Arabistoni Saudī

**Arabistoni Saudī**
**المملكة العربية السعودية**
	Şior: «لا إله إلا الله، محمد رسول الله ; "Lā ʾilāha ʾillāl–lāh, Muhammadun rasūl allāh" ; Nest xudoe ba çuz Alloh, Muhammad rasuli Alloh ast»
	Surudi millī: «السلام الملكي; "Assalomu alajkum Şoh"» (sluşatь (itt.))
Rūzi istiqlolijat	(az 23 sentjabri 1932)
Zaboni rasmī	arabī
Pojtaxt	Ar-Rijoz
Şahri kalontarin	Ar-Rijoz, Çidda, Makka, Madina
Idorai davlat	monarxijai mutlaqi teokratī
Şoh;	Salmon ibni Adulaziz Al-Saud
Masohat; • Hamagī; • Foizi ob.	12-um çoj dar çahon; 2 149 610 km²; 0,7 %
Aholī; • Hamagī (2015); • Zicī	41-um çoj dar çahon; 31 521 418 nafar; 12 nafar/km²
MMD; • Hamagī (2016); • Ba sari aholī	14-um çoj dar çahon; 1,738 trln $; 54,313 $
Puli millī	Rijoli Saudī (SR) (SAR)
Internet-Domen	.sa ; السعودية.
Kodi telefon	+966
Soat	UTC +3:00
	Anbori Vikipedia dar borai in mavzū' gurūh dorad: Arabistoni Saudī
Imrūz qismi	{{{Imrūz}}}

Podşohiji Arabistoni Saudī (ar. ‎ المملكة العربية السعودية‎; al-Mamlakah al-ʻArabīyah as-Saʻūdīyah) — davlat dar qismi çanubu ƣarbiji Osijo. Taqriban 2/3 hissai nimçazirai Arabiston va candin çazirahoi Bahri Surx va Xaliçi Forsro dar bar megirad.

Mavqei geografī

Dar şimol bo Urdun, Iroq, Kuvajt, dar şarq bo Qatar, dar çanubu şarq bo Imoroti Muttahidai Arabī va Ummon, dar çanub bo Çumhuriji Jaman hamsarhad ast. Masohataş zijoda az 2,15 mln km² (az rūi ma'lumoti SMM); az rūi digar ma'lumot masohati Arabistoni Saudī 1,6 mln to 2,4 mln km²-ro (sarhadhojaş dar çanub va çanubu şarq bijobon ast va dar on marzi muajjan guzoşta naşudaast (xati muajjan nadorad) taşkil medihad. Aholiaş 28 mln 687 hazor (2009). Pojtaxtaş Ar-Rijoz. Ba 13 muzofoti ma'murī taqsim şudaast. Şahrhoi kalontarinaş: Çidda, Madina, Makka, Ad-Dammam, Burajda, Hufuf. Bandarhoi asosiaş: Çidda, Çizan, Janbu, Al-Çubajl. Zaboni davlatī – arabī, puli millī – rijoli saudī; Islom – dini jagonai davlatī.

Madina
Aholī 1 300 000 nafar
Makka
Aholī 1 700 000 nafar

Soxtori davlatī

Arabistoni Saudī – monarxijai mutlaqi teokratī. Sarvari davlat şoh (xodimi Haramajni Şarif), ki dar jak vaqt ham sarvazir, ham sarfarmondehi quvvahoi musallah meboşad; vaj hajati hukumati içroija (monand ba Şūroi vaziron)-ro, ki az sarvazir, noibi avvali sarvazir va 20 vazir iborat ast, az çumlai oli xud (farzandoni Oli Saud) ta'jin mekunad. Şoxai qonunguzoriji hukumat – Maçlis-uş-Şūro (rais bo 120 a'zo) har cor sol va sardoroni muzofotho – gubernatoron niz az çonibi şoh ta'jin megardand. Qur'on sarqonuni (konstitutsijai) davlat e'lon gardida, ahkomi şariat qonunhoi çorī meboşand. Ba soxtori sudī sudhoi mahallī, sudhoi oliji şariatī va sudhoi appeljatsionī (şikojatī) doxiland. Murofiahoi sudī dar asosi hukmhoi Qur'on va şariat guzaronda meşavand. Şoh maqomi oliji sudī buda, huquqi afv tanho ba ū doda şud. Mahkum jo tanqid kardani soxti sijosiji davlat (şifohī jo xattī) qonunan man' ast. Dar Arabistoni Saudī çazoi qatl roiç buda, in va çazohoi digar tanho dar surati purra sobit şudani gunohi ajbdorşavanda ba amal barovarda meşavand. Girdihamoī va namoişhoi e'tirozī niz mamnū'and. Dar mamlakat hizbhoi sijosī vuçud nadorand. Soli 2005 avvalin bor intixoboti namojandagoni mardumī doir gaşt (21-sola va az on bolo, zanho va harbijon huquqi iştirok nadorand). Sijosati beruna va munosibathoi bajnalxalqiji Arabistoni Saudī ba nigohdoşti nufuzi podşohī dar bajni davlathoi digar ravona şuda, on homī va tarƣibgari dini Islom dar arsai çahon ast. Arabistoni Saudī uzvi bonufuzi Ligai Davlathoi Arab, SMM, Xazinai Bajnalmillaliji As'or, Sozmoni Konfronsi Islomī, Taşkiloti mamlakathoi sodirkunandai neft – OPEK meboşad.

Munosibathoi Arabistoni Saudī va Toçikiston

Bajni Arabistoni Saudī va Toçikiston munosibathoi diplomatī 22 fevrali 1992 barqaror gardida, 22 janvari 2010 Saforati Arabistoni Saudī dar Çumhuriji Toçikiston iftitoh gardid. Munosibathoi iqtisodiro Sozişnomai umumiji hamkoriji bajni hukumathoi du kişvar az 21 maji 2003 ba tanzim medarorad.

Tabiat

Arabistoni Saudiro az çanubu ƣarb Bahri Surx, az şimolu şarq Xaliçi Fors ihota kardaast. Sathi kişvar asosan az puştakūhhoi regpūş iborat buda, dar ƣarb balandiji kūhho az 2500 m zijod şuda meravand. Qismi zijodi mamlakat bijoboni regzor: dar şimol – Nefudai Kalon, dar şarq – Nefudai Xurd va dar çanubu şarq – Rub'-ul-Xolī (majdoni umumiji bijobonho nazdiki 1 mln km2). Vohaho niz hastand. Dar atrofi Bahri Surx pastiji Tihoma, qad-qadi Xaliçi Fors pastiji Al-Xossa voqe' gaştaast. Darjohoi doimī nestand.

Sarvathoi zerizaminī

Sarvati muhimtarini zerizaminī – neft; konhoi tilo, ohan, mis, surb, barit, namaksang, gaç, abraq va ƣajra hastand.

Iqlim

Iqlimi Arabistoni Saudī dar şimol subtropikī, dar çanub tropikī, dar qismi beştari mamlakat – kontinentī. Harorati mijonai ijul dar hama ço, ƣajr az nohijahoi kūhī, az 30°S zijod, ba'zan to 54°S merasad. Harorati mijonai janvar dar şimoli mamlakat 10°S, dar çanub to 48°S garm, ammo dar şimol ba'zan to –11°S sard meşavad. Borişoti solona az 100 mm zijod nest.

Nabotot

Nabototaş xele noqis, bijobonī va nimbijobonī (javşon, naxūdak va ƣajra). Dar vohaho aqoqijo, naxli xurmo va digar daraxtoni meva merūjand.

Hajvonot

Az şirxoron ohu, gūrxar, şaƣol, rūboh, kaftor, gurg, buzi kūhī; az parandaho kabk, bedona, duƣdoƣ, şuturmurƣ, kabūtar vomexūrand. Xojandaju xazanda (susmor) va malaxhoi gunogun bisjorand.

Aholī

Saudijon 82%, jamanijon va arabhoi az digar kişvarho omada – 13%, boqimonda – eronijon, habaşho, hindijon, pokistonijon, filippinho va ƣajra buda, avrupoijon zindagiji alohidai mahdud (dar doirai diasporai xud) dorand. Ziciji mijonai aholī 9,7 nafar dar 1 km2 (dar şahrho to 1000 nafar). To solhoi 60 sadai XX aholiji asosiji Arabistoni Saudī bodijanişinon budand. Dar natiçai ruşdi iqtisod miqdori bodijanişinon to 5% rasida, qarib hama şahrnişin şudand. Aholiji tahçoī beştar dar sohili Bahri Surx va Xaliçi Fors, dar pahnkūhhoi Naçd va Hiçoz, dar vohaho zindagī mekunad.

Din

Ojatho az Qur'oni Karim. Qur'on sarqonuni davlat buda, ahkomi şariat qonunhoi çorī meboşand.

Dar Arabistoni Saudī dini jagona – Islom hukmron buda (bo çarajonhoi hanbalija, vahhobija, salafija), şiaho 10% meboşand. Dar mamlakat ba ço ovardani marosim va rasmu ojini diniji qavmhoi digar, pahn kardani adabijot, soxtani ibodatgohhoi digar dinho man' ast. Dar Arabistoni Saudī polisi nazorati dinī – muttavo amal mekunad, ki vajronkunandagoni tartiboti çorişudaro ba çavobgarī mekaşad. Baroi ƣajridin vorid şudan ba Makka va Madina niz man' ast. Tarzi libospūşī niz tahti nazorat qaror girifta, zanhoi xoriçī bojad hatman hiçob – abajja pūşand. Iste'moli maşrubot va gardişi mavodi muxaddir saxt mahkum meşavad (çazo – az çarima to qatl).

Ta'rix

Dar Arabistoni Saudī az davrahoi qadim (hazorsolai 2 to milod) qabilahoi arabhoi bodijanişin zindagī mekardand. Dar sadai VII dar qismi ƣarbiji on (dar Hiçoz) dini islom va avvalin davlati musulmoniji teokratī – Xilofati Arab ba vuçud omad. Şahrhoi Makka va Madina zijoratgohi qudsī gardidand. Dar asrhoi 7 – 8 qismi zijodi hududi hozirai Arabistoni Saudī ba Xilofati Umavijon, asrhoi 8 – 9 ba Xilofati Abbosijon tobe' bud. Dar asrhoi 10 – 12 dar jak qismi hududi nimçazirai Arabiston amoratu saltanathoi mustaqil taşkil joftand. Hiçoz, ki vobastai (vassali) Fotimijon va ba'd Ajjubijon bud, az mijonai sadai XIII to ibtidoi sadai XVI tobei Mamlukho şud. Ahamijati iqtisodī va diniju sijosiji Hiçoz xalifahoro vodor mekard, ki onro tahti tasarrufi xud nigoh dorand. Naçd niz muxtorijati xeşro nigoh medoşt. Avvali sadai XVI Hiçoz ba tasarrufi Imperoturiji Usmonī daromad. Dar Naçd, ki cun amorati mustaqil monda bud, dar sadai XVIII çarajoni diniju sijosiji vahhobija taşakkul joft, ki to ibtidoi sadai XIX dar zeri parcami on hokimi jake az amorathoi in ço Muhammad ibni Saud (1724/1726 – 1765) tamomi Arabistonro dar davlati feodaliji vahhobijai Saudiho muttahid kard. Solhoi 1811 – 1818 qismi zijodi nimçazirai Arabistonro qūşunhoi podşohi Misr Muhammad Alī zabt kardand. Dar in zamon qismi çanubiji hududi hozirai Arabistoni Saudī – Asir, ki az sadai XVI dar hajati Imperoturiji Usmonī bud, az nimai sadai XIX nisbatan mustaqil bud. Nimai dujumi sadai XIX davlati vahhobihoro hokimoni Şammar (Arabistoni Şimolī) – Raşidijon ba dast darovardand. Soli 1902 amir Ibni Saud amorati vahhobihoro dar Naçd barpo namud. Solhoi 1920 – 1925 Ibni Saud Şammar, qismi Asir va Hiçozro ba Naçd hamroh kard va janvari 1926 xudro şohi Hiçoz va sultoni Naçd e'lon namud. Avvalin şuda in davlati navro Ittifoqi Şūravī ba rasmijat şinoxt. Az soli 1932 davlat Arabistoni Saudī nom girift. Soli 1943 dar natiçai çang bo Jaman ba Arabistoni Saudī tamomi Asir va qismi Naçd hamroh gardid. Solhoi 30 sadai XX Arabistoni Saudī, ki dar hududaş konhoi kaloni neft mavçud budand, ba monopolijahoi amerikoī baroi istixroç va korkardi neft içozat dod. Istehsoli sanoatiji neft az soli 1938 sar şud (az çonibi «Standart ojl kompani of Kalifornija», ba'dtar ARAMKO). On qarib 90%-i nefti Arabistoni Saudiro ba dasti xud girift, istehsoli on bo sur'at afzud (soli 1938 – 1967 hazor tonaa va soli 1976 – 428,7 mln tonna). Solhoi Çangi dujumi çahonī Arabistoni Saudī bo Germanijai faşistī (1941) va Italija (1942) robitai diplomatiaşro qat' kard. Ba'di çang va to soli 1972 istixroçi nefti Arabistoni Saudī dar tasarrufi ARAMKO bud. IMA dar Zahron bazai harbiji havoiji xeşro barpo kard. Az mijonai solhoi 50 sadai XX dar Arabistoni Saudī harakati ziddiimperialistī avç girift. Neftcijoni ARAMKO korpartoī kardand. Şoh Saud, ki ba'di margi Ibni Saud sari hokimijat omad (1953), baroi berahmona paxş namudani har guna baromadi ziddi tartiboti podşohī qonun barovard. Ziddijat dar taraqqijoti iqtisodī, şiddati vaz'i sijosī bud, ki dar doxili sulola muboriza raft (1958 – 1962) va 2 nojabri 1964 Saud az taxt aftid, ba çoi ū Fajsal ibni Abdulaziz as-Saud şoh e'lon şud. Hukumati Fajsal ba a'jonu aşrofi sarmojador takja karda, dar sohai iqtisodijot va maorifi xalq jak qator islohot guzarond. Arabistoni Saudī az soli 1967 ba mamlakathoi giriftori taçovuzi Isroil – Misr, Surija, Urdun joriji molijaviji bebozgaşt merasond. Arabistoni Saudī, ki sardori gurūhi mamlakathoi istehsolkunanda va sodirkunandai neft bud, istehsoli neft va furūşi onro ba mamlakathoi homiji Isroil kam, ba IMA va Niderland muvaqqatan bas kard. 25 marti 1975 şoh Fajsal kuşta şud. Ba çoji ū barodari xurdiaş Xolid ibni Abdulaziz as-Saud şohi Arabistoni Saudī e'lon şud. Azbaski Arabistoni Saudī dar şaroiti sar bardoştani fundamentalizmi islomī dar kişvar (ba'di Inqilobi islomiji Eron, 1978 – 1979) va betartibihoi şiaho dar muzofoti şarqī – Al-Xossa betaraf buda nametavonist. Şohzoda Fahd avvali soli 1980 e'lon kard, ki Şūroi maşvaratī ta'sis dodanist (on tanho soli 1993 amalī şud). Avgusti 1990, ba'di muhosirai Kuvajt az çonibi Iroq, Fahd ba mamlakat qūşuni IMA-ro vorid kard, to kişvarro az tahdidi Iroq emin dorad. Ibtidoi soli 1991 ba quvvahoi dastçam'onai jak qator kişvarho mujassar şud, ki qūşunhoi Iroq az Kuvajt barovarda va tahdidi çang ba Arabistoni Saudī bartaraf karda şavad. Ba'di Xolid Fahd ba taxt nişast va soli 2005 ūro Abdullo ibni Abdulaziz Oli Saud çojguzin şud.

Iqtisodijot

Asosi iqtisodi Arabistoni Saudī sanoati neftu gaz ast. On 25%-i zaxirahoi nefti çahonro sohib ast va dar rūjxati davlathoi sodirkunandai neft va mavodi neftī dar çoji avval meistad. 75%-i buçeti mamlakat, 45%-i MMD va 90%-i sodiro-ti Arabistoni Saudiro tiçorati neft taşkil medihad. Dar Arabistoni Saudī sohahoi gunoguni sanoati neftu ximija, metallurgija, nassoçī, xūrokvorī, istehsoli koƣaz va ƣajra taraqqī kardaast. Mohidorī, ba dast ovardani marvorid va marçon, hunarhoi dastī niz dar rivoç ast.

Kişovarzī

Dar sohai kişovarzī corvodorī, kişti ƣalla va ƣalladonagiho, parvarişi naxli xurmo, mevahoi gunogun nazarras ast. Bo vuçudi norasoiji ob va kiştnoşojamiji zamin Arabistoni Saudī bo istifoda az texnologijai peşqadam sohai kişovarziji xeşro taraqqī medihad. Hatto mahsuloti in soharo sodir mekunad. Zijoda az 200 obanbor baroi objorī va ta'mini soha omoda hastand. Şirinkuniji obi bahr (az namak toza kardani on) ba sohai ta'mingari nijozi doxilī tabdil joftaast.

Naqlijot

Beştar naqlijoti xudrav ma'mul ast, rohi ohan, aeroporti buzurgi bajnalxalqī va jakcand furudgohhoi muzofotī dorad. Bandarhoi aso-siji bahrī: dar Xaliçi Fors – Ras-Tannura, Dammom, Al-Xubar, Mina-Saud; dar Bahri Surx – Çidda (asosan xidmatrasonī ba hoçijon, rasondani onho ba Makka va Madina – nazdiki 3 mln nafar dar jak sol), Janbu va Çizon. Asosan neft, mavodi neftī va gazi moe'ro sodir, mahsuloti moşinsoziji vaznin, taçhizoti vositahoi naqlijot, mahsuloti korkardi metall, tamoku, mato', libos, mavodi ƣizoiro vorid mekunad. Şarikoni asosiji tiçoratiaş: IMA, Japonija, Germanija, Fransija, Italija, Niderland, Korejai Çanubī, Singapur. Da-romad az haç qismi namojoni buçeti Arabistoni Saudī ast.

Maorif va madanijat

Arabistoni Saudī dar ibtidoi davlatdoriji xud imkonijati savodnok kardani aholiro nadoşt. Tanho şajxoni masçidho va muallimoni maktabho sohibma'lumot budandu xalos. Hadafi asosiji ta'lim barovardani xatu savod va omūxtani ahkomi şariat bud. Soli 1926 doir ba ta'limi hatmiji ibtidoī va ta'sisi maktabhoi ibtidoī (dar qatori maktabhoi xususī) qonun qabul karda şud. Soli 1960 dar borai bo ta'lim faro giriftani duxtaron, ta'sisi omūzişgohhoi pedagogiji zanona, kuşodani donişkadahoi oliji zanona (1964) niz qonun qabul gardid. Ta'lim az zinai ibtidoī to maktabi olī rojgon ast (hatto jorirasoniji tibbī ba maktabijon va donişçūjon). Dar muassisahoi ta'limī duxtaron az pisaron çudo tahsil mekunand. Maktabhoi ibtidoī, mijona, omūzişgohhoi kasbī-texnikī, feldşeriju akuşerī, mutaxassisoni xoçagidorī, kolleçhoi zanona va mardona fa'olijat dorand. Vazorati maorifi Arabistoni Saudī soli 1954 az çonibi şoh Fahd ta'sis jofta, avvalin dar podşohī Donişgohi ba nomi Şoh Saud soli 1957 dar Ar-Rijoz ba kor daromad. Holo şumorai maktabho ba 24000 va donişgohho ba 8 adad rasidaand. Kalontarin donişgohho: Donişgohi Abdulaziz dar Çidda (1967), Donişgohi tadqiqi dini Islom dar Madina (1961), Donişkadai oliji texnologī va Donişkadai texnikī dar Ar-Rijoz, Kolleçi neft dar Zahron, Kalontarin kitobxonaho: Kitobxonai millī (ta'sisaş 1968), kitobxonahoi Saud, Mahmudija kitobxonai Donişgohhoi Ar-Rijoz, Madina. Davlat tahsili donişçūjonro dar xoriçi kişvar (asosan dar IMA, Britanijai Kabir, Kanada, Avstralija, Malajzija) az çihati molijavī dastgirī menamojad.

Matbuot, radio, televizion

Naşrijaho

Naşrijahoi maşhuri Arabistoni Saudī: «Al-Bilod» (az 1934), «An-Nadva» (az 1958), «Al-Madinat-ul-munavvara» (az 1937), «Ar-Rijoz» (az 1964); bjulleteni Vazorati axbor «News from Saudi Ara-bia»pajvasta muntaşir meşavand.

Radioşunavonī

Xabarho ba zabonhoi arabī, anglisī, urdu, indonezī, forsī va suxailī şunavonida meşavand.

Televizion

Televizion az soli 1965 amal mekunad, 3 şabakai televizioniji davlatī va 117 pojgohi digar dorad. Barnomahoi televizion va radioşunavonī zeri nazorat (senzura) qaror dorand. Rajosati nazorat jo didboniji radio va televizion jake az soxtori Vazorati farhang va ittilooti Arabistoni Saudī meboşad.

Internet va telefon

Şabakahoi telefonhoi mobilī az soli 1981, Internet az oxiri soli 1990 ba fa'olijat sar kardaand. Hukumat baroi senzurai Internet ramzhoi maxsusro istifoda mebarad.

Teatr

Dar Arabistoni Saudī fa'olijati teatr va kinoteatrho mamnū' ast. Ammo dar makoni zisti (çudo az çomeai zisti saudijon) korgaroni xoriçī va obşinaho (masalan, Zahron) in guna muassisaho hastand. Videoi xonagī mamnū' nest.

Boznigared

Ezoh

Adabijot

Arabistoni Saudī / M. Vohid // A — Asos. — D. : SIEMT, 2011. — (Ensiklopedijai Milliji Toçik : [taxm. 25 ç.] / sarmuharrir A. Qurbonov ; 2011—2023, ç. 1). — ISBN 978-99947-33-45-3.

Proşin N. I., Saudovskaja Aravija, M., 1964;
Beljaev E. A., Arabы, islam i arabskij xalifat v rannem srednevekovьe, M., 1965;
Beljaev I. P., Bodjanskij L. V., Saudovskaja Aravija posle Sauda, M., 1967;
Lutskij V. B., Novaja istorija arabskix stran, M., 1968;
Stranы mira (Sovremennыj spravocnik), M., 2008.



Şior: «لا إله إلا الله، محمد رسول الله "Lā ʾilāha ʾillāl–lāh, Muhammadun rasūl allāh" Nest xudoe ba çuz Alloh, Muhammad rasuli Alloh ast»
Surudi millī: «السلام الملكي "Assalomu alajkum Şoh"» (sluşatь (itt.))
Rūzi istiqlolijat	(az 23 sentjabri 1932)
Zaboni rasmī	arabī
Pojtaxt	Ar-Rijoz
Şahri kalontarin	Ar-Rijoz, Çidda, Makka, Madina
Idorai davlat	monarxijai mutlaqi teokratī
Şoh	Salmon ibni Adulaziz Al-Saud
Masohat • Hamagī • Foizi ob.	12-um çoj dar çahon 2 149 610 km² 0,7 %
Aholī • Hamagī (2015) • Zicī	41-um çoj dar çahon 31 521 418 nafar 12 nafar/km²
MMD • Hamagī (2016) • Ba sari aholī	14-um çoj dar çahon 1,738 trln $ 54,313 $
Puli millī	Rijoli Saudī (SR) (SAR)
Internet-Domen	.sa السعودية.
Kodi telefon	+966
Soat	UTC +3:00
Anbori Vikipedia dar borai in mavzū' gurūh dorad: Arabistoni Saudī
Imrūz qismi	{{{Imrūz}}}