Julijanski kalendar
Јuliјanski kalendar јe uveo Јuliјe Cezar 45. godine pre nove ere i koristio se u celoј Evropi do 16. veka, kada su države počele da prelaze na Gregoriјanski kalendar. Na prvom vaseljenskom saboru u Nikeјi 325. godine hrišćanska crkva јe prihvatila Јuliјanski kalendar za svoј zvaničan kalendar.
Dužina traјanja godine u Јuliјanskom kalendaru iznosi prosečno 365¼ dana što se postiže ubacivanjem јednog dodatnog dana svake četvrte godine. Јuliјanska godina nešto јe duža od tropske, a ova razlika akumulira se na јedan dan svakih 128 godina.
Po Јuliјanskom kalendaru, svaka godina čiјi јe broј deljiv sa četiri јe prestupna i sadrži 366 dana, dok ostale sadrže 365 dana. Nakon uvođenja Јuliјanskog kalendara 45. pne. naјpre јe, greškom, svaka treća godina bila prestupna. Presupne su bile sledeće godine: 45. pne., 42. pne., 39. pne., 36. pne., 33. pne., 30. pne., 27. pne., 24. pne., 21. pne., 18. pne., 15. pne., 12. pne., 9. pne., 8, 12. i nadalje svaka četvrta.
Pošto јe greška kasniјe uočena, imperator Avgust јe naredio da se izbace sve prestupne godine između 9. pne. i 8. n.e. čime јe zaslužio da јedan mesec ponese njegovo ime. Treba imati u vidu da se u ovo vreme godine јoš nisu broјale od rođenja Isusa Hrista, već od osnivanja Rima 753. pne. te јe srećna slučaјnost što su za prestupne godine uzete baš one deljive sa četiri broјano od Hristovog rođenja.
Јuliјe Cezar prvobitno јe odredio da svi neparni meseci imaјu po 31 dan, a parni po 30, osim februara koјi јe u prostoј godini imao 29 dana, a 30 u prestupnoј. Meseci su se zvali: Januarius, Februarius, Martius, Aprilis, Maius, Junius, Quintilis, Sextilis, September, October, November i December. Godine 44. pne. mesec Quintilis preimenovan јe u Julius (današnji јul) u slavu Јuliјa Cezara. Godine 8. pne. odlučeno јe da se јedan mesec nazove imenom imperatora Avgusta, i pošto јe on naјviše ratnih pobeda odneo u mesecu Sextilis-u, ovaј mesec nazvan јe po njemu avgust. Ali, pošto јe taј mesec imao 30 dana, a Cezarov mesec јul 31 dan, Avgustu se niјe sviđalo da njegov mesec ima manje dana od cezarovog, pa јe uzeo јedan dan iz februara, koјi јe ionako imao manje dana od ostalih meseci, i prebacio ga u avgust. Pošto su sada postoјala tri uzastopna meseca od po 31 dana, Avgust јe od septembra uzeo јedan dan i prebacio ga u oktobar, a iz novembra u decembar. Tada su uspostavljene današnje dužine traјanja meseci.
Јuliјanski kalendar niјe bio savršen i njegova greška se povećavala na јedan dan svakih 128 godina. To јe kasniјe uviđeno, pa јe na saboru u Nikeјi 325. godine odlučeno da se iz kalendara izbace 3 dana koјa predstavljaјu akumuliranu razliku. Pošto јe Јuliјanski kalendar i dalje ostao nepromenjen, razlika se do XVI veka akumulirala na 10 dana. Kada su ovo uočili, astronomi su odlučili da izrade novi kalendar koјi će biti precizniјi. Osim toga, trebalo јe i izbaciti 10 dana viška iz kalendara. To јe postignuto uvođenjem Gregoriјanskog kalendara. --> Julijanski kalendar je proistekao iz reforme rimskog kalendara, uveo ga je Julije Cezar 46. pne., na snagu je stupio 45. pne. (709. ab urbe condita). Izabran je nakon konsultacija sa astronomom Sozigenom Aleksandrijskim, verovatno je zamišljen tako da aproksimira trajanje tropske godine, poznate bar od Hiparhovog vremena. Redovna godina kalendara ima 365 dana, podeljene u 12 meseci; svake četvrte godine se dodaje prestupni dan. Tako julijanska godina ima prosečno 365,25 dana.
Julijanski kalendar je u nekim zemljama (naročito pravoslavnim) ostao u upotrebi do 20. veka kao nacionalni kalendar, ali je generalno zamenjen novijom verzijom, tj. gregorijanskim kalendarom. Još uvek ga koriste neke nacionalne pravoslavne crkve (među kojima i srpska), Sveta Gora u Grčkoj i Berberi u Severnoj Africi. One pravoslavne crkve koje više ne koriste julijanski kalendar, nisu prihvatile gregorijanski kalendar, već revidirani julijanski kalendar, po predlogu naučnika Milutina Milankovića.
Uobičajena godina prethodnog rimskog kalendara se sastojala od 12 meseci, ukupnog trajanja 355 dana. Pored toga, povremeno je između februara i marta bio umetan 27-dnevni interkalarni mesec (Mensis Intercalaris ili Mercedonius). Ovaj prestupni mesec je bio formiran umetanjem 22 dana nakon prva 23 ili 24 dana februara, a preostalih pet dana februara je postajalo poslednjih pet dana Interkalarisa. Neto efekat je bio dodavanje 22 ili 23 dana godini, čime se dobijala prestupna godina od 377 ili 378 dana.
Prema kasnijim piscima, Cenzorinu i Makrobiju, idealni interkalarni ciklus se sastojao od redovnih godina sa 355 dana, koje su se smenjivale sa prestupnim godinama, koje su naizmenično imale 377 ili 378 dana. Po ovakvom sistemu, četiri rimske godine bi prosečno imale po 366¼ dana, što bi proizvodilo odstupanje od jednog dana godišnje u odnosu na početke godišnjih doba. Makrobije opisuje jedan dalji rafinman, po kojem bi u 8 od 24 godine bilo samo tri prestupne godine (umesto četiri), svaka sa po 377 dana. Ovim bi u intervalu od 24 godine njihova prosečna dužina iznosila 365¼ dana.
U stvarnosti, interkalacije nisu bile obavljane shematski po ovim idealnim sistemima, već su ih određivali pontifici. Koliko se može odrediti iz istorijskih dokaza, interkalacije su bile mnogo manje pravilne od navedenog idealnog obrasca. One su se obično događale svake druge ili treće godine, ali su ponekad izostavljane na mnogo duže, a povremeno umetane u dve uzastopne godine.
Ako bi se ovim sistemom upravljalo ispravno, rimska godina bi u proseku ostajala približno usklađena sa tropskom godinom. Ali, ako je izostavljano previše interkalacija, kako se događalo tokom Drugog punskog rata i građanskih ratova, kalendar bi se brzo razišao sa tropskom godinom. Pored toga, pošto se o interkalaciji često odlučivalo prilično kasno, prosečan rimski građanin često nije znao koji je datum, naročito ako je bio udaljen od grada. Iz ovih razloga, poslednje godine pred-julijanskog kalendara su kasnije bile poznate kao "godine konfuzije". Problemi su se naročito zaoštrili tokom godina Cezarovog pontifikata, pred reformu, 63-46. pne., kada je umetnuto svega pet interkalarnih meseci, umesto osam, i nijedan tokom pet rimskih godina pre 46. pne.
Reformom se nameravao ispraviti ovaj problem trajno, stvaranjem kalendara koji bi ostao u skladu sa Suncem i bez ljudske intervencije.
Prvi korak reforme bio je usklađivanje početka kalendarske godine (1. januar) sa tropskom godinom, tako što bi godina 46. pne. bila duga 445 dana, čime su nadoknađene interkalacije propuštene tokom Cezarovog pontifikata. Ova godina je već bila produžena sa 355 na 378 dana umetanjem redovnog prestupnog meseca u februaru. Kada je Cezar dekretirao reformu, verovatno ubrzo nakon povratka iz afričkog pohoda krajem Quintilisa (jula), dodao je još 67 (22 + 23 + 22) dana, umetanjem dva vanredna interkalarna meseca između novembra i decembra. U Ciceronovim pismima napisanim u to vreme, ovi meseci se zovu Intercalaris Prior i Intercalaris Posterior; nema osnove za povremenu tvrdnju da su se oni zvali "Unodecember" i "Duodecember". Njihove pojedinačne dužine su nepoznate, kao i položaj Nona i Ida u njima. Pošto je 46. pne. bila poslednja u nizu nepravilnih godina, ova ekstra-dugačka godina se naziva "poslednja godina konfuzije". Prva godina funkcionisanja novog kalendara bila je 45. pne.
Julijanski meseci su formirani dodavanjem deset dana regularnoj pred-julijanskoj rimskoj godini od 355 dana, čime je stvorena redovna julijanska godina od 365 dana: dva dana su dobili Ianuarius,[1] Sextilis (Augustus) i December, a jedan dodatni dan su dobili Aprilis, Iunius, September i November, čime su uspostavljene i danas važeće dužine meseci:
| Meseci | Dužina pre 45. pne. | Dužine od 45. pne. |
|---|---|---|
| Ianuarius[1] | 29 | 31 |
| Februarius | 28 (u prestupnim: 23 ili 24) | 28 (u prestupnim: 29) |
| Martius | 31 | 31 |
| Aprilis | 29 | 30 |
| Maius | 31 | 31 |
| Iunius[1] | 29 | 30 |
| Quintilis (Iulius) | 31 | 31 |
| Sextilis (Augustus) | 29 | 31 |
| September | 29 | 30 |
| October | 31 | 31 |
| November | 29 | 30 |
| December | 29 | 31 |
| Intercalaris | 0 (u prestupnim: 27) (umetan između skraćenog |
Makrobije tvrdi da su dodatni dani umetani odmah pred poslednji dan svakog meseca, kako bi se izbeglo remećenje položaja utvrđenih rimskih "fasta" (fasti - dani propisani za neke događaje) u odnosu na početak meseca. Ipak, pošto su se rimski dani posle Ida odbrojavali unazad prema početku sledećeg meseca (Kalendama), dodatni dani su imali efekat podizanja početne vrednosti brojanja dana posle Ida. Tadašnji Rimljani rođeni posle Ida nekog meseca su različito reagovali na efekt ove promene na njihove rođendane. Marko Antonije je držao svoj rođendan na 14. dan Ianuariusa, kojem je datum promenjen od a.d. XVII Kal. Feb. u a.d. XIX Kal. Feb., datum koji ranije nije postojao. Livija je svoj rođendan ostavila nepromenjenim na a.d. III Kal. Feb., čime je pomeren sa 28-og na 30-ti dan Ianuariusa, koji ranije nije postojao. August je svoj zadržao na 23. danu Septembera, ali na nekim mestima su slavljeni i stari (a.d. VIII Kal. Oct.) i novi datum (a.d. IX Kal. Oct.).
Stari interkalarni mesec je ukinut. Novi prestupni dan je datiran kao ante diem bis sextum Kalendas Martias, obično skraćeno u a.d. bis VI Kal. Mart.; zato se on nazivao i "bissekstilni" dan. Godina u kojoj se on događao, nazvana je annus bissextus ("bissekstilna godina").
Raspravlja se o tačnom položaju bissekstilnog dana u ranom julijanskom kalendaru. Najstariji direktni dokaz je tvrdnja pisca iz 1. veka, Celza, koji tvrdi da su postojale dve polovine 48-časovnog dana i da je interkalirani dan bio "zadnja" (posteriorna, kasnija) polovina. Ali, jedan natpis iz 168. n.e. tvrdi da je a.d. V Kal. Mart. bio dan posle bissekstilnog dana. Hronolog Ideler je u 19. st. tvrdio da je Celz koristio termin "zadnja" u tehničkom smislu, misleći na raniji od dva dana, što bi značilo da natpis misli na čitav 48-časovni dan kao bissekstilni. Neki kasniji istoričari dele ovo mišljenje. Drugi, sledeći Momzena, smatraju da je Celz koristio uobičajeno latinsko (i srpskohrvatsko) značenje reči "zadnji/stražnji". Treće mišljenje je da nijedna polovina 48-časovnog "bis sextuma" nije prvobitno bila formalno označena kao interkalirana, ali da je potreba za tim nastala kada je zastareo koncept 48-časovnog dana.[2]
Nema sumnje da je bissekstilni dan na kraju postao onaj prvi od dva dana. Cenzorin je 238. ustvrdio da je dan bio umetan posle Terminalije (23. februar) i da ga je pratilo poslednjih pet dana februara, tj. a. d. VI, V, IV, III i prid. Kal. Mart. (što bi bili dani od 24. do 28. februara u običnoj i 25. do 29. u prestupnoj godini). Time je on smatrao bissextum za prvu polovinu udvojenog dana. Svi kasniji pisci, uključujući Makrobija oko 430, Bedea 725. i druge srednjovekovne komputiste (tj. one koji računaju dan Uskrsa) su pratili ovo pravilo, a isto važi i za liturgijski kalendar Rimokatoličke crkve do 1970.
Od poznog srednjeg veka, dani u mesecu su se počeli brojati redom od prvog do poslednjeg. Time se prestupni dan smatrao poslednjim danom februara u prestupnim godinama, tj. 29. februar, što mu je i današnja pozicija.
Iako je novi kalendar bio mnogo jednostavniji od pred-julijanskog, pontifici izgleda nisu razumeli pravilo za prestupne godine. Dodavali su prestupni dan svake tri godine, umesto svake četiri. Prema Makrobiju, greška je bila rezultat inkluzivnog brojanja, tako da su smatrali da četvorogodišnji ciklus ima prvu i četvrtu godinu kao prestupnu (znači ne bi rekli "za četiri godine", počevši od godine posle prestupne, već "u četvrtoj godini" gde je prva godina prestupna). Time je umetnuto previše prestupnih dana. August je posle 36 godina ispravio ovaj nesklad preskakanjem nekoliko prestupnih godina.
Nijedan antički izvor ne daje izričito redosled prestupnih godina u ovom periodu, mada je postojanje trienalnog ciklusa prestupnih godina potvrđeno natpisom iz 9. ili 8. pne. Hronolog Joseph Scaliger je 1583. utvrdio da je Augustova reforma uvedena 8. pne., i zaključio da je redosled prestupnih godina bio 42, 39, 36, 33, 30, 27, 24, 21, 18, 15, 12, 9. pne., 8 n.e., 12 n.e. itd. Ovo je i dalje najprihvaćenije rešenje. Ponekad je sugerisano da je i 45. pne., prva godina julijanske reforme, takođe bila prestupna.
Povremeno su predlagana i druga rešenja. Kepler je 1614. predložio da je ispravni redosled prestupnih godina bio 43, 40, 37, 34, 31, 28, 25, 22, 19, 16, 13, 10. pne., 8. n.e., 12. itd. Nemački hronolog Matzat je 1883. predložio 44, 41, 38, 35, 32, 29, 26, 23, 20, 17, 14, 11. pne., 4. n.e., 8, 12 itd., na osnovu pasusa kod Diona Kasija u kojem se pominje prestupni dan u 41. pne. za koji je rečeno da je suprotan (Cezarovom) pravilu. Radke je 1960-tih tvrdio da je reforma zapravo instituirana kada je August postao pontifex maximus 12. pne, što sugeriše sekvencu 45, 42, 39, 36, 33, 30, 27, 24, 21, 18, 15, 12. pne., 4 n.e., 8, 12. itd. Na osnovu svih ovih rešenja, izuzimajući Radkeovo, rimski kalendar je konačno usklađen sa julijanskim kalendarom iz kasnijih vremena tek 25. februara (a.d. V Kal. Mar.) 4. n.e.. Po Radkeovom, to se dogodilo istog datuma u 1. pne.[3]
Jedan egipatski papirus, objavljen 1999, daje efemeridnu tablicu za 24. pne. s rimskim i egipatskim datumima.[4] Odatle se može zaključiti da je najverovatniji redosled zapravo bio 44, 41, 38, 35, 32, 29, 26, 23, 20, 17, 14, 11, 8. pne., 4 n.e., 8, 12. itd., vrlo blizu Matzatovog predloga.[3] Ovaj redosled pokazuje da je standardni raspored julijanskih prestupnih godina započeo 4. n.e., u 12. godini Augustove reforme i da je rimski kalendar konačno usklađen sa julijanskim 1. godine pne., kao u Radkeovom modelu. Rimska godina je takođe koincidirala sa proleptičkom julijanskom godinom između 32. i 26. pne. Ovo sugeriše da je jedan od razloga Augustove reforme bio da ključni datumi njegove karijere, naročito pad Aleksandrije 1. Sextilisa (avgusta) 30. pne., ne budu pomereni korekcijom.
Rimski datumi između 45. i 32. pne. su bili tipično dan ili dva ranije od dana sa istim julijanskim datumom, pa je 1. januar 45. pne. po rimskom kalendaru iz prve godine julijanske reforme zapravo bio 31. decembar 46. pne. po kasnijem (stabilizovanom) julijanskom kalendaru. Zanimljiv efekt ovoga je da je Cezarovo ubistvo, na Martovske Ide (15. dan marta), bilo 14. marta 44. pne. po julijanskom kalendaru.
U kratko vreme nakon julijanske reforme, imena 12 meseci rimskog kalendara su bila ista kao i ranije: Ianuarius,[1] Februarius, Martius, Aprilis, Maius, Iunius, Quintilis, Sextilis, September, October, November, i December. Stari interkalarni mesec, Mensis Intercalaris, je ukinut i zamenjen pojedinačnim interkalarnim danom na istom mestu (tj. pet dana pre kraja Februariusa). Prvi mesec godine je i dalje bio Ianuarius, kako je bilo od 153. pne.
Rimljani su nedugo nakon toga promenili nazive dva meseca: Quintilis ("peti mesec", iz vremena kada je mart bio prvi) je 44. pne. postao Iulius (jul) po Juliju Cezaru; Sextilis ("šesti mesec") je 8. pne. postao Augustus (po grčkom izgovoru: avgust) po Augustu. Cezar je rođen u mesecu po njemu nazvanom. Prema Makrobiju, po odluci senata (senatus consultum) mesecu Sextilisu je promenjeno ime u Augustovu čast jer se nekoliko važnih događaja tokom njegovog dolaska na vlast desilo u tom mesecu, naročito pad Aleksandrije.
I drugi carevi su menjali imena meseci, po sebi i članovima porodice, ali nijedna promena ih izgleda nije nadživela. Kaligula je promenio September u Germanicus, po svom ocu. Neron je promenio Aprilis u Neroneus, po sebi, Maius u Claudius, po svom očuhu i Iunius u Germanicus. Domicijan je menjao September u Germanicus i October u Domitianus, po sebi. Septembru će takođe biti menjano ime u Antonin (car iz 2. veka) i Tacitus (car iz 3. veka), a November je nazivan i Faustina (žena Antonina Pija) i Romanus. Komod je jedinstven po tome što je svih 12 meseci preimenovao po svojim usvojenim imenima: (od januara do decembra:) Amazonius, Invictus, Felix, Pius, Lucius, Aelius, Aurelius, Commodus, Augustus, Herculeus, Romanus i Exsuperatorius.
Mnogo trajniji od efemernih naziva koje su uvodili rimski carevi, bila su imena koje je uveo Karlo Veliki. On je svim mesecima dao nove nazive, na starovisokonemačkom, inspirisane prirodnim događanjima i poljoprivrednim aktivnostima. Oni su korišćeni do 15. veka, s nekim modifikacijama i do kasnog 18. veka u Nemačkoj i Nizozemskoj. Od januara do decembra nazivi su (pogl. i germanski kalendar: Wintarmanoth (zimski mesec), Hornung (mesec kada crveni jelen odbacuje rogovlje), Lentzinmanoth (mesec Lent (posta)), Ostarmanoth (Uskršnji mesec), Wonnemanoth (mesec vođenja ljubavi), Brachmanoth (mesec oranja), Heuvimanoth (mesec sena), Aranmanoth (mesec žetve), Witumanoth (mesec drveta), Windumemanoth (mesec berbe grožđa), Herbistmanoth (jesenji mesec) i Heilagmanoth (sveti mesec).
Nazivi meseci su prevođeni na domaće jezike i na istoku Evrope, među Slovenima i Baltičanima; npr. kod Hrvata se još uvek koriste nazivi: siječanj, veljača, ožujak, travanj, svibanj, lipanj, srpanj, kolovoz, rujan, listopad, studeni, prosinac (vidi i slovenski kalendar i litvanski kalendar)
Julijanski kalendar se još uvek koristi u delovima severne Afrike, među berberskim farmerima (pogl. i berberski kalendar). Prvobitne rimske nazive oni izgovaraju Yennair, Febrair, Mars, Ibril, Mai, Yuniu, Yulius, Ghusht, Shutambir, Ktuber, Nuwambir, Dujanbir, s lokalnim varijacijama; ovi nazivi su često korišćeni i u klasičnim arapskim i srednjovekovnim arapskim tekstovima kada se govorilo o mesecima solarnog kalendara.
U otomanskom carstvu je prvobitno korišćen samo islamski kalendar, ali se od 17. veka za sve širi krug svetovnih poslova koristi julijanski kalendar, u kome se za prvi mesec uzima mart (marti godina - v. Rumi kalendar), a za početak ere godina Hidžre (622. n.e.). Nazivi meseci su bili na (otomanskom) turskom. U vreme I svetskog rata se prešlo na gregorijanski kalendar, a nakon proglašenja republike je prihvaćena i opšta era.
Dužine meseci su već julijanskom reformom postavljene na njihove današnje vrednosti. Međutim, Sacrobosco, učenjak iz 13. st., je predložio drugačije objašnjenje za dužinu meseci, koje se i danas često ponavlja, ali koje je svakako pogrešno.[5] Prema Sakrobosku, prvobitna shema meseci u julijanskom kalendaru je bila veoma pravilna, smenjivali su se dugi i kratki meseci, od januara do decembra (obratite pažnju da bi ovakva godina imala 354 dana):
30, 29, 30, 29, 30, 29, 30, 29, 30, 29, 30, 29
Sakrobosko je zatim mislio da je Cezar dodao jedan dan svakom mesecu osim februara, ukupno 11 dana, da dobije godinu od 365 dana. Sada se najkraćem februaru mogao dodati prestupni dan:
31, 29/30, 31, 30, 31, 30, 31, 30, 31, 30, 31, 30
Zatim je to August navodno promenio u:
31, 28/29, 31, 30, 31, 30, 31, 31, 30, 31, 30, 31
kako Augustus ne bi bio kraći (i inferiorniji) od Iuliusa, čime su dobijene današnje nepravilne dužine meseci.
Ima mnogo dokaza koji opovrgavaju ovu teoriju. Prvo, opstala je jedna zidna slika rimskog kalendara od pre julijanske reforme,[6] koja potvrđuje književne navode da su meseci bili nepravilni i pre nego što ih je Julije Cezar reformisao:
29, 28, 31, 29, 31, 29, 31, 29, 29, 31, 29, 29
Takođe, julijanskom reformom nisu promenjeni datumi Nona i Ida. Značajno je da su Ide bile kasnije (15-og dana umesto 13-og) u martu, maju, julu i oktobru (3., 5., 7. i 10. mesec), što pokazuje da su ovi meseci uvek imali 31 dan u rimskom kalendaru, dok bi Sakroboskova teorija zahtevala da su 3., 5. i 7. mesec prvobitno imali 30 dana, a da je Cezar prvo produžio oktobar sa 29 na 30 dana, pa onda i car August na 31 dan. Osim toga, Sakroboskovoj teoriji su izričito suprotni autori Cenzorin i Makrobije iz 3. i 5. veka, a nedosledno je i sa sezonskim dužinama koje je dao Varon, 37. pne., pre Augustove reforme. Sextilis sa 31 danom se nalazi u novopronađenom egipatskom papirusu iz 24. pne.; 28-dnevni februar je prikazan u Fasti Caeretani, datiran pre 12. pne.
Rimljani su, pri datiranju, godinu najčešće identifikovali tako što su je imenovali po dvojici konzula koji su u njoj stupali na položaj. Od 153. pne. mandat im je počinjao 1. januara, Cezar to nije promenio. Tako je ova konzularna godina bila eponimna ili imenovana godina. Pored konzularnih godina, Rimljani su ponekad koristili carevu vladarsku godinu, a od kasnog četvrtog veka se datiralo i po 15-godišnjem ciklusu indikta. Justinijan je od 537. zahtevao da datum, pored indikta i konzula, mora uključivati ime cara i njegovu vladarsku godinu, dozvoljavajući istovremeno i upotrebu lokalnih era.
U 309. i 310., a povremeno i nakon toga, nisu imenovani konzuli.[7] Kada bi se tako nešto desilo, konzularni datum je davan kao broj godina od poslednjeg konzula (tzv. postkonzularno datiranje). Posle 541., samo je vladajući car držao konzulat, tipično u samo jednoj godini svoje vladavine, tako da je postkonzularno datiranje postalo norma. Slični postkonzularni datumi su bili poznati i na Zapadu početkom 6. veka. Sistem konzularnog datiranja, odavno izašao iz upotrebe, formalno je ukinut zakonikom Lava VI, izdatim 888.
Julijanska reforma se odnosila na rimski kalendar, ali su se u Augustovo vreme i mnogi drugi kalendari, tada korišćeni na teritoriji Rimskog carstva, takođe uskladili sa reformisanim kalendarom. Tako je došlo do usvojenja nekoliko lokalnih era za julijanski kalendar, npr. Era Akcijuma (po Bitki kod Akcijuma 31. pne.), Španska era (38. pne., po dovršenju rimskog osvajanja Hispanije) i Era Pasije (33 godine posle ere Inkarnacije), neke su potrajale dugo vremena. Možda najpoznatija je Era mučenika, poznata i kao Anno Diocletiani (po Dioklecijanu), koju i danas koristi koptska crkva (v. koptski kalendar).
Na istoku Mediterana, napori hrišćanskih hronografa poput Anijana Aleksandrijskog da se datira postanje sveta po Bibliji, doveli su do uvođenja era tipa Anno Mundi ("Godina Sveta" na latinskom). Od ovih je najvažnija bila Etos Kosmou ("Godina Sveta", na grčkom), korišćena širom vizantijskog sveta od 10. veka (uključujući i Srbiju), u Rusiji do 1700. Na zapadu je Dionisije Mali 525. predložio Anno Domini sistem ("Leta Gospodnjih" ili "Gospodinovih"). Ova era se postepeno proširila zapadnim hrišćanskim svetom, nakon što ju je usvojio Bede, u Engleskoj.
Rimljani su retko numerisali godine od osnivanja grada (Rima), odn. Ab urbe condita (AUC). Ovaj metod su koristili rimski istoričari da odrede broj godina od jednog do drugog događaja, a ne za datiranje godine. Različiti istoričari su imali različite datume osnivanja. Fasti Capitolini, natpis sa zvaničnim spiskom konzula kojeg je objavio August, koristi epohu 752. pne.. Varon je koristio epohu 753. pne., koju su usvojili i moderni istoričari. Čak su renesansni priređivači dodavali AUC godine rukopisima koje su izdavali, čime su navodili na pogrešan utisak da su Rimljani brojali svoje godine.
Većina današnjih istoričara prećutno pretpostavlja da je AUC godina počinjala na dan kada su konzuli preuzimali položaj, a i stari dokumenti poput Fasti Capitolini, koji koriste druge AUC sisteme, čine to isto. Međutim, Cenzorin je u 3 st. naveo da, u njegovo vreme, AUC godina počinje Parilijom, praznikom od 21. aprila, koja je smatrana pravom godišnjicom osnivanja Rima. Rana rimska crkva zbog ovog praznika nije slavila Uskrs posle 21. aprila (mada je 25. april poslednji mogući datum).[8]
Rimski kalendar je počinjao godinu 1. januara, što će ostati i nakon julijanske reforme. Što se lokalnih kalendara tiče, oni su i nakon usklađivanja sa julijanskim k. započinjali novu godinu različitim datumima.
Aleksandrijski kalendar u Egiptu je i tada i danas počinjao 29. avgusta (30. pred julijansku prestupnu godinu, oba datuma po julijanskom kalendaru). Nekoliko lokalnih provincijskih kalendara je bilo namešteno da godinu počinje Augustovim rođendanom 23. septembra. Vizantijska godina, koja je koristila julijanski kalendar, zbog indikta je počinjala 1. septembra (što je i danas slučaj sa pravoslavnom liturgijskom godinom). Kada je Vladimir I Kijevski usvojio julijanski kalendar 988, godina je bila numerisana kao Godina Sveta 6496, s početkom 1. marta, šest meseci posle početka vizantijske godine istog broja. Prema crkvenoj tradiciji, Ivan III je 1492. (G.S. 7000) prebacio početak godine na 1. septembar, tako da je godina 7000 trajala svega šest meseci, od 1. marta do 31. avgusta 1492.[9]
Tokom Srednjeg veka, 1. januar je zadržao ime "Novogodišnji dan", ili nešto slično, u svim zapadnoevropskim zemljama, u rimokatoličkoj sferi, jer su kalendari i dalje pokazivali mesece od januara do decembra (u odgovarajućih 12 kolona sa 28 do 31 dan), baš kao i u vreme Rimljana. Međutim, većina ovih zemalja je svoju numerisanu godinu počinjala nekim drugim danom, uglavnom crkvenim praznikom: 25. decembar (Božić - Hristovo rođenje), 25. mart (Blagovesti - Hristovo začeće) ili na Uskrs, kao u Francuskoj.
U Engleskoj pre 1752, 1. januar je bio Novogodišnji festival[10], ali je "godina s početkom 25-og marta nazivana građanska ili zakonska godina, mada je češće korišćena fraza Old Style".[11] Kako bi se smanjili nesporazumi, nije bilo neobično da u parohijskim registrima, osim novogodišnjeg zaglavlja posle 24. marta, npr. 1661, postoji još jedno zaglavlje na kraju sledećeg decembra koje je glasilo "1661/62". Ovo da bi se čitaocu objasnilo da je godina u toku 1661. po Starom stilu i 1662. po Novom stilu.[12]
Većina zapadnoevropskih zemalja je prebacila prvi dan numerisane godine na 1. januar dok su još koristile julijanski kalendar, dakle još i pre nego što su prešle na gregorijanski. U tabeli su godine u kojoj su razne zemlje prihvatile 1. januar kao početak godine.
| Zemlja | Godina počinje 1. januara[13][14] |
Usvojenje gregorijanskog kalendara |
|---|---|---|
| Venecija | 1522 | 1582 |
| Sveto rimsko carstvo[15] | 1544 | 1582 |
| Španija, Portugal | 1556 | 1582 |
| Prusija, Danska/Norveška | 1559 | 1700 |
| Švedska | 1559 | 1753[16] |
| Francuska | 1564 | 1582 |
| Južna Nizozemska | 1576[17] |
1582 |
| Lorena | 1579 | 1760 |
| Holland, Zeeland | 1583 | 1582 |
| Holandska republika osim Hollanda i Zeelanda |
1583 |
1700 |
| Škotska | 1600 | 1752 |
| Rusija | 1700 | 1918 |
| Toskana | 1721 | 1750 |
| Engleska | 1752 | 1752[18] |
| Srbija | 1804? | 1919[19] |
Julijanski kalendar je bio u opštoj upotrebi u Evropi i Severnoj Africi od vremena Rimskog Carstva do 1582., kada je papa Grgur XIII uveo gregorijanski kalendar. Reforma je bila potrebna zato što je u julijanskom sistemu dodavano previše prestupnih dana u odnosu na astronomske početke godišnjih doba. Prosečno, solsticiji ("suncostaji" — dugo- i kratkodnevice) i ekvinokciji (ravnodnevice) napreduju za oko 11 minuta godišnje u odnosu na julijansku godinu. Ovo je bilo od značaja jer se datum Uskrsa računa u odnosu na prolećnu ravnodnevicu. Dok su Hiparh i verovatno Sozigen bili svesni da je godina nešto kraća od 365,25 dana, mada ne i za koliko, očigledno se u vreme julijanske reforme nije smatralo da je to značajno. Međutim, greška se vremenom akumulirala i to brzinom od jednog dana svakih oko 128 godina. Do 1582., odstupanje je iznosilo desetak dana u odnosu na ono što je trebalo da bude 325., u vreme Nikejskog sabora. Poređenja radi, te godine je prolećna ravnodnevica bila 11. marta umesto idealnog 21. marta.
Većina katoličkih zemalja je ubrzo prihvatila gregorijanski kalendar (npr. Španija, Portugal, Poljska, većina Italije). Protestantske zemlje su to učinile kasnije, a pravoslavne još kasnije. U Britanskoj imperiji (uključujući Američke kolonije), posle srede 2. septembra 1752., došao je četvrtak 14. septembar. Švedska je tokom 12 godina od 1700. koristila modifikovani julijanski kalendar, gregorijanski kalendar je prihvatila 1753.
U Rusiji je julijanski kalendar korišćen do 1918. (mada je iz gregorijanskog kalendara 1700. preuzet 1. januar kao početak godine, umesto 1. septembra), malo iza revolucije. U kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, kalendar je izjednačen 1919. U Grčkoj je do promene došlo tek 1923. Za sve to vreme se uvećavala razlika između gregorijanskog i julijanskog kalendara; od početnih 10 dana, 1700. se uvećala na 11, od 1800. na 12 i od 1900. na 13, koliko će ostati do 2100.
Mada su sve pravoslavne države (uglavnom u istočnoj i jugoistočnoj Evropi) usvojile gregorijanski kalendar do 1927., njihove nacionalne crkve su postupale nejednako. Tokom sinoda u Carigradu, maja 1923., naučnik Milutin Milanković je ispred srpske delegacije predložio revidirani julijanski kalendar, čiji bi solarni deo bio identičan gregorijanskom do 2800. a lunarni deo je podrazumevao računanje Uskrsa astronomskim putem, u odnosu na jerusalimske koordinate. Nijedna crkva nije prihvatila lunarni deo (Finska pravoslavna crkva koristi gregorijanski Uskrs).
Solarni deo kalendara su prihvatile neke crkve, uz nadu za poboljšani dijalog sa zapadnim denominacijama: Vaseljenska carigradska patrijaršija, patrijaršije u Aleksandriji (grčka) i Antiohiji, pravoslavne crkve Grčke, Kipra, Rumunije, Poljske, Bugarske (ova zadnja 1963.) i Pravoslavna crkva u Americi (mada je nekim parohijama PCA dozvoljeno da koriste julijanski kalendar). To znači da ove crkve proslavljaju Božić na isti dan kada i zapadni hrišćani, 25. decembra po novom kalendaru, zaključno sa 2799. Crkve Jerusalima, Rusije (daleko najbrojnija), Gruzije, Ukrajine, grčki starokalendarci i srpska crkva (na teritoriji bivše Jugoslavije i rasejanju, a takođe i nepriznate crkve, crnogorska i makedonska) i dalje koriste julijanski kalendar; Božić se proslavlja takođe 25. decembra, ali po starom kalendaru, što odgovara 7. januaru po novom kalendaru (do 2100.). Ruska pravoslavna crkva ima neke parohije na Zapadu koje slave Božić po novom kalendaru. Pravoslavna crkva u Americi Bugarska Dijeceza je 1976. prešla iz zagranične ruske crkve u Pravoslavnu crkvu u Americi, ali je i pre i posle toga imala dozvolu da koristi novokalendarski datum.
U severnoj Africi, Berberi još uvek koriste julijanski kalendar za poljoprivredne svrhe, naziva se فلاحي fellāhī "seoski" ili اﻋﺠﻤﻲ acjamī "nearapski". Berberska nova godina je 1. yennayer (1. januar) što odgovara 14. januaru po novom kalendaru.
U Srbiji i među Srbima u bivšoj Jugoslaviji i svetu se proslavlja tzv. Srpska nova godina takođe poznata i kao Pravoslavna nova godina, tj. 1. januar po julijanskom kalendaru (14. januar po novom).
- Computus
- Dominikalno slovo
- Uskrs
- Julijanski dan
- Julijanska godina
- Revidirani julijanski kalendar
- Sedmica
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Slovo J je uvedeno tek u 16. stoleću.
- ↑ W. Sternkopf, "Das Bissextum", (JCP 41 (1895) 718-733) available at [1].
- ↑ 3,0 3,1 Chris Bennett, A.U.C. 709 = 45 B.C. (triennial leap year cycle)[mrtav link]
- ↑ Chris Bennett,A.U.C. 730 = 24 B.C. (Egyptian papyrus) Arhivirano 2009-07-25 na Wayback Machine-u
- ↑ Roscoe Lamont, "The Roman calendar and its reformation by Julius Caesar", Popular Astronomy 27 (1919) 583–595. The reference is the second article in the hyperlink; its last page is here. Sacrobosco's theory is discussed on pages 585–587.
- ↑ „Roman Republican calendar”. Arhivirano iz originala na datum 2008-12-17. Pristupljeno 2008-12-03.
- ↑ Chronography of AD 354, see [2]
- ↑ Charles W. Jones, "Development of the Latin Ecclesiastical calendar", Bedae Opera de Temporibus (1943), 1-122, p.28.
- ↑ „История календаря в России и в СССР (Calendar history in Russia and in the USSR)”. Arhivirano iz originala na datum 2013-07-09. Pristupljeno 2008-12-03.
- ↑ http://www.pepysdiary.com/archive/1661/12/31/index.php, Pepys Diary "I sat down to end my journell for this year, ..."
- ↑ Spathaky, Mike Old Style New Style dates and the change to the Gregorian calendar Arhivirano 2008-11-21 na Wayback Machine-u.
- ↑ Spathaky, Mike Old Style New Style dates and the change to the Gregorian calendar Arhivirano 2008-11-21 na Wayback Machine-u. "An oblique stroke is by far the most usual indicator, but sometimes the alternative final figures of the year are written above and below a horizontal line, as in a fraction (a form which cannot easily be reproduced here in ASCII text). Very occasionally a hyphen is used, as 1733-34."
- ↑ John J. Bond, "Commencement of the Year", Handy-book of rules and tables for verifying dates with the Christian era, (London: 1875), 91-101.
- ↑ Mike Spathaky Old Style and New Style Dates and the change to the Gregorian Calendar: A summary for genealogists Arhivirano 2008-11-21 na Wayback Machine-u
- ↑ Izvor navodi Nemačku, čija je površina činila glavninu carstva, verski podeljene konfederacije. Izvor je nejasan kada su delovi napravili promenu. Uglavnom su katoličke zemlje promenile kalendar nekoliko decenija pre protestantskih.
- ↑ Švedska konverzija je bila komplikovana, trajala je veći deo prve polovine 18. veka. v. Švedski kalendar.
- ↑ Per decree of 16 June 1575. Hermann Grotefend, "Osteranfang" (Easter beginning), Zeitrechnung de Deutschen Mittelalters und der Neuzeit (Chronology of the German Middle Ages and modern times) (1891-1898)
- ↑ 1751. u Engleskoj je trajala samo od 25 marta do 31. decembra. Datumi od 1. januara do 24. marta koji bi dovršili 1751., postali su deo 1752. kada je početak numerisane godine prebačen sa 25. marta na 1. januar.
- ↑ Teritorija kraljevine od pre 1. svetskog rata, dakle ne uključujući Vojvodinu i Grad Beograd preko Save i Dunava i uključujući današnju Makedoniju
(na engleskom:)
- Calendars through the ages Arhivirano 2014-06-20 na Wayback Machine-u on WebExhibits.
- Calendar FAQ
- Roman Dates Arhivirano 2005-04-05 na Wayback Machine-u
- The Roman Calendar
- Synoptical Julian-Gregorian Calendar
- compare the Julian and Gregorian calendars for any date between 1582 and 2100 using this side-by-side reference.
- Date Conversion Arhivirano 2010-09-11 na Wayback Machine-u
- Calendar Converter — converts between several calendars, for example
Gregorian, Julian, Mayan, Persian, Hebrew