Ak Hun İmparatorluğu
Ak Hun İmparatorluğu ηβοδαλο Ebodalo | |||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 440-567 | |||||||||||||||||||||
 Ak Hun İmpratorluğu'nun sınırları. | |||||||||||||||||||||
| Tür | Bozkır imparatorluğu | ||||||||||||||||||||
| Başkent | Kunduz Belh (Baktriya)[1] | ||||||||||||||||||||
| Resmî dil(ler) | Baktarça[2] | ||||||||||||||||||||
| Yaygın dil(ler) | |||||||||||||||||||||
| Tarihî dönem | Geç Antik Çağ | ||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
| Makale serilerinden |
 |
Ak Hun İmparatorluğu (Baktriyaca: ηβοδαλο, Ebodalo;[3] İslam kaynaklarında Heytal, Bizans kaynaklarında Eftalit, Çin kaynaklarında Ak Hiung-nu, Hint kaynaklarında ise Sveta-Hūna olarak geçer),[4][5] dördüncü yüzyılın başlarında Isığ Gölü çevresinde Avarlar'a bağlı yaşarlarken bu yüzyılın ikinci yarısında Maveraünnehir'e ve Toharistan'a yayılmış Türk[6][7][8] devleti. Hükümdarlık 5. yüzyılda Heftal denilen aileye geçtiğinden Eftalitler olarak da bilinirler.
Batıya doğru ilerlemelerine devam ederek Çin'in kuzeybatısındaki Gobi Çölü'nden Hazar Denizi kenarına kadar yayılan bir devlet kurmuşlardır. Ak Hunlar'ın güneye inen bir kolu da Kabil çevresinde bulunan Kuşanlar'ı yenerek Hindistan'a doğru ilerlemiş ve Hindistan'da bulunan Gupta İmparatorluğu'nun 5. yüzyılın sonlarında parçalanmasından sonra 510 yılında İndüs Vadisi'ni ve Ganj Vadisi'ni almışlardır.[9]
Fakat Hindistan'daki Ak Hunlar altıncı yüzyılın ilk yarısından sonra tarih sahnesinden çekilerek yerli halk arasında kaybolmuşlardır. Batı Ak Hunları ise, bir taraftan Orta Asya'da hâkimiyeti temin eden Göktürklerin bir taraftan da İran'da hüküm süren Sasaniler'in arasında kalmışlar, iki taraftan saldıran kuvvetli düşmanları ile başa çıkamayarak 567 yılında tarih sahnesinden silinmişlerdir.
Ak Hunlar'ın ve adlarının kökeni
[değiştir | kaynağı değiştir]Ak Hun İmparatorluğu, Hiung-nu'ların bölünmesinden sonra batıya kayanlar tarafından kurulan bir devlettir.[10] Çağdaş devletleri olan Sasani, Çinli ve Bizanslı kaynaklardan böyle bir devlet olduğu bahsedilmektedir. Yapılan araştırmalar sonucu bu devletin kurucularının Hun birliğinin bozulmasından sonra Afganistan bölgesine gelen Uar ve Hun kabileleri, bu bölgedeki yönetim boşluğundan yararlanarak bugünkü Afganistan ve Tacikistan çevresinde devlet kurmuşlardır. İlk dönemler Sasaniler ile iyi geçinmişlerdir. Kuzey Hindistan, Pakistan ve Keşmir'e doğru yayılmışlardır. Sasaniler'in iç politikalarına yardımcı olmuşlardır. Fars ve Bizans kaynaklarında Eftalitler olarak geçen bu devletin yönetici ailesinin "Eftal sülalesi" olduğu kanısı yaygındır ancak "Heftal adında bir kağanın sülalesi" olduğunu da söyleyenler de vardır. Fakat Ak Hunlar'ın Orta Asya steplerinden geldikleri kesindir.[11] Çinliler ise bu devlete "Hua" demiştir.[12] Eftalitler ile Türkiye Türkmenlerinden olan Abdallar arasında bağlantı kurulmaktadır.[13]
Sasaniler'e göre, Ak Hunlar, beşinci yüzyılın başlarında Ceyhun Irmağı'nı geçerek komşuları Sasaniler'in sınırlarına dayandılar. Savaşçı hükümdarları Hakan'ın yönetiminde Rey önlerine kadar ilerlediler ama Sasani Hükümdarı V. Behram bu akınları durdurdu. İç Asya'da, Hun idaresinden sonra iktidara gelen Sienpiler'in yerine kurulan Avar Kağanlığı'nda, Uar ve Hun adlarında iki kabile grubu, 350'lerde, bilinmeyen bir sebeple o devletten ayrılarak, bugünkü Güney Kazakistan bozkırına gelmiş; buradaki eski Hun halkını Volga'ya doğru ittikten (Avrupa Hunları) sonra güneye yönelerek, Afganistan'ın Toharistan bölgesine inmişti.
Hakimiyetini, batıda Hirkania'ya (Gurgan, Hazar denizinin güneyi) kadar genişleten bu devlet, beşinci asır ortalarından itibaren Heftal adında yeni bir hükümdar ailesine sahip olmuş (bu ad ilk defa 457'de görülüyor) ve yıkıldığı 567 yılına kadar hem sülale, hem kavim olarak, öteki adlar ve "Ak Hun" adı ile birlikte bu adı da taşımıştır. Yapılan tespitlere göre, devlette rol oynayan kabilelerden bazıları şunlardı:
- Kadis-hun (Herat civarında. Pers kaynaklarında Hvon, Prokopios'ta Eftalit diye zikredilen bu kabile, sonra İran'ın batısına göçmüştür; "Kadisiya" yer adının menşei.)
- Zavul (Zabul; bundan Zabulistan)
- Çol (Gurgan = Curcaniye, havalisinde)
- Kernikhion (Karmir-hyon)
- Askil ya da Eskil.
Bunlardan hiç olmazsa bir kısmının yerli olduğu aşikardır.
Yönetim
[değiştir | kaynağı değiştir]![[icon]](/https/tr.wikipedia.org/wiki/Dosya:Wiki_letter_w_cropped.svg){kind=small} | Bu alt başlığın genişletilmesi gerekiyor. Sayfayı düzenleyerek yardımcı olabilirsiniz. |
- Hükümdarın tanrı tarafından verildiğine inanılırdı.
- Ülke ikiye ayrılıp yönetilirdi.
- Güneş doğudan doğduğu için doğu tarafı kutsal sayılır ve doğu tarafını yönetmek üstünlüktü.
- Batı tarafı asıl kağana bağlı olarak yönetilirdi.
- İslamiyet'ten önceki Türk devletlerinde taht kavgaları oluyordu. Bu da devletlerin kısa ömürlü olmasına neden oluyordu.
Siyasi ilişkiler
[değiştir | kaynağı değiştir]
Ak Hun İmparatorluğu'nun en büyük iki kabilesi Uar ve Hun kabileleri idi. Yönetime daha çok bu kabileler hakim oluyordu. Ak Hun İmparatorluğu İran üzerine baskılarını arttırmış ve 358 yılında Sasaniler ile bir anlaşma yapmışlardı. Sasaniler'in başına Bahram Gor gelince Ak Hunlar tekrar saldırıya geçmiş ve onları çok ağır bir şekilde yenmişlerdi.
Sasanilerle ilişkiler
[değiştir | kaynağı değiştir]430'da Ak Hunlar'ın başına Aksuvar geçince de, İran'ın iç işlerine karışıldı. Aksuvar himayesine aldığı I. Firuz'u İran tahtına çıkardı. Firuz, bunun karşılığında Tirmiz ve Vasgirt bölgelerini Ak Hunlar'a verdi. Ancak bir olay sonunda Firuz, Ak Hunlar'a savaş ilan etti. Aksuvar ile Firuz'un orduları karşı karşıya geldi. Yapılan savaşta Aksuvar, Turan taktiğini uygulayarak Firuz'u pusuya düşürdü. Firuz, Aksuvar'ın önünde diz çöktü, özür diledi ve böylece ordusunu kurtardı. Ama çok geçmeden yeniden Ak Hunlar'a savaş ilan etti. Bu savaşta Sasaniler, Aksuvar'ın kazdırdığı çukurlara saplandılar. Bu savaşta Firuz da ölmüştür. Böylece iki devlet arasında yeni bir anlaşma yapıldı. Bundan sonra Hunlar Hindistan'a seferler düzenledi. Ama yeni kurulan Göktürk Devleti, Ak Hunları sıkıştırıyordu. Bir savaş sonunda Ak Hun İmparatorluğu parçalanmıştır.
Mazdek İsyanı'nda Ak Hunlar
[değiştir | kaynağı değiştir]480 yıllarında İran'da patlak veren Mazdek İsyanı'nın bastırılmasında Ak Hunlar etkin rol oynamışlardır. Bazı Sasani imparatorları Ak Hunlar'a sığınmıştır. 30 bin kişilik Hun ordusuyla Mazdek İsyanı bastırılmıştır.
İpek Yolu'nun ele geçirilmesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Çin kaynaklarına göre,[14] İç Asya'da Hoten, Kuça, Aksu, Kaşgar ve etrafını hakimiyetlerine alan Ak Hunlar, bu arada Kuzey Hindistan'ı da zapt etmişlerdi. Bu harekât, "Tegin" unvanını taşıyan ve Kâbil'de oturan Toramana adındaki başbuğ tarafından idare edilmişti. İpek Yolu ekonomik kaynaklarıydı.
Hindistan'ın zaptı
[değiştir | kaynağı değiştir]Altıncı yüzyılın ilk yarısında ise Toramana'nın oğlu Mihiragula imparatorluk güney kanadının en azametli hükümdarıdır. Ordusunda, daima yedi yüz savaş filinin bulunduğu rivayet edilir. Fakat Budist rahipler (Song Yün ve ondan bir asır sonra buraya gelen Hiuen-tsang), bu "Sveta-Hūna"dan hoşlanmamışlardır. Çünkü Mihiragula, Budizm'i ülkesi ve halkı için tehlikeli sayıyor, Budistleri kontrol altında tutuyordu. Buna karşılık, İskenderiye'den Hindistan'a giden tüccar Kosmas tarafından ve 530 tarihli Gwalior Kitabesi ile Sanskritçe yazılı Keşmir Vekayinamesi'nde Mihiragula, Hindistan'ın en büyük hükümdarı olarak tasvir edilmektedir.[15]
Göktürkler ile ilişkiler
[değiştir | kaynağı değiştir]Göktürkler'in güçlenmesi ve İstemi Yabgu'nun batıya yönelmesiyle Ak Hunlar ile Göktürkler karşı karşıya geldi. Güçlenen Sasaniler de eski müttefikleri Ak Hunlar'ın zayıflığından istifade etmek için Göktürkler ile antlaşma yaptılar ve Ak Hun İmparatorluğu yıkıldı. Ak Hunlar ile Göktürkler arasındaki siyasi ilişkilerin neden kötüleştiğine dair fazla bilgi olmamasına karşın bazı kaynaklarda zikredilene göre Ak Hunlar'ın yabgusunun kızı Göktürk Kağanı Kolo'nun oğlu ile evlendirilmek üzere çeyizi ile birlikte yola çıkarılmış fakat yolda kervana bir rivayete göre Sasaniler tarafından bir rivayete göre de Çinliler tarafından saldırı düzenlenmiş ve gelin adayı öldürülüp çeyizi yağmalanmıştır. Bu olaydan her iki taraf birbirini sorumlu tutmuş ve düşmanlık başlamıştı.
Egemenlik alanı
[değiştir | kaynağı değiştir]Kuzey Hindistan'ın yarısı, Afganistan ve Türkistan'ın bir bölümü Ak Hun İmparatorluğunun hüküm sürdüğü toprakları kapsar.
Sosyal yaşam
[değiştir | kaynağı değiştir]Ak Hunlar, genel olarak göçebe bir yaşam sürüyorlardı. Buna karşın Gor, Huo ve Sakkala'yı başkent olarak da kullandılar. Ak Hunlar, Asya'nın ipek ticaretini ellerinde tuttukları sürece güçlerini korudular. Göktürkler'in İpek Yolu'nun denetimini ellerine geçirmesiyle bu üstünlüklerini yitirdiler.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Ankara'nın Başkent Oluşunun 89. Yılı Kutlu Olsun". ttk.org.tr. 2012. 19 Nisan 2013 tarihinde kaynağından (WMV) arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2013.
- ^ a b Bivar, A. D. H. "HEPHTHALITES" (İngilizce). Encyclopaedia Iranica. 26 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2017.
- ^ Dani, A.H.; Litvinsky, B.A.; Zamir Safi, M.H. (1996). "Eastern Kushans, Kidarites in Gandhara and Kashmir, and Later Hephthalites". In Litvinsky, Guang-da & Samghabadi. ss. 163-184.
- ^ Dignas, Assistant Professor of History Beate; Dignas, Beate; Winter, Engelbert (13 Eylül 2007). Rome and Persia in Late Antiquity: Neighbours and Rivals (İngilizce). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-84925-8.
- ^ Goldsworthy, Adrian; Ltd, Dr Adrian Goldsworthy (2 Nisan 2009). The Fall Of The West: The Death Of The Roman Superpower (İngilizce). Orion. ISBN 978-0-297-85760-0.
- ^ H. W. Bailey, “Hāra-hūṇa,” Asiatica.Festschrift Friedrich Weller, Leipzig, 1954, ss. 12-21.
- ^ Robert W. Thomson, tr., The History of Lazar P’arpec’i, Atlanta, 1991.
- ^ Klaproth, Heinrich Julius (1826). Tableaux historiques de l'Asie, depuis la monarchie de Cyrus jusqu'a nos jours: accompagnés de recherches historiques et éthnographique sur cette partie du monde ; avec un atlas in folio. Hauptbd (Fransızca). Schubart. ss. 257-258. 24 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2022.
Doğulu yazarlar onlara Hayateleh ve daha yaygın olarak Türk derler. Diğer Hunlarla aralarındaki belirgin farklılık, onların Hun kökenli prensler tarafından yönetilen bir Türk halkı olduklarına inanmak için sebep verir; Bu varsayım, Tchhy veya Thie'le Türklerinin aynı zamanda Cihoun ve Hazar Denizi'ne kadar yayıldıkları için daha olasıdır: isimleri muhtemelen Hayateleh'in adının altında gizlidir.
- ^ Grousset, Rene (1970). The Empire of the Steppes - A History of Central Asia. Rutgers. s. 71. ISBN 0-8135-0627-1.
- ^ Hyun Jin Kim, Hunlar, s. 49.
- ^ "10. ASRA KADAR AFGANİSTAN‟DA TÜRK VARLIĞI". İRTAD. 5 Aralık 2020. 28 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2022.
- ^ "Dr. Mehmet Tezcan'ın Ak Hunlar hakkındaki araştırması" (PDF). 21 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ağustos 2010.
- ^ Ayata, Saim (2006). Kırşehir Yöresi Abdallarının Din'i İnançları Üzerine Bir Araştırma 28 Eylül 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. TC. Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, Dinler Tarihi Bilim Dalı, Doktora Tezi, Temmuz 2006, Kayseri
- ^ Gankovsky, Yu. V., et al. A History of Afghanistan, Moscow: Progress Publishers, 1982, pg 382
- ^ Litvinovsky, Boris Abramovich. History of civilizations of Central Asia, Volume 3. UNESCO; published by Motilal Banarsidass. s. 149.
Yayınlar (Türkçe literatür)
[değiştir | kaynağı değiştir]- Çeliktaş, Müslüme Melis. Ak Hunlar Tarihi Üzerine Türkiye ve Dünyada Yapılan Çalışmaların Değerlendirilmesi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih (Genel Türk Tarihi) Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2011.
- Dönmez, Belma. "Eftalit-Sasani Münasebetleri Üzerine", İtil Suwi Aka Turur: EÜ TDAE Türk Tarihi Anabilim Dalı 25. Yıl Armağanı, Haz. Umut Üren, Didem Çatalkılıç, İzmir, 2017, s. 157-167.
- Ersoy, Tolga. "Bizans-Sâsâni Savaşları Bağlamında Prokopios’un Akhunları Tasviri", XVII. Türk Tarih Kongresi, Ankara: 15-17 Eylül 2014, Kongreye Sunulan Bildiriler, II. Cilt - I. Kısım: Orta Asya ve Kafkasya Tarihi. Ankara: TTK, 2018, s. 89-106.
- Konukçu, Enver, “Ak Hunlar”, Türkler, C.1, Ankara, 2002,ss.1310-1318.
- Konukçu, Enver, Kuşan ve Akhunlar Tarihi (Atatürk Üniversitesi Yayınları, No. 297), Ankara: Sevinç Matbaası, 1973.
- Marsoviç, Ahunov Azat. "Tarihçi al-Tabari ve Diğer Doğu Yazarlarında Bulgar, Türk ve Eftalitler (IV-VII. yy.)", KÖK Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, C. II/1 (2000), 113-120.
- Mızrak, Egemen Çağrı. "Başlangıçtan Mihiragula Döneminin Sonlarına Kadar Hindistan Hunaları (455 – 532)", Avrasya İncelemeleri Dergisi VI/2 (2017), s. 131-147.
- Öztürk, Murat. "Akhunlar Vasıtasıyla Bozkır Kültürü İle Hint Kültürünün Karşılaşması", Turkish Studies, Vol. IX/7 (2014), p. 475-484.
- Tezcan, Mehmet. "V. - VI. Yüzyıl Ermeni Kaynaklarının Hun ve Eftalit Tarihi Bakımından Önemi", XV. Türk Tarih Kongresi Orta Asya-Kafkasya Tarihi, Ankara, Turkey, 11 - 15 September 2006, C.II, Ankara: TTK, s.273-284.
- Tezcan, Mehmet. “Kuşanlar, Akhunlar ve Eftalitler”, Tarihte Türk-Hint İlişkileri Sempozyumu (31 Ekim – 1 Kasım 2002), TTK Yayınları XXVI, 12, Ankara, s. 9-57, 2006.
- Tezcan, Mehmet. "Kuşanlar ve Eftalitler Döneminde Doğu Türkistan’da Budist Sanat ve Tercüme Faaliyetleri", Sanatta Anadolu-Asya İlişkileri. Prof. Dr. Beyhan Karamağaralı’ya Armağan, haz. Turgay Yazar, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınevi, 2006, s.473-499.
- Tezcan, Mehmet. "Kuzey Hindistan ve Türkistan Bölgesinde Eftalitlerde Polyandry Geleneği ve Onların Türklükle İlişkileri Hakkında", XVI. Türk Tarih Kongresi Ankara: 20-24 Eylül 2010. Kongreye Sunulan Bildiriler, 2. Cilt. Orta Asya ve Kafkasya Tarihi, 20 - 24 September 2010, s.159-197.
- Togan, Zeki Velidi, “Eftalit Devletini Teşkil Eden Kabilelere Dair”, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi (Ord. Prof. Dr. Ahmet Zeki Velidi Togan Özel Sayısı), Fasikül: 1, Sayı: 13, Erzurum, 1985, s. 59-65.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
- Columbia Encyclopedia: Hephthalites8 Aralık 2012 tarihinde Archive.is sitesinde arşivlendi
- Hephthalite coins12 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Hephthalite History and Coins of the Kashmir Smast Kingdom- Waleed Ziad
- The Hephthalites of Central Asia - by Richard Heli (long article with a timeline)
- The Hephthalites Article archived from the University of Washington's Silk Road exhibition - has a slightly adapted form of the Richard Heli timeline.
- (pdf)21 Şubat 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. The Ethnonym Apar in the Turkish Inscriptions of the VIII. Century and Armenian Manuscripts - Mehmet Tezcan