş bir kişi kültüdür.

Temelleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Atatürk'ün bir kahraman ve hiçbir şeyden etkilenmeyen, her alanda doğruyu görerek yoktan var eden, yanılmaz bir lider olarak kavramsallaştırılmasını ifade eder. Mustafa Kemal'in millî kahraman imgesi, Millî Mücadele yıllarında başlayarak 1927'den itibaren giderek yoğunlaşmış ve bu imge, 20. yüzyılda benzerleri arasında en uzun ömürlüsü olan bir şef kültüne dönüşmüştür.[1]

Atatürk kültünün oluşması ve pekiştirilmesi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Milliyet gazetesinin 11 Mayıs 1933 tarihli manşeti
Fransız gazeteci Marcel Sauvage'ın Türkiye'de Atatürk için yaratılan kişi kültüne ilişkin yorumu

Çanakkale Savaşı sırasında Anafartalar Grubu Komutanı olan Albay Mustafa Kemal, zaferden sonra kamuoyunda "Anafartalar Kahramanı" olarak tanınmıştı. Pek çok yazarın ifadesine göre 20. yüzyıl başlarında Osmanlı'nın aldığı askerî ve siyasi yenilgilerle ağır bir aşağılanmaya maruz kalmış olan Türk ulusu için Anafartalar Kahramanı Mustafa Kemal, o dönemde Türklük ve Müslümanlık onurunu kurtarabilecek bir umut olarak görüldü. 1919'da Kurtuluş Savaşı'nın önderi oldu ve iki yıl içinde bir kahraman mertebesine yükseldi. Sakarya Meydan Muharebesi'nden önce Başkomutan olan Mustafa Kemal, artık İstanbul ve tüm Anadolu'da bir simge hâline gelmişti. Adına toplu dualar okunuyor, hatimler indiriliyordu.[2] Sakarya Muharebesi'nin kazanılmasından sonra "Gazi" unvanını aldı ve "Gazi Hazretleri" olarak anılmaya başladı. 1923 yılında Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu ve ilk cumhurbaşkanı oldu.

Elde edilen tüm bu başarıların milletin başarısı olduğunu öne çıkartan Mustafa Kemal, vatanı kurtarmış ve çağdaş Türkiye Cumhuriyeti'ni kurmuş olmanın verdiği meşruiyete dayanarak kendini Türk milleti ile özdeşleştirdi. Milletin atası olduğunu ifade etmek üzere 24 Kasım 1934'te TBMM tarafından kendisine "Atatürk" soyadı verildi.[3] "Ulu Önder", "Ebedî Başkomutan", "Başöğretmen"; sağlığında ona verilen sıfatlar arasındadır.

1938'de ölümünden sonra toplanan Cumhuriyet Halk Partisi kurultayında ise "Ebedî Şef" ilan edildi. Böylece Atatürk, Cumhuriyet Halk Partisinin ebediyete kadar şefi seçilerek parti bazında ölümsüzleştirilmiş, aynı ebedîlik ülke çapında da yaygınlaştırılmıştır.[2]

Atatürk imgesi Türkiye'de çok partili yaşama geçildikten sonra da Demokrat Parti iktidarı tarafından sürdürülmüş ve pekiştirilmiştir.[4] 1951'de yürürlüğe giren 5816 sayılı Atatürk Aleyhine İşlenen Suçlar Hakkında Kanun ile Atatürk'ü temsil eden heykel, büst ve abideleri veyahut Atatürk'ün kabrini tahrip eden, kıran, bozan veya kirleten kimseye bir yıldan beş yıla kadar ağır hapis cezası getirildi.

Atatürk kültü, Türkiye'de askerî darbeler sonrasında büyütüldü.[5] 27 Mayıs 1960 Darbesi'nden sonra Atatürk imgesi ve edebiyatına patlama oldu. Asıl 12 Eylül 1980 Darbesi'nden sonra Atatürk kültü inşasına girişildi. Kalıp modeller kullanarak birkaç figürden hızla çoğaltılan ve kaidelerine "Ne mutlu Türküm diyene!" veya "Yurtta sulh, cihanda sulh!" vecizesi yazılan Atatürk anıtları yoluyla Atatürk imgesi üretilip yaygınlaştırıldı.[6]

Atatürk Aleyhine İşlenen Suçlar Hakkında Kanun

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Atatürk Aleyhine İşlenen Suçlar Hakkında Kanun

5816 sayılı Atatürk Aleyhine İşlenen Suçlar Hakkında Kanun,[7] 25 Temmuz 1951 tarihinde, Atatürk'ün ölümünden on iki yıl sonra Başbakan Adnan Menderes hükûmeti tarafından çıkarılmıştır.[8]

Atatürk figürünün kullanımı ve adının verildiği yapılar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Günümüz Türkiye'sinde Atatürk figürü, ulusal bir baba figürünü temsil etmektedir. Atatürk adı, Türkiye'de en çok kullanılan cadde, sokak, bulvar ve meydan adıdır.[9] Bulvarlarda, kamusal yapılar ve okulların bahçelerinde Atatürk heykelleri yer alır. Türkiye'de basılan bütün kâğıt ve madenî paralarda Atatürk portresi bulunur. Atatürk figürü; portre, heykel gibi maddi üretimlerle anıtlaştırılmıştır. Sadece bir kişi olarak Atatürk'ü değil aynı zamanda onun kurduğu rejimi, devleti ve bir ideolojiye olan inancı temsil eden Atatürk büstleri, heykelleri ve portreleri kamusal ve özel alanlarda, iş yerlerinde, protestolarda aynı zamanda sekülerizmin bir sembolü olarak da kullanılmaktadır.[10] Atatürk kültü, 2000'lerin başlarında Atatürk'ün portresini veya imzasını bedenlerinin görünür yerlerine dövme olarak yaptırma modası gibi yeni biçimlerle kendini göstermiştir.[11]

Türkiye'nin önemli mimari eserlerine de adı verilmiştir. 1900'lerin başında Türkiye'de ilk hava ulaşımının başlatıldığı yer olan İstanbul Atatürk Havalimanı; 1953 yılında uluslararası hava trafiğine açılmış, 29 Temmuz 1985 tarihinde Atatürk adını almıştır. 29 Ekim 1939 tarihinde yenilenerek yeniden açılan Unkapanı Köprüsü'nün adı meclis kararıyla Atatürk Köprüsü olmuştur.[12] Dünyada hidroelektrik santrali açısından inşa edilmiş barajlar arasında beşinci, dolgu hacmi bakımından altıncı sırada bulunan Atatürk Barajı; aynı zamanda Avrupa'nın ve Türkiye'nin en büyük barajıdır.[13] 1971 yılında Akdeniz Oyunları için İzmir Atatürk Stadyumu inşa edildi. İstanbul'un Başakşehir ilçesinde inşa edilen Atatürk Olimpiyat Stadyumu, 2002 yılında hizmete açıldı.

Atatürk'ün bir kez gecelediği yerler dâhil, birçok ev veya bina anısına müzeye dönüştürülmüştür.[14]

Atatürk sembolleri, 1990'ların ikinci yarısında ticarileşti. Atatürk'ün minyatür temsilleri kendi istekleri ile insanların evlerinde, iş yerlerinde ve hatta bedenlerinde sergilenmeye başlamıştır.[15]

Anıtlar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye'deki ilk Atatürk anıtı, İzmir'de Ege Üniversitesi bahçesinde Haziran 1926'da dikilen büsttür.[16]

Ankara'da bulunan anıtlar

[değiştir | kaynağı değiştir]

İstanbul'da bulunan anıtlar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Diğer iller ve ilçeler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Yurt dışı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tepkiler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Atatürk kişi kültü, Orta Asya ve Sovyetler Birliği'nin otoriter rejimlerindeki benzer kişi kültleriyle karşılaştırılmıştır.[17][18] Nursultan Nazarbayev ve Saparmurat Niyazov bunlara örnektir.[18]

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Caymaz, Birol. "Atatürk Kültü Etrafında Seküler Dinsellik". Suriçinde bir yaşam. Toktamış Ateş’e armağan (Bilgi Üniversitesi Yay.). Erişim tarihi: 17 Mayıs 2018. [ölü/kırık bağlantı]
  2. ^ a b Özçelik, Hakan; Güneş, Mustafa. "Atatürk'e Verilen Ad ve Unvanlar ile Ona Yakıştırılan Sıfatlar" (PDF). Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 58, Bahar 2016. 1 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 17 Mayıs 2018. 
  3. ^ Dokuyan, Sabit. "Soyadı Kanunu ve Kanunun Uygulanma Süreci". Tarih İncelemeleri dergisi, Cilt 31, Sayı 1. 20 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2018. 
  4. ^ Öz, Asım. "Aylin Tekiner İle Atatürk Heykelleri Üzerine". Haksozhaber.com, 12 Kasım 2010. 19 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2018. 
  5. ^ Bora, Tanıl. "Cereyanlar: Türkiye'de Siyasi İdeolojiler". İletişim Yayınları, İstanbul, 2017. 20 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2018. 
  6. ^ Öz, Işıl. "Anıtlar üzerinden bir Türkiye okuması: "Atatürk Heykelleri"". Turkish Journal, 29 Temmuz 2010. 20 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2018. 
  7. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 1 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 13 Ağustos 2020. 
  8. ^ "Some Turks ready to abolish law that protects memory of Ataturk". The National (İngilizce). 3 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2020. 
  9. ^ Ayataç, Hatice; Araz, Selima. "Cadde ve Sokak Adlandırmalarının (Kentsek Toponimi) Kentsel Kimlik Üzerindeki Etkilerinin Değerlendirilmesi; Ayvalık ve Cunda Örneği". İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü yüksek lisans tezi 2015. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2018. 
  10. ^ Şevkli, Selma. "Resmi Söylemden Kültürel Kimliğe:Türkiye'de Seküler Milliyetçilik" (PDF). İstanbul Bilgi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek lisans tezi, Yıl:2009. 26 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2018. 
  11. ^ "Türkiye'nin yeni siyasi sembolü: Atatürk dövmeleri". Hürriyet, 8 Kasım 2011. 19 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2018. 
  12. ^ "Unkapanı Atatürk Köprüsü". degisti.com. 6 Eylül 2011. 18 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mart 2019. 
  13. ^ "Cari Açığa Baraj Kuruldu". Habertürk Gazetesi. 17 Şubat 2012. 25 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mart 2012. 
  14. ^ Bainbridge, James (2009). Turkey (11. bas.). Footscray, Victoria: Lonely Planet. s. 40. ISBN 9-781-74220-386-7. 
  15. ^ Elmas, Esra. "İlkokul Çocuklarında Atatürk Algısı". Bianet.org, 26 Nisan 2013. 20 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2018. 
  16. ^ "İzmir heykelleri". evrensel.net. 5 Haziran 2016. 18 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2023. 
  17. ^ Çandar, Cengiz (2000). Ataturk's Ambiguous Legacy 21 Ekim 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. The Wilson Quarterly, 24(4), 88.
  18. ^ a b Allison, Roy (1996). Challenges for the former Soviet south. Washington, D.C.: Brookings Institution Press. s. 27. ISBN 9780815703211. A state-promoted "cult of personality" is developing rapidly in some of the Central Asian republics (although here, as in other ... This was clearly modeled on Mustafa Kemal Ataturk, the authoritarian modernizing leader of republican Turkey. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Atatürk_kişi_kültü&oldid=34272042" sayfasından alınmıştır