Historija Srbije
Istorija Srbije počinje u VI veku, kada se odigrava doseljavanje Južnih Slovena na Balkan
Srbi su, pored Hrvata, jedini doneli svoje ime iz prapostojbine, dok su ostali južni Sloveni svoja imena dobijali po geografskim nazivima oblasti koje su naseljavali. Dukljani (sadašnji Crnogorci) po rimskom gradu Diokleja itd.
Nakon nestanka srpske države u 10 veku sledećih 200 godina njen teritorij se nalazi pod kontrolom Vizantije koja doživljava vojnopolitičku katastrofu 1071. godine što će iskoristiti u Duklju Konstantin Bodin da se proglasi nezavisnim kraljem i da osvoji Rašku gdje na guvernersku vlast stavlja župana Vukana čiji potomci će tamo držati taj položaj do 1165. godine kada njegov unuk Desa biva oboren zbog zavere s Ugarskom. Na njegovo mesto prvo dolazi Tihomir, ali njega gotovo odmah obara brat Stefan Nemanja koji proglašava nezavisnost od Vizantije. Iako će Nemanja biti poražen on biva od Manojla Komnena potvrđen za srpskog župana samo sada pod vlašću Vizantije pošto mu je brat Tihomir bio poginuo u borbama.
Smrt Manojla Komnena s očitim unutrašnjopolitičkim borbama koje će uslijediti je bio znak južnoslavenskim narodima za opštu bunu protiv Vizantije. Vođa te bune na području Srbije je bio Stefan Nemanja koji uspešno skida vizantijski jaram i stvara nezavisnu državu sa središtem oko grada Ras (današnja Raška oblast) zbog čega dobiva ime Raška. Pošto su pokušaji širenja nove države u smeru istoka i jugoistoka bili zaustavljeni od oslabljene Vizantije, Nemanja udara prema Jadranskom moru na katoličku Duklju koju anektira i Dubrovnik koji se uspeo obraniti. U trenutku abdikacije 1196. godine Nemanja svom srednjem sinu Stefanu prepušta državu koja je postala neupitni politički faktor na Balkanu. Njegov stariji sin Vukan je bio namesnik Duklje. Iako je imao titulu kralja bio je potčinjen svom mlađem bratu Stefanu. Zato je u savezu sa Ugarskom zabacio svog brata. Stefan je na potom vraćen na vlast uz pomoć Bugara se dokazao kao uspešan političar u velikom promenama na istočnom Balkanu koje mudro iskorištava da bi prvo bio okrunjen za prvog srpskog kralja 1217. godine krunom poslanom od pape, a potom da bi njegov brat Sveti Sava bio proglašen za prvog arhiepiskopa Srpske Pravoslavne Crkve od strane vaseljenskog patrijarha u Nikejskom izbjeglištvu. Kratko pred smrt Stefan Prvovenčani je 1228. godine abdicirao i predao vlast najstarijem sinu Radoslavu, ali sledećih 15 godina će biti jedno od najcrnjih u historije Nemanjića pošto će na vlast u državi pomoću stranih intervencija biti postavljeni prvo Stefan Vladislav, a potom Stefan Uroš I, dok se sam Radoslav tijekom svoje vladavine odrekao, sramio prezimena Nemanjića i dio dokumenata potpisivao s ženinim, grčkim prezimenom Duka.
Pobednik ovih ratova je bio najmlađi sin Stefan Uroš koji vlada Srbijom duže od 30 godine (1243-76). Zbog katastrofalne vanjske politike koja rezultira s 4 ratna poraza (Ugarska dvaput, Bugarska i Dubrovnik) njegovu vladavinu historičari znaju nazivati najcrnjim razdobljem Nemanjića zaboravljajući ekonomski prosperitet do kojih vodi njegova mudra unutrašnja politika u kojoj najvažniji deo čine centralizacija i otvaranje rudnika srebra s dovođenjem radnika za te rudnike iz Saske. Uroša će na kraju oboriti vlastiti sin Dragutin iz Ugarsku vojnu pomoć, ali njegova vlast će biti kratkotrajna pošto u trenutku kada ga je uhvatila teška bolest on po srpskom običaju abdicira u korist brata Stefan Uroš II Milutina kako bi umro u samostanu. Na kraju Stefan Dragutin će neočekivano ozdraviti, a kako je izgubio vlast abdikacijom njegov rođak ugarski kralj mu poklanja na upravljanje južni Srem (današnja Mačva), Beograd i severeistočne delove današnje Bosne zbog čega on potom sebe proglašava kraljem Srema iako ga savremenici zovu kraljem Srbije dok njegovog brata zovu kraljem Raške.
Od početka svoje vladavine Milutinu je cilj bio širenje Raške prema jugu to jest osvajanja vizantijskog teritorija. Ovaj rat koji traje između 1282 i 1299. godine završava mirom kojim Vizantija priznaje Milutinova osvajanja severno od linije Ohrid-Štip-Prizren tako da obe strane dobiju slobodne ruke za ratovanje na drugim bojištima. To drugo bojište je za Milutina bio bratoubilački rat prvo s Dragutinom, a onda daljnje borbe unutar Nemanjića. Pred smrt on će pobediti i zatvoriti Dragutinovog sina Vladislava, ali nakon smrti izbija kratkotrajni krvavi građanski rat svi protiv svih između iz zatvora pobeglog Vladislava, Milutinovog službenog naslednika Konstantina i Stefana Dečanskog koji ostvaruje potpunu pobedu.
Tijekom kratkotrajne vladavine Stefana Dečanskog Srbija ostvaruje veliku pobedu protiv Bugara kod Velbužda čime su oni izbrisani s popisa balkanskih država od ikakvog značaja. Tada na vrhuncu svoje moći Stefan Dečanski će biti 1331. godine oboren od svog sina Dušana Silnog koji ga zatvara u manastir, a potom ubija. Po staroj srpskoj legendi Stefan Dečanski je prokleo sina i sve njegove potomke kada su došli krvnici da ga ubiju, a to prokletstvo se potom ostvarilo.
Vladavinom Dušana Silnog počinje kratkotrajno zlatno doba srednjevekovne srpske države kada je ona najmoćnija država na Balkanu. Koristeći poslednji vizantijski građanski rat on će anektirati vizantijsku Makedoniju, Epir i Tesaliju, a nakratko sanjati i o osvajanja Carigrada. Vlastito krunisanje za cara koje Dušan izvodi na uskrs 1346. godine u verskoj režiji sličnoj krunisanju Karla Velikog on postaje car Srba,Grka i Arbanasa, ali njegovom smrću 1355 godine kada ima manje od 50 godina života svi veliki planovi padaju u vodu pošto dolazi do feudalnog raspada Srbije zbog nesposobnosti njegovog sina Uroša Nejakog da nastavi očevu kontrolu srpskih moćnika.
Tim događajem padaju u vodu pokušaji srpskih vladara još iz početka 13 veka kada su se počeli donositi zakoni kojima su se uređivali odnosi u državi između kralja, velikaši i svog ostalog stanovništva. Prvi od tih zakona je bilo Zakonopravilo svetog Save iz 1219. godine [1] koje je uređivalo veliku oblast društvenih odnosa, kako crkvenih tako i građanskih[2]. Deo Zakonopravila koji se odnosio na crkveno pravo sačinjavali su: Sinopsis Stefana Efeskog, Nomokanon Jovana Sholastika, Nomokanon u 14 naslova, Pravila svetih apostola, Pravila svetih otaca, Odluke Vaseljenskih i Pomesnih sabora i Mojsijevo zakonodavstvo (3. i 5. knjiga Mojsijeva). Deo koji se odnosio na Građansko pravo sačinjavali su: Izvodi iz Novela Justinijanovih (oko 550), pravni zbornik koji je sastavio Jovan Sholastik, Collectio tripartita, zbirka zakona iz Justinijanovog zakonodavstva[3][4] i Prohiron (Zakon gradski) iz 879. godine, zbornik vizantijskog građanskog, krivičnog i procesnog prava.
Vrhunac tih donošenja zakona je bio Dušanov Zakonik[5] iz 1349. i 1354. godine je urađen na temeljima Zakonopravila. U nekim članovima Dušan direktno upućuje na Zakonopravilo (članovi 6, 8, 11, 101, 109 i 196). Jedna trećina Zakonika je urađena po ugledu na odgovarajuće propise vizantijskog prava[6]. Velika je sličnost članova 171 i 172 Zakonika (koji propisuju nezavisnost sudstva) sa delovima iz vizantijskog zbornika Vasilike (knjiga VII, 1, 16-17), koje su bile vizantijska prerada Justinijanovog zbornika. Srbija je preko Zakonopravila već 130 godina primenjivala rimsko-vizantijsko pravo, a Dušanov zakonik je predstavljao potpuno ujedinjenje srpskog i vizantijskog pravnog poretka u čitavoj državi. Car Dušan je želeo da sa jedne strane Zakonikom ojača centralnu vlast i učvrsti državu, a sa druge strane da obuzda zahteve srpske velike vlastele, koja se u doba njegovih osvajanja prekomerno osilila i svojim decentralizmom slabila državnu vlast. Detaljno su uređena prava i obaveze pojedinih staleža, kao i odnosi među staležima, da bi se na taj način uveo red u državi. Pored toga, Zakonik je sadržao i propise bračnog prava, građanskopravne i krivičnopravne propise, kao i pravila sudskog postupka.
Na kraju taj Dušanov pokušaj je propao pa nakon njegove smrti srpska vlastela odbija priznati njegovog sina Uroša Nejakog za svog cara što će dovesti do raspada države na veći broj kneževina i samoproglašenih kraljevina što olakšava turska osvajanja. Do prve katastrofalne bitke dolazi 1371. na reci Marici kada gine "srpski" kralj Vukašin Mrnjavčević u bitci s turcima, a sudbina Srbije će biti definitivno zapečaćena 1389. godine u Bitci na Kosovu kada mnogobrojnija turska vojska poražava vojsku srpske vlastele pojačanu s odredima iz Bosne, hrvatsko-ugarskog kraljevstva i Vlaške.
Nakon bitke na Kosovu najmirnija, najsigurnija preživela srpska oblast je bila ona severna pod vlašću maloletnog Stefana Lazarevića koja je postala osmanski vazal, ali je istovremeno delovala kao neka vrsta tampon zone između hrvatsko-ugarskog kraljevstva i Osmanskog carstva. Tijekom prvih 13 godina Stefan je bio lojalni vazal koji sudjeluje u svim turskim ratovima, ali kada nakon poraza od Timura 1402. godine Osmansko carstvo upada u dugi građanski rat on dobiva šansu za samostalniju politiku. Kako je te 1402 godine ujedno dobio titulu despota od vizantijskog cara država koju će on izgraditi se naziva Srpska Despotovina. Zahvaljujući vlastitoj sposobnosti i pomoći hrvatsko-ugarskog kralja Žigmunda Luksemburškog koji je poklonio Beograd i Mačvu Stefan Lazarević je izgradio državu koja se prostirala od Save i Dunava do jadranskog mora. Nakon njegove smrti 1427. drugi i u praktičnom smislu poslednji despot je postao Đurađ Branković koji je morao vratiti hrvatsko-ugarskom kralju Beograd i Mačvu, ali je dobio posede u današnjoj Vojvodini čime postaje ugarski vlastelin. Smrt kralja Žigmunda je bila signal Turcima da udare na Srbije, a pogrešna odluka Đurada da podrži podržni "pogrešnog kandidata" za novog kralja je značila da mu je imovina u Ugarskoj bila zapljenjena. Rezultat toga postaje pad Despotovine 1439, koja će biti obnovljena 1444 zahvaljujući osmanskom strahu od križara koji te godine pokušavaju izbaciti Turke s Balkana. Do nove osmanske ofenzive dolazi 1454, a despotovina će u smanjenom teritorjalnom opsegu dobiti mir 1457. godina kada na vlast dolazi Lazar Branković koji će umreti već sledeće godine,a ubrzo potom dolazi do dva dvorska državna udara nakon kojih se Smederevo glavni grad despotovine 1459. godine predao bez borbe Turcima.
Nakon uništenja despotovine preživeli prinčevi su pobegli u Ugarsku gde ih je tamošnji kralj odlučio kao vrsne vojnike iskoristiti u svojim ratovima s Osmanlijama. Kako bi oni sami imali dovoljno novac za financiranje srpske vojske kralj Matija Korvin vraća Vuku Brankoviću to jest dinastiji Branković ugarske posede u današnjoj Vojvodini i status vlastelina ugarskog kraljevstva koji je bio oduzet od Vladislava Posthumnog 1439. godine Đurađu Brankoviću. Na taj način vlada despotovine u izbjeglištvu će nastaviti funkcionirati do Mohačke bitke i uništenja hrvatsko-ugarskog kraljevstva od strane Osmanlija 1526. godine
Praktički odmah nakon Dušanove smrti dolazi da razgradnje srpske države na manje kneževine. Jedini koji je u tom razdoblju pokušao da vrati Srbiji staru slavu je knez Lazar Hrebeljanović. Glavna bitka sa Turcima se dogodila na Kosovu polju 1389. godine u kojoj je poginuo knez Lazar čime je završilo postojanje nezavisne srpske država pošto je njegov sin i nasljednik bio prisiljen prihvatiti tursku vrhovnu vlast. Taj sin kneza Lazara, Stefan Lazarević, dobija titulu despota od vizantijskog cara 1402. godine i potom koristeći turski građanski rat nakratko obnavlja nezavisnu srpsku državu koja će postojati sve do 1459. godine. Te godine Srpska despotovina gubi samostalnost i pada pod punu vlast Turske. Srbija nije postojala do 1804. godine, kada je počela Srpska revolucija predvođena Karađorđem.
Krajem 18 veka opadanje moći Osmanlija postaje očito i njima samima što u glavama nižih državnih funkcionara i oficira označava potrebu za reakcionarnim, fundamentalističkim promenama. Jedan od prvih znakova tih previranja postaje teritorij današnje Srbije kada turskih velikaši počinju provoditi protursku, antisrpsku diktaturu kršeći time povlastice koje su Srbi dobili od Selima III. 1793/94. godine. Odgovor na to postaje ustanak Srba na području Beogradskog pašaluka 14.2.1804. godine pod vodstvom Karađorđa. Tijekom prve godine ustanka Srbi su održavali otvorene diplomatske kanale sa sultanom nadajući se dogovoru, ali nakon njihovog velikog početnog uspeha pregovori padaju u vodu i dolazi do otvorenog rata 1805. godine. Velike ustaničke pobede u razdoblju 1805.- 1806. dovode do potpisivanja Ičkovog mira u leto 1806. koji će na kraju Srbija odbiti zbog izbijanja Rusko-Turskog rata čiji povod je bila fundamentalistička politika Istanbula i smena vazalnih knezova Vlaške i Moldavije. Početkom Napoleonovog pohoda na Rusiji 1812. godine ona je prisiljena potpisati separatni mir s Osmanskim carstvom i tome izložiti Srbiju odmazdi do koje dolazi 1812/13 godine kada osmanske vojne snage sada oslobođene obaveza na ostalim frontovima guše prvi srpski ustanak.
Između gušenja prvog i početka drugog ustanka ne prolazi gotovo niti godinu dana, ali situacija u Evropi je već bila drastično promenjena. Porazom Napoleona Rusko carstvo je ponovno dobilo slobodne ruke tako da od trenutka početka ovog ustanka do njegovog pobedonosnog kraja Istanbul zbog ruskog utecaja neće koristiti svoju armiju u gušenju, a srpske snage će izbaciti protivnički garnizon s područja tadašnje Beogradskog pašaluka. Mirovnim sporazumom Srbija postaje Osmanska vazalna kneževina,a politički spretni Miloš Obrenović njen prvi knez. Više od desetljeća potom to jest 1830. godine njegova vlast će biti dodatno proširena kada uspije od sultana dobiti potvrdu o naslednom položaju kneza. Istovremeno s tim vanjskopolitički uspesima Miloševa autokratska vladavina u Srbiji je počela izazivat otpor stanovništva i pobune. Kako bi smirio ove težnje za konrolu svoje vladavine on donosi 15. februara 1835. godine kratkovečni Sretenjski ustav, koji biva 1838. godine zamenjen Turskim ustavom. Iako je ovim ustavima njegova moć bila ograničena Miloš to nije prihvaćao što će dovesti do daljnjih političkih borbi i njegove abdikacije 1839. godine.
Srbija je odbacila stari feudalni društveni poredak i prihvatila je novi kapitalistički poredak. Uhvatila je priključak u industrijskoj revoluciji koja je tek počinjala u Evropi. Sa razvojem novih društveno-ekonomskih odnosa javila se potreba za njihovim uređenjem. Miloš Obrenović uz pomoć austrijskih vlasti angažuje pravnika i književnika Jovana Hadžića na izradi građanskog zakonika. Hadžić je u izradi Srpskog građanskog zakonika (SGZ) koristio Austrijski građanski zakonik u skraćenoj verziji, uz unošenje ustanova iz Savinog Zakonopravila i srpskog običajnog prava. Tako je SGZ izgrađen na osnovama rimskog prava i preko Austrijskog građanskog zakonika i preko Savinog Zakonopravila. Hadžić je izradio nacrt SGZ koji je prihvaćen od strane zakonodavne komisije i proglašen Zakonikom 25. 03. 1844. godine. Srpski građanski zakonik iz 1844. godine primenjivan je u Srbiji sto godina, sve do 1944. godine. Pošto socijalistička vlast posle Drugog svetskog rata nije donela novi građanski zakonik, propisi SGZ koji nisu bili u suprotnosti sa novim društvenim poretkom su se i dalje primenjivali u praksi. To stanje je trajalo sve do donošenja Zakona o obligacionim odnosima 1978. godine. Ovaj zakon je u velikom delu zasnovan na propisima Srpskog građanskog zakonika. Tako SGZ postoji u praksi i danas, samo kroz nove zakone.
Srbiju u potpunosti oslobađa od Turske knez Mihailo Obrenović, sin kneza Miloša Obrenovića, 1867. godine, kada je izdejstvovao povlačenje turske vojske iz garnizona na teritoriji Kneževine Srbije. Ovaj događaj je zapamćen kao dobijanje gradova. Kneževina Srbija postaje međunarodno priznata nezavisna država odlukama Berlinskog kongresa 1878. godine, u novim granicama koje su uključivale proširenje u Južnom Pomoravlju.
Pre Prvog srpskog ustanka u Srbiji je živelo nekoliko stotina hiljada muslimana[7]. Nakon povlačenja Turaka sa teritorija pod kontrolom Srba, dolazi do uništavanja muslimanskih verskih zdanja i velikih iseljavanja muslimanskog stanovništva, što je često poprimalo razmere verskih progona.[7] U Beogradu je nekada postojalo oko 270 džamija, koje su skoro sve porušene, osim jedne, Bajrakli džamije.[7] Džamije su rušene i u drugim gradovima koji su bili u sastavu kneževine Srbije. Tako su u Užicu porušene 34 džamije, u Smederevu 24 itd.[7]
Na međunarodnoj konferenciji u Kanlidži na Bosforu, 22. novembra 1862. godine, je odlučeno da se muslimani isele iz Srbije uz odštetu od devet miliona groša.[8]
Tih godina mnogi muslimani, kao izbeglice, prelaze u Bosnu ili Novopazarski sandžak, koji još uvek nije bio u sastavu Srbije. U Bosansku Kostajnicu krajem 1862. i početkom 1863. godine dolaze muslimani iz Šapca, Valjeva i Užica.[8] Mnogi muslimani, izbegli iz Srbije 1862. i 1863. godine, su naseljeni u Zvorniku, koji je tada bio u sastavu Bosanskog pašaluka.[9]
Nakon što se Srbija izborila za punu i internacionalno priznatu nezavisnost od Turaka Milan Obrenović je odlučio politički vezati njenu sudbinu za Austro-Ugarsku. Bliska suradnja s tom regionalnom silom rezultira sporazumom od 15.6.1881. po kojemu Austro-Ugarska će priznati proglašenje kraljevine, a s druge strane Srbija neće voditi propagandne aktivnosti među Austro-Ugarskim slavenskim stanovništvom (pre svega Bosna i Hercegovina). U skladu s tim dogovorom Milan Obrenović je 22.2. 1882. godine okrunjen za kralja što su ubrzo sve evropske sile priznale.
Zajedno s tim proglašenjem na unutrašnjem planu dolazi do promena u Srbiji i do formalnog osnivanja političkih stranaka koje će igrati veliku ulogu u sljedećih 60 godina. U početku izgledalo je da će politički pobednik biti liberalna stranka Jovana Ristića, ali na kraju to su ispali radikalna stranka i Nikola Pašić koji dominira srpskom politikom između 1904. i 1926. godine.
Vanjskopolitički cilj Kraljevine Srbije postaje širenje na jug i istok s ciljem obnove neke verziju Dušanova carstva tako da kada dolazi do ujedinjenja Bugarske 1885. godine ona automatski objavljuje rat kako bi porazio opasnog balkanskog konkurenta. Srpsko-Bugarski rat će završiti već 1886. godine srpskom vojnom katastrofom tako da će država biti spašena samo zbog Austro-Ugarskog ultimatuma Bugarskoj. Nakon poraza u ratu Milan Obrenović se našao pod pritiskom zbog njega, a i zbog suradnje a Austro-Ugarskom pa je počeo povlačiti poteze kojima je cilj bio vlastita abdikacija što će se tek kasnije otkriti. Prvi od tih poteza je bio novi dogovor s Austro-Ugarskom u kojemu se ona obavezuje davati pomoć dinastiji Obrenovića (protiv Karađerđevića),a drugi postaje donošenje novog ustava 1888. godine. Ubrzo po njegovom donošenju Milan Obrenović abdicira u korist maloletnog sina Aleksandra koji postaje kralj 22.2.1889
Nakon što je u Sarajevskom atentatu organiziranom od strane šefa obavještajnog odeljenja Srpskog ratnog ministarstva Apisa ubijen Austro-ugarski prestolonasljednik Austro-Ugarska je objavila rat Srbiji čime počinje Prvi svetski rata. Našavši se pod vojnim pritiskom srpska vlada 7.12. 1914. donosi Nišku deklaraciju kojom kao svoj ratni cilj određuje "oslobođenje i ujedinjenje u jednu državu svih južnoslovenskih naroda na Balkanskom poluostrvu". Utjecaj ove deklaracije će se vidjeti tek 1917. godine kada dolazi do potpisivanja Krfske deklaracije između srpske vlade i predstavnika ostalih južnih Slavena iz Austro-Ugarske. Shodno ovim odlukama 1918. godine dolazi do ujedinjenja Države SHS nastale od južnoslavenskih zemalja pod austrougarskom vlašću i Kraljevine Srbije u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca. Ta novostvorena kraljevina je 1929. godine preimenovana u Kraljevina Jugoslavija koja je postojala do Drugog svetskog rata i njenog komadanja na okupacione zone i kvislinške države.
Na Drugom zasedanju AVNOJ-a 29. novembra 1943. godine Kraljevina Jugoslavija je proglašena za republiku pod nazivom Demokratska Federativna Jugoslavija (DFJ), a dinastiji Karađorđević je zabranjen je povratak u zemlju. Ovaj naziv je ubrzo (1946.) promenjen u Federativna Narodna Republika Jugoslavija (FNRJ), a Srbija postaje jedna od šest federalnih Narodnih Republika. Ustavom Jugoslavije iz 1963. godine država menja naziv u Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija (SFRJ). Posle raspada SFRJ u krvavim ratovima, Srbija ostaje u federaciji sa Crnom Gorom i zajedno proglašavaju Saveznu Republiku Jugoslaviju (SRJ) 27. aprila 1992. godine. Savezna Republika Jugoslavija je, kao federacija Srbije i Crne Gore, postojala do 2003. godine, kada su republike članice donele odluku o promeni svojih odnosa i proglasile državnu zajednicu pod nazivom - Srbija i Crna Gora (SCG).
Srbija i Crna Gora nije bila jedinstvena država, već zajednica dve države, koja je organizaciono bila nešto više od konfederacije. Obe države članice su u unutrašnjoj politici zadržale visoki stepen samostalnosti i funkcionasale su kao savez dve države, dok su u spoljnoj politici nastupale kao jedna država. Ovakva zajednica se pokazala nefunkcionalnom i prestala je da postoji pošto su građani Crne Gore na referendumu 21. maja 2006. godine izabrali nezavisnost te države. Time je i Republika Srbija postala nezavisna država. Narodna Skupština Republike Srbije je na sednici u Beogradu 5. juna 2006. godine konstatovala nezavisnost Republike Srbije.
Srbija je 2006. godine postala nezavisna država.
- ↑ „Archive copy”. Arhivirano iz originala na datum 2011-07-23. Pristupljeno 2011-07-23.
- ↑ [1]
- ↑ http://www.constitution.org/sps/sps.htm
- ↑ „Archive copy”. Arhivirano iz originala na datum 2012-08-31. Pristupljeno 2011-01-13.
- ↑ „Archive copy”. Arhivirano iz originala na datum 2012-09-02. Pristupljeno 2011-01-13.
- ↑ „Archive copy”. Arhivirano iz originala na datum 2009-01-07. Pristupljeno 2009-01-07.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 „Ahmet Alibašić, Muslimani jugoistočne Evrope”. Arhivirano iz originala na datum 2008-09-08. Pristupljeno 2008-09-08.
- ↑ 8,0 8,1 „Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz Kneževine Srbije u Bosanski vilajet (1862-1867), Znakovi vremena, br. 12”. Arhivirano iz originala na datum 2010-11-20. Pristupljeno 2011-08-01.
- ↑ „Šljivo Galib, The Coming of the Muslim Exiles from the Principality of Serbia to the Zvornik Kajmakamluk in 1863”. Arhivirano iz originala na datum 2018-05-04. Pristupljeno 2011-01-13.
- Nova istorija srpskog naroda Arhivirano 2013-09-04 na Wayback Machine-u
- Ilustrovana istorija Srba Arhivirano 2006-09-25 na Archive.is-u