Limes (Rimsko Carstvo)

Granice Rimskog carstva
Svjetska baština – UNESCO
Velika Britanija, Sjeverna Irska, Njemačka, Austrija, Slovačka
Registriran:	1987 (Hadrijanov zid), 2005 (Gornjonjemački-retijski limes u Njemačkoj, Antoninov zid), 2021 (Donjonjemački limes, Dunavski limes - zapadni dio)
Vrsta:	Kulturno dobro
Mjerilo:	ii, iii, iv
Referenca:	UNESCO

Granice Rimskog carstva (Limes), predstavlja graničnu liniju Rimskog carstva, koje je po svom teritorijalnom opsegu, bilo jedno od najvećih carstava koje je istorija poznavala. Limes je obuhvatao i sve građevine koje je izgradila i kojima se koristila rimska vojska, te je označavao vanjski rub ekonomski i administrativno jasno organiziranoga rimskog teritorija.

Svijet Mediterana i okolnih područja, bio je zaštićen mrežom granica, koje su se u 2. vijeku nove ere protezale u dužini preko 5.000 km, od atlantske obale sjeverne Britanije, preko Evrope do Crnog mora, a odatle do Crvenog mora i preko sjeverne Afrike do atlantske obale. Ostaci Limesa danas se sastoje od ostataka izgrađenih zidina, jarkova, utvrda, tvrđava, karaula i civilnih naselja. Određeni elementi linije su otkopani, neki rekonstruisani, a neki uništeni.

Ekspanzionistička politika Rima u doba Republike, dakle do dinastije Julijevaca-Klaudijevaca i 1. veka n.e., djelovala je po principu koji su tokom istorije preuzele druge velike sile. Najčešće na poziv nekog plemena koje je u sporu sa drugim, ili kao odgovor na nečiji pljačkaški upad, Rim je odgovarao "mirovnom misijom" nakon koje bi bio bogatiji za novu teritoriju i značajne resurse.

Nakon što je Cezar je zauzeo Galiju, njegovi naslednici prigrabili su Iliriju, Egipat i svaki drugi pedalj na koji su kročili. Rim zbog toga postaje prevelik da bi se uspješno branio na svim stranama, pa se u vreme Cezarovog naslednika Oktavijana Avgusta rađa ideja da se na granice carstva pomjeri vojska. Time bi se čak i naizgled pokorni saveznici držali na odstojanju, a vojska bi lakše branila teritoriju od pljačkaških i osvajačkih upada. Neprijateljsku vojsku koja bi uspjela da probije granicu i prodre u dubinu teritorije Rima, ne bi mogao niko da odvrati od pljačkanja, ali će to isplivati kao problem tek vijekovima kasnije.

Razvijen je sistem šanaca i zemljanih nasipa, pa i prvih palisadnih zidova. Iza te vodene prepreke nalazile su se vojne tvrđave, kule, bedemi i vojnici – dovoljno da obeshrabri skoro svaku varvarsku vojsku u pokušaju da opljačkaju bogate rimske zemlje. Slijedio je konačni razvoj i povezivanje sistema limesa, sve dok limes nije postao jedna monolitna celina na granici carstva.

Veliki gradski centri sa kastrumima legija povezivani su mrežom puteva. To je bio prioritet, kako bi se vojska što brže transportovala tamo gde je potrebna. Logori legija više nisu bili jednostavne palisade i nasipi, već kompleksne tvrđave od kamena sa dve linije komunikacije unutar njih i kulama na uglovima i bedemima. Po pravilu, te puteve i tvrđave gradile su legije na limesu.

Limes je imao ekonomski i kulturološki utjecaj na sve aspekte provincijskoga života Rimskoga Carstva. Veterani, trgovci i obrtnici nastanjivali su se u naseljima blizu pograničnih legijskih utvrđenjea ili kastela u kojima su boravili pripadnici pomoćnih jedinica rimske vojske.

Svjetska baština

Hadrijanov i Antonionov zid

Na sastanku UNESCO-va Odbora za svjetsku baštinu u Durbanu 2005. službeno je proglašen serijski, transnacionalni spomenik Granice Rimskoga Carstva. Taj spomenik prolazi područjem različitih reljefnih obilježja, bio je izgrađen od različitih materijala u različito vrijeme, u različitome obliku i složenosti. U suvremenoj geopolitičkoj podjeli svijeta, limes prolazi kroz: Velika Britanija, Nizozemska, Njemačka, Austrija, Slovačka, Mađarska, Austrija, Hrvatska, Srbija, Rumunija, Bugarska, Turska, Sirija, Jordan, Izrael, Irak, Egipat, Libija, Alžir, Tunis i Maroko. Spomenikom upravlja međunarodni odbor u kojem su poslanici zemalja koje su uvrstile limes na popis svjetske baštine.

Hadrijanov zid

Dio britanskog limesa pod nazivom Hadrijanov zid uvršten je 1987. g. u popis svjetske baštine kao samostalni spomenik. Pruža se dužinom od 117 km od mjesta Wallsend na istočnoj obali sjeverne Britanije do mjesta Bowness na zapadnoj britanskoj obali. Zona koja je 1987. g. proglašena dijelom svjetske baštine, uključivala je bedeme, jarke, promatračnice, kastele i civilna naselja u bližoj okolini zida. Površina Hadrijanova zida, koju obuhvaća UNESCO-v popis, iznosi 4650 ha, a zaštićena je osnovnim britanskim Aktom o zaštiti iz 1979. g.

Antonionov zid, današnji izgled

Antoninov zid

Proteže se u dužini od 60 km od Bo’nessa na rijeci Forth do Old Kilpatricka na rijeci Clyde u Škotskoj, a čini ga nasip treseta čiji je istočni dio izgrađen od glinenih opeka i zemlje Izgradnju je započeo car Antonije Pije 142. godine nove ere kao odbranu od „varvara“ sa sjevera. To čini krajnji sjeverozapadni dio rimskog Limesa. Pred njim se na sjevernoj strani nalazi jarak i blago povišeni vanjski nasip. Između jarka i nasipa ponegdje su iskopane jame koje su trebale usmjeriti kretanje do službenih mjesta ulaska u Carstvo. Nasip je 50-ak metara južnije pratila cesta.

Kroz svoje vojne i civilne konstrukcije, demonstrira kulturnu razmjenu kroz proširenje rimskih tehničkih vještina, organizacije i znanja do najudaljenijih krajeva Carstva. Utjelovljuje visok stepen stručnosti u tehničkom ovladavanju odbrambenim konstrukcijama od kamena i travnjaka. Budući da je bio u upotrebi samo jednu generaciju, pruža snimak granice u određenom trenutku i nudi specifičan uvid u to kako je granica dizajnirana i izgrađena.

Otprilike jedna trećina Antoninovog zida danas je vidljiva kao složena serija zemljanih radova i pripadajućih građevina. Otprilike druga trećina leži na seoskim obrađenim prostorima, pa se njegova linija ne vidi. Posljednja trećina leži pod urbanim područjima.

Gornjonjemački-retijski limes u Njemačkoj

Gornjonjemački-retijski limes u Njemačkoj

Priprema za stavljanje Gornjonjemačko-retijskoga limesa na UNESCO-v popis zasnivala se na ideji da se cijeli Limes proglasi za svjetsku baštinu. Vlada Velike Britanije pristala da se Hadrijanov zid proglasi kao prvi dio spomenika Granice Rimskoga carstva, odnosno da se Gornjonjemačko-retijski limes shvati kao njegov drugi dio i da se doda i Antonionov zid ka treća cjelina. Za takav združeni spomenik usvojena je 2005. gd. zajednička izjava o nominaciji u kojoj su postavljena upravljačka mjerila primjenjiva i na sve ostale dijelove limesa koji će se ubuduće upisivati.

Pokriva dužinu od 550 km i polazi od Rajnbrola na Rajni i završava na jugu, u Ajninga na Dunavu (kod današnjeg Regenzburga). Granica nije uzimala u obzir prirodne prednosti krajolika, već je često bila ravna poput pravca. U Gornjoj su Germaniji limes u dužini od 330 km činili kasteli, promatračnice, jarci i palisade. Duž 52 km rijeke Majne, limes je bila sama rijeka s promatračnicama i kastelima u njezinoj pozadini, a povezivala ih je cesta. Retijski je limes činio kameni zid dug 167 km. I uz njega su stajale promatračnice i kasteli

Izgrađen je u fazama tokom 2. vijeka. Svojim tvrđavama, fizičkim barijerama, povezanom infrastrukturom i civilnom arhitekturom ispoljava važnu razmjenu ljudskih vrijednosti kroz razvoj rimske vojne arhitekture u ranije uglavnom nerazvijenim područjima dajući tako autentičan uvid u svijet antike od kasnog 1. do sredine 3. vijeka nove ere. Iako su se kulturni uticaji širili preko granica, on je predstavljao kulturnu podjelu između romaniziranog svijeta i neromaniziranih germanskih naroda.

U cjelini, Gornjonjemačko-retijski limes je sačuvan u svom istorijskom obliku. Otprilike polovina njegove dužine je još uvijek vidljiva ili identična sa trenutnom granicom ili načinom. Kao i kod većine arheoloških spomenika, njegova vrijednost je u kombinaciji vidljivih zemljanih radova i zakopanih ostataka.

Donjonjemački limes

Donjonjemački limes

Granice Rimskog Carstva – Donjonjemački limes se protezao 400 km duž donjeg toka Rajne, uz sjeveroistočne granice rimske pogranične provincije Germania Inferior (Donja Njemačka), od Rajnskog masiva južno od Bona (Njemačka) do Obala Sjevernog mora (Nizozemska). Više od 450 godina od kasnog 1. vijeka prije nove ere, štitio je Rimsko carstvo od germanskih plemena. Prve vojne baze izgrađene su u posljednjim decenijama prije nove ere za osvajanje germanskih teritorija preko Rajne. Kada Kada su onemogućeni u osvajanjima, Rimljani su lijevu obalu rijeke pretvorili u utvrđenu granicu. Na ivici rijeke izgrađene su vojne instalacije različitih tipova i veličina i pripadajuće civilne strukture i infrastrukture. Proglašenje je obavljeno 2021. god.

Dunavski limes - zapadni dio

Mautern na Dunavu - Rimski Kastel Favianis

Dunavski limes - zapadni dio

Godine 2021, zapadni dio Dunavskog limesa, kao dio granice Rimskog carstva u Njemačkoj, Austriji i Slovačkoj, upisan je na UNESCO-vu listu svjetske baštine. Pokriva skoro 600 km dunavske granice i odražava specifičnosti ovog dijela rimske granice kroz odabir lokaliteta koji predstavljaju ključne elemente za izgradnju puteva, legijskih tvrđava i njihovih povezanih naselja do malih utvrđenja i privremenih logora, te način na koji se te strukture uklapaju u lokalnu topografiju.

Najstariji rimski logor u Austriji bio je Carnuntum. Četrnaest kilometara zapadno, podignuta je pomoćna tvrđava (Hilfskastelle) kod Schlögena (danas u općini Haibach ob der Donau) u Gornjoj Austriji. U to vrijeme, limes je išao od Beča do Linca otprilike prateći današnji Bečki put (Wiener Straße). Budući da Dunav nije uvijek pružao adekvatnu zaštitu, na njegovim sjevernim obalama su povremeno izgrađivani mostobrani protiv Markomana, poput onog u Stillfriedu ili kod Oberleiser Berga.

Veliki broj utvrđenja je vremenom propadao pa ih je ponovo obnavljao i nadograđivao car Valentinijan I (364–375), u skladu s najnovijom vojnom taktikom. Zidovi su podebljani, a odbrambeni rovovi obnovljeni. Osim toga, uz zidine su izgrađene kule, poput stražarnice otkrivene u blizini Oberranne. Ova utvrđenja su trajala još samo stotinu godina prije pada Rimskog Carstva. Godine 488. današnja Austrija je bila potpuno očišćena od rimskin vojnika. Sačuvano je nekoliko odbrambenih kula: u Bacharnsdorfu u Donjoj Austriji, u Mauternu (Favianis) i u Traismaueru (Augustiana).