Gil
Gil — gurūhi çinshoi kūhiji tahşine, ki asosan az mineralhoi gilī tarkib joftaand.
Andozai zarracahoi mineraliji gilī to 0,01 mm meşavad. Agar miqdori zarracahoi mineralhoi ƣajrigil az 50 % zijod şavad, vobasta ba tarkibi granulometriji onho gil ba alevrolit jo mosaho tabdil mejobad. Tarkibi gil az kaolinit, montmorillonit, galluazit, hidromikoho, poligorskitho, bejdellitho, gektoritho iborat ast. Gilhoro az rūi tarkib, pajdoiş, rang va ahammijataşon tasnif menamojand. Az nigohi mineralogī vobasta ba on ki kadom mineral dar tarkibi gil bartarī dorad, ba gil nom meguzorand: kaolinitī, montmorillonitī, bejdellitī, hidromikoī, glaukonitī. Dar bisjor mavridho tarkibi gil az du, se mineral iborat ast, ja'ne gilho çinshoi nimamineralī meboşand. Ba çuz mineralhoi gilī dar tarkibi gil sangporaho jo mineralho, az çumla, mineralhoi navtavlid, moddahoi organikī ducor meojand. Tarkibi kimijoiji gil asosan az SiO2 (30-50 %), Al2O3 (10-40 %), H2O (5-10 %), TiO2, Na2O, MgO, K2O, Fe2O3, FeO, CaO iborat ast. Gil dar ob zud hal şuda, caspak megardad. Xususijathoi namkaşī, xurdşavī, otaştobovarī va çabandagī doştani gil ba tarkibi mineralī, kimijoī va granulometriji on vobasta ast. Miqdoran gil va mineralhoi gilī qarib nisfi çinshoi tahşiniji qişri Zaminro taşkil medihand. Omilhoi asosiji gilofarin ravandhoi farsoişi çinshoi kūhī va mineralho meboşand, ki ba tavlidi masolehi asosiji gilsoz — oksidi aljuminij va oksidi silitsij sabab megardand. Cunin omilho beştar baroi şaroiti platformavī va litogenezi gumidī xos meboşand. Dar platformahoe, ki baroi hosil şudani qabati farsuda va şustaşaviji on şaroit musoidtar ast, konhoi gili sanoatī beştar hosil meşavand. Gilhoro vobasta ba tarkibu xosijataşon dar bisjor sohahoi sanoat va zindagī (dar beş az 2000 soha) — soxtmon, kişovarzī, xūrokvorī, xudravsozī, elektrotexnika, tib, istehsoli sement, safol, koƣaz, maşrubot, sobunpazī istifoda menamojand.
Gilhoero, ki az mintaqai farsoiş tavassuti obhoi ravon ba vodiji darjo furomada, bo çarajoni ob az sanghoi atrof dar vodī ƣun meşavand, gilhoi obrūft menomand. In gilho dar şakli lojacaho, linzaho va qabatho dar tarkibi padidahoi alevrī-regī ducor meojand. Ba in gilho qabatşaviji tunuklojavī, tasmavī va mavçī, mavçudijati boqimondahoi nabotot, faunai şirinob xos ast. Tarkibi mineraliji gilhoi obrūft ba tarkibi çinshoi kūhiji mintaqai farsoiş, tarkibi çinshoi kūhiji sari rohi çarajoni ob va şakli farsoiş vobasta meboşad. Gilhoi varaqī tahnişasthoi kūlhoi pirjaxī meboşand, ki az pajiham takrorşaviji qabatcahoi mahin + donai reg va gil iboratand. Qabatcai regdori gilhoi varaqī dar mavsimi bosur'at obşaviji pirjax — tobiston, qabati giliji on dar mavsimi kamobī — zimiston ƣun megardad. Qabatho tadriçan ba jakdigar ivaz şuda, silsila (sikl)-i solonaro taşkil medihand. Az rūi miqdori sikli gilhoi varaqī muddati ƣunşaviji tahnişasthoro muajjan namudan mumkin ast. Jake az usulhoi geoxronologijai mutlaq ba cunin hisobkunī asos joftaast. Ma'mulan, baroi muajjan kardani voqeahoi geologijai davrai corum az cunin usul istifoda menamojand. Gilhoi surxi tahnişinhoi qa'riji qismhoi ƶarfi uqjonusī (az 4000-5000 m beştar) buda, az masolehi mahinparokanişi terrigenī va masolehi giliji farsoişi xokistari vulkanī va pemza iboratand. Dar tarkibi G-hoi surx hamcunin konkretsijahoi ohanu mangan, miqdori kami masolehi biogenī (radioljarijaho, diatomijaho, foraminiferaho, ustuxonu dandonhoi nektonho), masolehi mahindonai az xuşkī ovardaşuda va cangi vulkanī ducor meojand. Dar tarkibi gilhoi surxi ƶarfob az 3 to 10 %, ba'zan beştar Fe, az 0,2 to 3 % Mn va unsurhoi Ni, Co, Cu, Pb, Mo mavçudand. Onho bo sur'ati 1 mm dar 1000 sol ƣun megardand. Dar uqjonusi Orom 35 % va dar uqjonushoi Hindu Atlantika taqr. 25 darsadi masohati sathi tagi obro gilhoi surx taşkil menamojand. Gilhoi bahrī dar natiçai tahşinşavī dar muhiti bahrī ba vuçud meojand. Vobasta ba çoi tahşinşaviaşon gilhoi nazdisohilī va gilhoi bahriro farq mekunand. Gilhoi nazdisohilī, ki dar tarkibi xud miqdori nazarrasi donahoi terrigeniji az sohil ovardaşuda dorand, dar natiçai tahşinşaviji mexanikī jo pas az bo ta'siri obi bahr (mahlulhoi ionī) kaoguljatsijaşaviji mahlulhoi kolloidiji az xuşkī omada ba vuçud meojand. Gilhoi bahrī tarkibi granulometriji jakson, mikrolojanokī va soxtorhoi samtdoru jakluxt dorand. Tarkibi mineraliji gilhoi bahrī az mineralhoi autigeniju terrigeniji illit, montmorillonit, glaukonit, xlorit va kaoliniti pajdoişaş beştar terrigenī iborat meboşad.
Gilro az çihati arziş, tarkib va talaboti texnikiji sanoat ba cor gurūh taqsim mekunand:
- Gilhoi duruşti safolbob, odatan montmorilloniti ohandor, ki az SiO2 ƣaniand (to 65-70 %) va omextahoi bisjore dorand. Harorati puxtanaşon 900—1000°S buda, baroi istehsoli xişti puxta, quburho, zarfhoi safolī istifoda meşavand. In guna gilho dar bisjor mahalhoi Toçikiston vomexūrand.
- Gilhoi otaştobovar va dergudoz beştar kaolinī buda, to 30-42 % gilxok (Al2O3) dorand va xele caspak meboşand. Harorati otaştobovariji onho ba 1600—1670°S merasad. Hamcun aşjoi xom baroi istehsoli mahsuloti gunoguni safoliju cinivor, soxtani kūrahoi filizgudozī, deghoi buƣ ba kor meravand.
- Kaolin — gili nacandon caspak, ki onro dar istehsoli koƣaz, rezin, plastmassa, atrijot va digar sohahoi sanoat istifoda mebarand.
- Gilhoi montmorillonitī xele caspakand. Xususijati zijodi namkaşī va çabandagī dorand, dar sanoati istehsoli naft, xūrokvorī, filizzot, kimijo, dorusozī, parmakunī vase' istifoda burda meşavand. Koni in gilho dar bisjor nohijahoi Toçikiston (Sultonobod, nişebiji q-kūhhoi Hisor) vomexūrad. Dar omūzişi xususijati mineraliji gilhoi Toçikiston professor S. M. Jusufova sahmi buzurg guzoştaast.
Ezoh
[viroiş | edit source]Adabijot
[viroiş | edit source]- Jusupova S. M. Geologija bo elementhoi mineralogija va petrografija. D., 1963;
- Grim R. E. Mineralogija prakticeskoe ispolьzovanie glin./Per. s angl. M., 1967;
- Glinы, ix mineralogija, svojstva i prakticeskoe znacenie. M., 1970;
- Logvinenko N. V. Petrografija osadocnыx porod. M.,1974;
- Çanobilov M. Mineralogija. D., 2012.
Sarcaşma
[viroiş | edit source]- Gil / M. Çanobilov // Viclas — Gūjanda. — D. : SIEMT, 2015. — (Ensiklopedijai Milliji Toçik : [taxm. 25 ç.] / sarmuharrir N. Amirşohī ; 2011—2023, ç. 4). — ISBN 978-99947-33-77-4.