Заргарӣ

Заргарӣ (порсӣ: زرگری ) – яке аз санъатҳои қадимаи ороишию амалиии тоҷикон ба шумор меравад.

Аз бозёфтҳои бостоншиносон маълум мешавад, ки аввалин намунаҳои маснуоти заргарӣ ба давраи неолит (асри биринҷӣ) тааллуқ доранд. Маснуоти заргарӣ дар он замонҳо ҳамчун фетиш – ашёи дорои қувваи сеҳромез вазифаи ҳифзкунандаро иҷро мекарданд ва аз қувваҳои бадӣ нигаҳ медоштанд. Дар маснуоти ороишии асри биринҷӣ рамзҳои ҷирмҳои осмонӣ, тасвирҳои ҳайвонот ва инсонҳо тасвир ёфтаанд, ки мазмунҳои асотирӣ ва эътиқодӣ доштанд. Ба санъати заргарии давраи тоисломӣ оро додани маснуоти заргарӣ бо тасвири ҳайвонот, одамон ва ҷонварони тахайюлӣ хос буд. Дар давраи исломӣ тарзи ороиши маснуоти заргарӣ рушд ёфта, зарагарон ва ороишгарон бештар аз нақшҳои ислимӣ – гулу рустанӣ, шаклҳои ҳандасӣ ва матнҳои хатти арабӣ истифода мекунанд. Дар шаҳрҳои Бухоро, Самарқанд, Хуҷанд, Истаравшан, Ҳисор касби заргарӣ хеле рушд ёфта буд. Дар аксари шаҳрҳои калон заргарон дукону растаи худро доштанд, ки он ҷо ҳам макони зист ва ҳам ҷои фаъолияти онҳо буд. Дар Бухоро дар гузари Токи Заргарон ҳамаи устохонаҳо ва дуконҳои заргарони шаҳр ҷойгир шуда буданд. Тибқи иттилои О.А. Сухарева, дар ибтидои асри ХХ дар Бухоро тақрибан 400 нафар заргарон зиндагӣ ва фаъолият мекардаанд. Дар қатори мардҳои заргар баъзан занҳову духтарони онҳо низ дар хонаҳои худ ба кори заргарӣ машғул мешуданд.

Дар заргарӣ амалҳои рехтагарӣ, кандакорӣ, ҳаккокӣ, заробӣ, сайқалдиҳӣ, ҳаллоҷӣ (тунуккунӣ), ҳалдавонӣ ва ғайра истифода мешаванд. Амали аз маъданҳои дигар ҷудо кардани нуқраю тилоро дар Бухоро «гаҳбандӣ» меномиданд. Фулузи интихобшударо бо болға дар болои сандон то ба ҳамвор шуданаш мекӯфтанд. Ҳар як усто барои нақшу нигор ва ороиш дар фулузи ҳамворшуда қолибҳои гуногун доштанд, ки ба воситаи онҳо нақшҳои барҷаста мегузоштанд. Омехтаи дигар фулузот бо тило натиҷаи хуб намедод ва он зудшикан шуда, барои нақшгузорӣ мувофиқ набуд. Хӯлаи ягонаи барои ин кор созгор хӯлаи тилову нуқра ба ҳисоб мерафт, ки онро «тилои ҷурғотӣ» меномиданд. Хӯлаи «тилои ҷурғотӣ» аз 4/5 ҳисса нуқра ва 1/5 тилои тоза таҳия мешуд, ки ранги он зарди паст буда, тобишҳои ҳар ду металлро дар бар мегирифт. Дар кори заргарон омехтаи нуқра бо мис низ истифода мешуд, ки тақрибан дар охирҳои асри ХIХ дар натиҷаи робитаҳои тиҷоратию иқтисодӣ бо Русия ба вуҷуд омада буд.

Заргарон дар истеҳсоли маснуоти бадеӣ (зару зевар, асбобу ашёи рӯзгор, либосу аслиҳаи чангӣ) аз фулузот: тило, нуқра, мис, биринҷӣ, оҳан ва ғайра;

аз сангҳои гаронбаҳову ранга: лаъл, ёқут, фирӯза, зумурад, лоҷувард, каҳрабо, булури куҳӣ, ҷамаст, яшм, ақиқ ва монанди инҳо;

аз маводи табиӣ: устухони фил, садаф, марворид ва чанде дигар истифода мекунанд.

Маснуоти сохтаи заргарон: ангуштарин, гӯшвор, зеби гардан, болои абрӯ (қоши тило), каҷак, бозубанд, дастпона, ҳайкал, тӯмор ва амсоли инҳо аз ҷумлаи зеварҳои маъмулии занҳои тоҷик мебошанд. Заргарони Бухоро дар сохтани камарбандҳои васеи мардона, ки асосан бо фирӯзаву марворид хотамкорӣ мешуданд, шуҳрат ёфта буданд. Барои ангуштарин сохтан хӯлаи тилоро ба қолибҳои тавонак, ба монанди кори рехтагарҳо, гудохта мерехтанд. Сипас бо навъҳои сӯҳон онро соида, ҳамвор менамуданд ва ба он нигини сурх ё ягон санги гаронбаҳоро насб мекарданд.

Маҳсулоти заргарӣ

Заргарони тоҷик дар ороиши маснуоти заргарӣ аз муҳраҳо васеъ истифода мебурданд.

Муҳраро дар Бухоро гаварса ва ё зағирак меномиданд. Барои сохтани муҳраҳо тилову нуқраи дорои иёри баланд истифода мешуд. Муҳраҳоро дар кириё ба воситаи симкашӣ сӯрох мекарданд ва пасон дар ороиши гӯшвору зеби гардан ба кор мерафт. Барои истеҳсоли муҳраи навъи аъло ҳар кадом муҳраро дар алоҳидагӣ месохтанд. Дар пораи ангишти аз чӯби дарахт тайёршуда, чуқурчае кофта, ба он сим мегузоштанд ва ангиштро ба рӯйи лахчаи оташ ниҳода, бо даҳандам – лӯлачаи махсуси мисӣ онро пуф карда, ҳаво медоданд, то ки оташи он аланга гирад. Вақте ки сим об мешуд, бо анбӯр ангиштро гирифта, ба зарфи обаш хунук меандохтанд. Дар як лаҳза қатраи хӯла сард ва сахт шуда, ба муҳра табдил меёфт. Барои истеҳсоли миқдори зиёди муҳраҳо сими хӯларо дар зарфи ба оташ тобовар (маъмулан дар бӯта) об карда, сипас ба оби хунук қатра-қатра мечакониданд. Қатраҳо шаклҳои муҳраҳои гирдачаи нуқрагӣ ё тилоиро мегирифтанд.

Баъзе заргарони Бухоро ба сохтани тангаҳо низ машғул мешуданд. Тангаҳоро дар устохонаи дарбор тайёр мекарданд, ки он корхонаи танга ном дошт. Барои тангасозӣ асбоби махсус, ба монанди лӯлаи металлӣ, қолибҳои матндору нақшдор истифода мешуд. Ба лӯлачаи як тарафаш баста, пораи металлро андохта, ба дарунаш тири оҳанинро гузошта, аз болояш бо болға мекӯфтанд. Чи тавре ки мардумшинос, М. Искандарзода, маълумот додааст, дар шаҳри қадимаи Ҳисор гузари заргарон мавҷуд буда, дар он оилаҳои зиёди заргарон зиндагӣ ва фаъолият мекардаанд. Яке аз заргарони он шаҳр Маъбуди Ғолиби Ҳисорӣ буд, ки ҳамчун сарвари заргарони Ҳисор бо санъати волои худ дар байни аҳолии шаҳр машҳур буд. Заргарони Ҳисор шаддаи марҷонро бо панҷаҳои нуқрагини кандакоришуда, ки аз шаш то дувоздаҳ донаанд, ороиш медоданд. Дар байни муҳраи марҷон киштӣ ё туморро бо нақшу нигори қолибӣ ё кандакорӣ аз нуқра месохтанд. Инчунин байни ҳар қисми марҷонҳо тангаҳои нуқрагини сиккаи Бухоро истифода мешуд, ки онро ҳамели танга меномиданд. Аз муҳраҳои гарди хазина чун шаддаи марҷон бо шакли ромб оро медоданд ва шакли хурди ин муҳра хафабанд (гулӯбанд) ном дошт.

Ҳалқа – ороиши серистеъмоли занон ва духтарони ин диёр ба шумор меравад. Аммо то охирҳои асри ХIХ ба гӯши яккаписарон, яъне аз оилаҳое, ки фақат як фарзанди писар доштанд, якто ҳалқаи нуқрагин меандохтанд. То замони оиладоршавиаш писар онро овехта мегашт ва ақидае буд, ки гӯё ин ҳамчун тилисме буд ӯро аз бадиҳо нигоҳ медошт. Гӯшворҳое, ки то охирҳои асри ХIХ дар Ҳисор истифода шудаанд, инҳоянд: гӯшвори Муҳаммадӣ, ки он аз Бухоро оварда мешуд; гӯшвори сеғузагаи аз нуқра, ё тило сохташуда, ки почакҳои он бо марҷон оро дода мешуданд; гӯшвори зирак, ки аз фулузи нуқра сохта мешуд; гӯшвори саригӯшии аз нуқра сохташуда, ки ба гӯшвори одӣ хеле монанд буда, бо он фарқ мекард, ки бо занҷираи зебо ва сангҳои гуногун ороиш меёфт. Инчунин бисёр гӯшворҳо ба монанди якадур, гӯшворҳои қафасин, қубадор, сепочина, панҷпочина ва балдоқ аз тило сохта мешудаанд.

Ангуштарин – бештар аз нуқра тайёр карда шуда, дар байни аҳолии шаҳри Ҳисор чун ороиши асосӣ дар истифода буданд. Тибқи ақидае, бояд ҳар як зани мусулмон дорои якто ангушттарини нуқрагин бошад, ки гӯё он нишонаи «ҳалолии дасти занон» ҳисоб мешудааст. Ангушттаринҳо бо як ё дуто нигин ороиш дода мешуданд. Нигинҳои ангуштаринҳо бештар аз сангҳои рангаи фирӯза, сердолик, анора, лаъл интихоб мешуданд. Ба ғайр аз гӯшвору ангуштарин инчунин бозубанд, тумор ва дастпонаҳо аз нуқра сохта шуда ва бо усули ислимӣ хеле зебо нақшгузорӣ мешудаанд. Бозубанд, дар бозу баста шуда, барои нигоҳ доштани аз чашми бад ва балоҳо ба кор мерафт. Туморҳо низ вазифаи ҳимоятӣ доштанд. Онҳо дорои шакли секунҷа буда, овезаҳои бисёр доштанд ва бо сангҳои гуногун оро дода мешуданд. Туморҳоро бештар қолабрезӣ мекарданд.

Дастпона – ороиш барои даст буда, шаклҳои гуногун дорад. Даспонаи донадор ё гандумак як намуди онро мегӯяд, ки то охирҳои садаи XIX арӯсон ва занони ҳисорӣ истифода бурданд. Ин дастпона ҷои маҳкам намудан дошт. Сӯзане, ки маҳкам мекунад, бо занҷир ба дастпона пайваст буда, бо марҷон оро дода мешуд. Дастпонаҳоро аз нуқра месохтанд ва бо сангҳои фирӯза дастаашон ба монанди сари мор ороиш медоданд. Барои духтарони хурдсол ва барои арӯсон дастпонаҳо аз пончаҳо ва муҳраҳои чашмӣ месохтанд. Ин пончаҳо аз фулузи нуқра курашакл сохта шуда, дастаи риштагузаронӣ дошт.

Сарсӯзан – ороиш барои рӯймоли сари арӯсону занҳо ба шумор меравад. Он аз сӯзани калони нуқрагин иборат буда, бо занҷираҳои зебо оро дода шуда, бо пончаҳо ё сангҳои гуногун, ки дар охири занҷираҳо пайваст аст, сохта мешудааст. Сарсӯзанро то ибтидои садаи XX ҳамаи занон ва арӯсон истифода мебурданд.

Пешовез – зевари пеши барро барои арӯсон аз нуқра бо қубаҳои кандакоришуда тайёр менамуданд, ки ин қубаҳо аз ду тараф сӯрохии сӯзангузар доштанд. Пешовезро аз матоъи сиёҳ ба шакли шероз то 1м дарозӣ, ва барашро 20 см бурида, аз ду тарафи ин матоъ кубаҳоро мечаспониданд ва бо тугмаҳои садаф қатор-қатор пешовезро оро медоданд. Намунаҳои маснуоти ороишии тавсифшуда дар осорхонаҳои шаҳрҳои Душанбею Ҳисор ва дигар шаҳрҳои ҷумҳурӣ то ба имрӯз нигаҳдорӣ мешаванд. Дар давраи муосир ҳам санъати заргарии тоҷикон рушду такомул дорад. Дар давраи шӯравӣ заргарон дар корхонаҳои истеҳсолии давлатӣ кор мекарданд ва як қисми маснуоти сохтаи онҳо ба хориҷ аз ҷумҳурӣ содир мешуд. Имрӯзҳо низ маҳсулоти заргарӣ дар ҳудуди кишвар талаботи зиёд дорад.

Адабиёт

• Заргарӣ // Замин — Илля. — Д. : СИЭМТ, 2018. — С. 100-105. — (Энсиклопедияи Миллии Тоҷик : [тахм. 25 ҷ.] / сармуҳаррир Н. Амиршоҳӣ ; 2011—2023, ҷ. 7). — ISBN 978-99947-33-89-9.

• Умарова З. История исследований ювелирного искусства таджиков // Очерки истории и теории культуры таджикского народа. – Душанбе: 2006. – С. 277-302.

Нигаред низ

• Бофандагӣ
• Рехтагарӣ
• Бӯта

Пайванди беруна

• Одам ва олам. Заргарӣ.html Бойгонӣ шудааст 12 апрели 2017  сол.