Уйғурҳо

Уйғурҳо
Уйғурҳо
Шумора	тақрибан 12 314 800 тан;
Сукунат	ҶХЧ; Қазоқистон; Қирғизистон; Ӯзбекистон; Русия; Туркманистон;
Забон	Забони уйғурӣ ва Забони чинӣ
Дин	суннӣ
Ҷузъе аз	Туркҳо
	Парвандаҳо дар Викианбор

Уйғурҳо (ӯйғурҳо, уйғурҳо, ойғурҳо, худном — турк, аз соли 1921 уйғур, уйғ. ئۇيغۇرلار, uyghurlar, чинӣ: 维吾尔 Wéiwú'ěr, қаблан — тоторҳои Туркистони Шарқӣ, таранчиҳо, қашғариҳо — аҳолии бумии Туркистони Шарқӣ (ҳоло Синсян-Уйғур, Чин)

Аз рӯи эътиқод — мусалмони суннӣ. Забони уйғурӣ ба гурӯҳи забонҳои туркӣ мансуб аст. Уйғурҳо мардуми туркизабон буда, аксарияти куллии онҳо дар минтақае бо номи Шинҷон дар ғарби дури Чин зиндагӣ мекунанд ^[2] .Уйғурҳо низ аз рӯи нажоди ҳиндуаврупоӣ ҳастанд, ки нажоди помирӣ-фарғонаӣ ва ҳинду-эронӣ доранд.

Уйгур чунин менамояд: муйхои гафси сиёх, абрувон, риши калони гафс, чашмони сиёх, комати кутох, бадани муй. сурхчашм, кабудчашм ва сабзчашм низ хастанд

Давлатдориҳо

Дар тули ду ҳазорсол ниёгони уйғурҳо қариб даҳ давлат ва шаҳр-давлатҳо барпо карданд, ки дар таърихи Осиё нақши калон бозиданд. Баъзе давлатхо аз Укёнуси Ором то Осиёи Миёна тул кашиданд, дигар давлатҳои хурди шаҳр-давлатҳо буданд, баъзеи онҳо садҳо сол вуҷуд доштанд, баъзеи дигар ҳатто як сол зам дер давом накарданд.

Давлатҳои охирини уйғурҳо дер давом накарданд (Султонии Илӣ, Йетишар, ҶИТШ), вале онҳо дар ташаккули халқи уйғур анъанаҳои мустаҳками худро бо хоҳиши соҳиб шудан ба давлатдории худ гузоштанд.

Ҳоқонии Уйғур – асрҳои VIII-IX.
Давлати Уйғурҳои Идикутҳои Турфони Кочо — асрҳи IX—XIV.
Давлати Гансу - асрҳои IX-XI
Давлати Қарохониён - 942-1212
Хонии Ёрканд - асрҳои XV-XVII
Давлати хоҷаҳо — асрҳои XVII—XVIII
Хонии Кумул - 1696-1930
Хонии Турфон – 1696 – 1930
Йетишар — 1864—1877
Султонии Илӣ — 1864-1871
Ҷумҳурии Исломии Туркистони Шарқӣ — 1933-1934
Ҷумҳурии Инқилобии Туркистони Шарқӣ — 1944-1949

Паҳншавӣ

Бузургтарин миллати туркнажод ва дуюмин пас аз ҳуэй (дунганҳо) мардуми мусулмон дар ҳудуди муосири Чин мебошад. Минтақаи асосии аҳолинишин қисми шимолу ғарбии Чин (Туркистони Шарқӣ ё Вилояти Мухтори Шинҷон-Уйғур) ва ноҳияҳои наздисарҳадии Қазоқистон ва Қирғизистон сукунат доранд.

Тибқи маълумоти расмии Чин, шумори уйғурҳо дар Чин тақрибан 11 миллион нафарро ташкил медиҳад. Аксарияти мутлақи уйғурҳо дар Туркистони Шарқӣ зиндагӣ мекунанд, ки дар он ҷо онҳо бузургтарин аҳолӣ мебошанд, ки 45% аҳолии минтақаро ташкил медиҳанд ва ҷамоатҳои хурди уйғурҳо дар шаҳрҳои бузурги шарқи Чин зиндагӣ мекунанд. Инчунин як анклави хурди уйғурҳо мавҷуд аст, ки шумораи онҳо тақрибан 7 ҳазор нафарро ташкил медиҳад, дар музофоти Ҳунан, дар ҷанубу шарқи Чин сукунат дорад, ки онҳо чандин аср боз дар он ҷо зиндагӣ мекунанд ^[4] .

Теъдоди уйғурҳо дар хориҷ аз Чин тақрибан 0,5 миллион нафарро ташкил медиҳад, ки онҳо дар бисёр кишварҳо намояндагӣ доранд, вале бештари онҳо дар ҷумҳуриҳои собиқ шӯравии Осиёи Марказӣ, ки бо Чин ҳамҳудуд аст, зиндагӣ мекунанд, шумораи онҳо беш аз 300 ҳазор ташкил медиҳад. Аз ин шумор дар Қирғизистон 50 ҳазор, дар Ӯзбекистон 20 ҳазор сукунат доранд.

Дар Туркия як Ҷамоаи бузурги уйғур сукунат дорад. Дар Покистон, Имороти Муттаҳидаи Арабӣ, Олмон, Белгия, Нидерландия, Бритониёи Кабир, Шветсия, Канада, Иёлоти Муттаҳидаи Амрико, Русия, Ҷопон, Австралия ва Тоҷикистон низ ҷамъиятҳои уйғур мавҷуданд.

Ҷамоаҳои уйғурро дар шаҳрҳои Сидней, Пекин, Шанхай, Макка, Алмаато, Бишкек, Мюнхен, Душанбе дидан мумкин аст. Ҷамоаҳои уйғур бо худидоракунии анъанавӣ дар шакли маҳаллаҳо хосанд, ки ба онҳо раисҳои интихобӣ Жигит-беши-ҳо сарварӣ мекунанд. Одатан ҷамоаҳо узви созмонҳои ҷамъиятии уйғур мебошанд, ки созмони муттаҳидкунандаи онҳо дар навбати худ Кунгураи умумиҷаҳонии уйғурҳо мебошад.

Забон ва навиштан

Забони ҳозираи уйғурӣ (уйғурии нав) вориси бевоситаи забони уйғур-қарахониёнӣ аст. Ба гурӯхи забонҳои туркии қарлуқ дохил мешавад. Он ба се лаҳҷаҳо (марказӣ, зотанӣ, лобнорӣ) тақсим аст.

Дар тӯли таърих, уйғурҳо ва аҷдодони онҳо чандин хатро иваз кардаанд. Тақрибан дар асри VI аҷдодони уйғур дар асоси Хати суғдӣ хати бостонии уйғурӣ эҷод кардаанд. Хати уйғурӣ дар байни халқҳои шарқӣ (туркҳо, муғулҳо, манҷурҳо) паҳн шуда, яке аз хатҳои расмии Империяи Муғулон ва давлати Темуриён буд. Ин навъи хат аз ҷониби баъзе гурӯҳҳои уйғурҳо (кумулҳо, турфонҳо) то асри 16 дар истифода буд.

Дин

Дар замонҳои қадим уйғурҳо тенгриён, манихиён, буддоӣ буданд. Манихейизм дини коганати Уйгур буд . Буддизм дини Идикути уйғур буд .

Имрӯз аксарияти кулли диндорони уйғур мусулмонони суннии мазҳаби ҳанафӣ мебошанд. Қабули ислом аз ҷониби аҷдодони уйғур ба давраи ҳукмронии ҳокими Қарахониён Сатук Абдукерим Боғрахон (асри X) рост меояд.

Эзоҳ

↑ https://joshuaproject.net/people_groups/15755
↑ «Mackerras C.» Traditional Uygur Performing Arts //Asian Music, Vol. 16, No. 1 (1985), p. 29.
↑ Dillon, Michael (2004). Xinjiang: China’s Muslim far northwest. Routledge. ISBN 978-0-415-32051-1. p. 24
↑ Ethnic Uygurs in Hunan Live in Harmony with Han Chinese

[_4984f848b3594107-1] ttps://joshuaproject.net/people_groups/15755

[2] «Mackerras C.» Traditional Uygur Performing Arts //Asian Music, Vol. 16, No. 1 (1985), p. 29.

[3] Dillon, Michael (2004). Xinjiang: China’s Muslim far northwest. Routledge. ISBN 978-0-415-32051-1. p. 24

[4] Ethnic Uygurs in Hunan Live in Harmony with Han Chinese

[1]

[2]

[3]

[4]