Praefectus urbi

Drevni Rim
Članak je dio serije: Politika i uprava Drevnog Rima
Periodi
Rimsko Kraljevstvo 753. pne. – 510. pne. Rimska Republika 510. pne. – 27. pne. Rimsko Carstvo 27. pne. – 476. n.e./1453 Principat Zapadno Carstvo Dominat Istočno Carstvo
Redovni magistrati
Konzul Pretor Kvestor Promagistrat Edil Tribun Cenzor Guverner
Izvanredni magistrati
Diktator Magister Equitum Konzularni tribun Rex Triumviri Decemviri
Titule
Imperator Legatus Dux Officium Praefectus Vicarius Vigintisexviri Lictor Magister Militum Imperator Princeps senatus Pontifex Maximus Augustus Caesar Tetrarh
Institucije i pravo
Rimski Ustav Rimski Senat Cursus honorum Rimske skupštine Kolegijalnost Rimsko pravo Rimsko državljanstvo Auctoritas Imperium
Druge države

Praefectus urbi ili praefectus urbanus (sh. gradski prefekt, upravitelj grada ili zapovednik grada) bio je prefekt grada Rima, a kasnije i Carigrada. Ta je magistratura, kako se pretpostavlja, nastala još u doba rimskog kraljevstva i zatim potojala tokom cele republike i carstva, da bi u razdoblju pozne antike dobila na važnosti. Dužnost prefekta nastavila je postojati i nakon pada zapadnog rimskog carstva: gradski prefekt, po imenu Iohannes, spominje se još 599. godine. Na istoku, u Carigradu, položaj prefekta postojao je sve do 13. veka.

Rimsko kraljevstvo

Prema predanju, kad je Romul 753. pne. osnovao Rim i zaveo monarhijsko uređenje, ustanovio je i dužnost "čuvara grada" lat. custos urbis, da služi kao kraljev pomoćnik. "Čuvar grada", koga je imenovao kralj, služio je doživotno i istovremeno je obavljao dužnost prvaka senata (princeps senatus). Kad je kralj odsustvovao iz grada, čuvar grada vršio je sve kraljeve dužnosti, uključujući pravo sazivanja senata i skupština te primene sile u slučaju vanrednih okolnosti. Međutim, njegov je imperium vredeo samo u okviru zidina grada Rima i nije se protezao izvan njih.

Prema Tacitu, u doba kraljevstva samo su tri čoveka vršila ovu dužnost. Prvi kralj, Romul, imenovao je Dentera Romulija (Denter Romulius) za čuvara grada", treći kralj, Tul Hostilije, na tu je dužnost postavio Numu Marcija (Numa Martius), a sedmi i poslednji kralj, Tarkvinije Oholi, imenovao je Spurija Lukrecija.

Doba republike

Nakon proterivanja Tarkvinija Oholog i uspostave republikanskog uređenja 509. pne., položaj "čuvara grada" nastavio je postojati: taj je dužnosnik i dalje posedovao svoja ovlašćenja koja su važila samo u okvirima zidina grada Rima i na tu je funkciju bio imenovan doživotno na predlog konzula. Čuvar grada vršio je sve dužnosti konzula kad su ovi odsustvovali iz Rima, uključujući sazivanje senata i kurijatske skupštine, a u doba rata i regrutovanje vojnika i zapovedništvo nad legijama.

Do promene je došlo 487. pne., kad je dužnost čuvara grada postala jedna od izbornih magistratura, pri čemu je njenog vršioca birala kurijatska skupština. Za taj su se položaj mogli kandidovati samo bivši konzuli. Oko 450. pne., kad je osnovana komisija decemvira, naziv magistrature promenjen je iz custos urbis u praefectus urbi ("prefekt grada [Rima]") i oduzeta joj je većina ovlašćenja, pa je to postala samo počasna dužnost. Većinu stvarnih ovlašćenja preuzeo je gradski pretor (praetor urbanus). Gradski prefekt ― koji se punim imenom nazivao praefectus urbi feriarum Latinarum ― imenovan je svake godine da bi konzuli i ostali magistrati mogli prisustvovati Latinskom festivalu, koji se održavao izvan Rima, na Albanskim planinama. Gradski prefekt viiše nije imao ovlašćenje sazivati senat ili govoriti u njemu i više nije bio biran u skupštini, već su ga ponovo postavljali konzuli.

Carsko razdoblje

Rim

Vidi takođe: Popis gradskih prefekata Rima

Kad je prvi rimski car, Avgust (vladao 27. pne.–14. n.e.), rimsku republiku transformisao u Rimsko carstvo 27. pne., reformisao je i položaj prefekta, na predlog svog prijatelja i pomoćnika Mecenata. Avgust je ponovo uzdigao položaj gradskog prefekta na rang magistrature i dodelio mu sva ovlašćenja nužna za održavanje reda u gradu, pri čemu su se ta ovlašćenja protezala i izvan samoga grada, sve do luke Ostije i Porta, uključujući i okolinu Rima u opsegu od 100 rimskih milja (oko 140 km). Delujući kao neka vrsta gradonačelnika Rima, prefekt je bio nadzornik svih udruženja i kolegija (collegia), bio je odgovoran za snabdevanje grada žitom, uz pomoć žitnog prefekta, za nadzor nad službenicima koji su održavali odvod kanalizacije u reku Tibar i uopšte kanalizacioni sistem i snabdevanje vodom, kao i javne građevinr u Rimu. Naročito je važno bilo redovno snabdevanje žitom mnogobrojnog stanovništva grada; kad prefekt ne bi uspeo osigurati dovoljne količine žita, često su znali izbiti neredi u gradu.

Da bi prefekt imao poluge za vršenje svoje vlasti, pod njegovu su komandu stavljene gradske kohorte (cohortes urbanae), svojevrsna policijska služba grada Rima, kao i noćni stražari (vigiles) s njihovim zapovednikom, koji je imao naziv praefectus vigilum. Među prefektove dužnosti spadalo je i objavljivanje zakona koje je proglašavao car, pa je stoga stekao i mesto u pravnom sistemu države. To je uključivalo parnice između robova i njihovih gospodara, patrona i njihovih oslobođenika, kao i slučajeve gde su sinovi bili optuženi za kršenje svojih obaveza (pietas) prema roditeljima. Postepeno su se prefektova sudska ovlašćenja širila, budući da je prefekt počeo preuzimati ovlasti koje su dotad pripadale gradskom pretoru. Naposletku, za razliku od slučajeva u kojima su sudili drugi zvaničnici, na prefektove odluke više se nije mogla uložiti žalba, osim direktno caru. Čak su i upravnici provincija podlegali prefektovoj sudskoj vlasti. Prefekt je imao ovlašćenja suditi i u krivičnim slučajevima. Prvobitno je prefekt te sudske ovlasti vršio zajedno s kvestorima, ali do 3. veka nove ere i u tim je slučajevima prefekt sam sudio.

U doba pozne antike položaj gradskog prefekta postao je još važniji, budući da se car i njegov dvor više nisu nalazili u Rimu, što znači da se ni prefekti više nisu nalazili pod neposrednom carevom kontrolom. Budući da su dužnost prefekta obično obavljali istaknuti članovi italske senatske aristokratije, većinom još uvek paganske, i rimski su prefekti često bili pagani: do 323. godine tu su dužnost jedino pagani i obavljali, pa čak i u idućih trideset godina bilo je tek nekoliko hrišćana na mestu gradskog prefekta. Obavljajući dužnost prefekta Kvint Aurelije Simah imao je istaknutu ulogu u sporu oko Žrtvenika Pobede krajem 4. veka.

Položaj gradskog prefekta nastavila je postojati i nakon pada zapadnog rimskog carstva i ostala je aktivna za vreme Ostrogotskog kraljevstva, kao i tokom vizantijskog osvajanja 535–554. godine. Gradski prefekt Rima poslednji se put spominje 879. godine.

Carigrad

Vidi takođe: Popis gradskih prefekata Carigrada

Kad je car Konstantin Veliki (vl. 306–337) premestio prestonicu rimskog carstva u Carigrad, postavio je i jednog prokonzula da nadzire poslove u gradu. Njegov naslednik, Konstancije II (vl. 337–361), proširio je carigradski senat i izjednačio ga po važnosti sa senatom u Rimu. Slično tome, 11. septembra ili 11. decembra 359. i Carigrad je dobio svog gradskog prefekta, koji se naziva i "eparhom" po nazivu te dužnosti na grčkom (ὁ ἔπαρχος τῆς πόλεως, ho eparchos tēs poleōs). Prefekt je bio jedan od glavnih carevih pomoćnika: kao i rimski prefekt, i carigradski je pripadao najvišoj senatskoj aristokratiji (viri illustres) i u hijerarhiji carstva dolazio je odmah iza pretorijanskih prefekata. Stoga je taj položaj donosio veliki prestiž i značajnu vlast, a bio je i jedna od tek nekoliko visokih državnih dužnosti koje nije mogao obavljati evnuh. Prefekt je bio i formalni čelnik senata te je predsedavao njegovim sastancima. Stoga je senat morao formalno ratifikovati imenovanje svakog prefekta, a da bi se naglasilo drevno i čisto civilno poreklo njegove vlasti, gradski prefekt je kao svoju zvaničnu odeću nosio togu, za razliku od drugih viših dužnosnika u državi (pretorijanskih prefekata i dijeceznih vikara), koji su nosili vojničku uniformu. Tako je carigradski prefekt "bio donekle oličenje starih republikanskih tradicija, preostalih u gradskom životu".

Prefekt je bio odgovoran za upravu nad gradom Carigradom i njegovim neposrednim okruženjem. Njegovi su zadaci bili raznovrsni i kretali su se od održavanja reda do regulisanja i kontrolisanja svih udruženja, korporacija i javnih ustanova. Gradska policijska služba (ταξιῶται, taxiōtai) takođe je bila u nadležnosti prefekta, a gradski zatvor nalazio se u podrumu njegove zvanične rezidencije, pretorija, na Konstantinovom forumu. I ovde je, kao u Rimu, noćna straža bila pod komandom prefekta (νυκτέπαρχος, nykteparchos, "noćni prefekt"), koji je odgovarao gradskom prefektu. Međutim, u četvrtoj deceniji 6. veka neke policijske ovlasti i dužnosti u vezi s regulacijom gradskog života prešle su u okrilje dva nova položaja, koje je ustanovio Justinijan I (vl. 527–565). Godine 535. uveden je "pretor dema" (πραίτωρ τῶν δήμων, praetor plebis na latinskom), koji je pod svojom komandom imao dvadeset vojnika i trideset vatrogasaca i bio zadužen za policijsku i vatrogasnu službu, a 539. godine ustanovljen je kvesitor (κοιαισίτωρ, quaesitor na latinskom), koji je bio zadužen za ograničavanje nekontrolisane imigracije novih stanovnika iz provincija u Carigrad, zatim za nadzor nad moralom i za borbu sa seksualnim prestupnicima i jereticima.

U srednjevizantijskom razdoblju (7–12. vek) prefekt je smatran vrhovnim sudijom u prestonici, odmah iza samog cara. Važna je bila i njegova uloga u privrednom životu grada. Prefektova knjiga (Τὸ ἐπαρχικὸν βιβλίον) iz 10. veka predviđa raznovrsna pravila za različita zanatlijska udruženja koja su se nalazila pod prefektovim nadzorom. Prefekt je bio odgovoran i za postavljanje profesora na Carigradskom univerzitetu, kao i za raspodelu žitnog sledovanja stanovništvu. Prema Kletorologiju (Κλητορολόγιον) s kraja 9. veka, glavni prefektovi pomoćnici bili su symponos i logothetēs tou praitōriou. Pored njih, tu su bili i predstojnici (γειτονιάρχαι, geitoniarchai, nekadašnji curatores regionum) i sudije (kritai) gradskih četvrti (lat. regiones, grč. ῥεγεῶναι, regeōnai), zatim parathalassitēs (παραθαλασσίτης), koji je bio zadužen za održavanje gradskih obala i luka, kao i za naplatu lučkih pristojbi, te nekoliko inspektora (epoptai), čelnika zanatlijskih udruženja (exarchoi) te boullōtai, koji su imali nadzor nad merama i vagama te na njih utiskivali prefektov pečat i uopšte su nadzirali trgovačke poslove u gradu.

Položaj gradskog prefekta, sa uglavnom neizmenjenim ovlastima, održao se u Carigradu do početka 13. veka, a možda je zadržan i za vreme Latinskog carstva, koje je uspostavljeno nakon pada Carigrada 1204. u četvrtom krstaškom ratu, pri čemu je njegov latinski naziv u tom slučaju bio castellanus. Međutim, kad su Vizantinci ponovo ovladali Carigradom, položaj gradskog prefekta bio je ukinut, a umesto njega se tokom razdoblja dinastije Paleologa (1261–1453) pojavljuje nekoliko "načelnika" (κεφαλατικεύων, kephalatikeuōn), od kojih je svaki bio zadužen za nadzor nad jednom četvrti grada koji je sad imao znatno manje stanovnika nego u ranijim razdobljima.

Literatura

• Bury, John B. (1911). The Imperial Administrative System of the Ninth Century – With a Revised Text of the Kletorologion of Philotheos. Oxford University Publishing. 
• Cadoux, Theodore John; Tomlin, R. S. O. (1996), „Praefectus urbi”, S. Hornblower & A. Spawforth (eds.), Oxford Classical Dictionary (3rd rev. izd.), Oxford, ISBN 9780198661726 
• Heather, Peter J.; Moncur, David (2001). Politics, Philosophy, and Empire in the Fourth Century: Select Orations of Themistius. Liverpool University Press. ISBN 978-0-85323-106-6. 
• Evans, James Allan Stewart (1996). The Age of Justinian: The Circumstances of Imperial Power. Routledge. ISBN 978-0-415-02209-5. 
• Kazhdan, Alexander, ur. (1991). Oxford Dictionary of Byzantium. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-504652-6. 
• Lançon, Bertrand (2000-12-13). Rome in Late Antiquity: Everyday Life and Urban Change, AD 312–609. Routledge. str. 228. ISBN 978-0-415-92975-2. 
• Ostrogorski, Georgije (1993), Istorija Vizantije (2. fototipsko izd.), Beograd: Prosveta, ISBN 86-07-00756-4 
• Van Tricht, Filip (2011). The Latin Renovatio of Byzantium: The Empire of Constantinople (1204-1228). Leiden: Brill. ISBN 978-90-04-20323-5.