1992 сыл

1992 сыл.

Туох буолбута

Тохсунньу

• Тохсунньу 2 — Арассыыйаҕа табаар сыаната босхо ыытыллыбыт (либерализация цен). Бу дойду экэниэмикэтин төрдүттэн уларыта тутуу (радикальнай реформа) саҕаланыыта этэ.
• Тохсунньу 6 — Байыаннайдар өрө турууларын кэнниттэн Грузия бэрэсидьиэнэ Звиад Гамсахурдиа дойдуттан куотар.
• Тохсунньу 9 — Астрономнар устуоруйаҕа бастакынан Күнтэн атын сулус таһыгар планеталары булбуттар.
• Тохсунньу 17 — Япония премьер-миниистирэ Киити Миядзава дьоппуон аармыйата Иккис аан дойду сэриитин кэмигэр кэриэй дьахталларын кулут быһыытынан туһаммытын иһин Япония буруйдааҕын билиммит уонна кэриэйдэртэн хом санааны туппаттарыгар көрдөспүт.
• Тохсунньу 19 — СӨ Тас ситимнэрин министиэристибэтэ тэриллибит.
• Тохсунньу 29
  • Борис Ельцин «Атыы-эргиэн көҥүлүн туһунан» (нууч. О свободе торговли) ыйаах таһаарбыт. Дойдуга чааһынай урбаан көҥүллэммит. Бу ыйаах сыананы көҥүл ыытыы содулун сымнатар соруктааҕа, Арассыыйа олохтоохторун суттан быыһаабыта, санаа-оноо уларыйарыгар төһүү буолбута.
  • РСФСР Судаарыстыбыаннай баанын Саха АССР-дааҕы Сүрүн управлениета СӨ Национальнай баана диэн ааттаммыт.

Олунньу

• Олунньу 4 — Венесуэла бэрэсидьиэнин Карлос Андрес Переһы Уго Чавес күүһүнэн былаастан туораппыт.
• Олунньу 5 — СӨ Үрдүкү Сэбиэтин уурааҕынан Ленинскай оройуон аата Ньурба оройуона буолбута.
• Олунньу 7 — «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституциятын суутун туһунан» сокуон ылыныллыбыт.
• Олунньу 7 — Европа Сойууһун олохтуур Маастрихт дуогабара түһэрсиллибит. Европа Сойууһа биир өттүттэн судаарыстыбалар холбоһуктара буолар, биир өттүттэн бэйэтэ судаарыстыба буолар. Билигин Европа Сойууһугар 27 дойду киирэр, нэһилиэнньэтин ахсаана 453 мөлүйүөн киһи, экэниэмикэтин сабардамынан быһа холоон АХШ уонна Кытай тэҥнээхтэрэ.
• Олунньу 12 — Монголия билиҥҥи конституцията олоххо киирбит.
• Олунньу 16 — Экэниэмикэҕэ бииргэ үлэ тэрилтэтин (нууч. ОЭС) мунньаҕар Тегераҥҥа ОЭС чилиэннэринэн Азербайджан, Узбекистан, Туркменистан, Кыргыстаан уонна Таджикистан буолбуттар.
• Олунньу 19 — «Якуталмаз» тэрилтэлэрин түмэр "«Арассыыйа-Саха алмаастара» (нууч. Алмазы России-Саха) аахсыйалаах хампаанньа тэриллиитин туһунан" диэн №158-С Арассыыйа бэрэсидьиэнин ыйааҕа тахсыбыт. Саҥа хампаанньа алмаас 95 бырыһыанын бэйэтэ атыылыыр бырааптаммыта, 5 бырыһыанын судаарыстыба "Алмазювелирэкспорт" хампаанньата атыылыыр буолбута. Биир ыйтан арыый ордугунан кулун тутар 31 күнүгэр Арассыыйа уонна Саха өрөспүүбүлүкэтин ыккардыларыгар түһэрсиллибит экэниэмиэкэ сөбүлэҥинэн алмаас 20% Саха өрөспүүбүлүкэтэ атыылаһар кыахтаммыта. Күһүн алмааһы кыраныысса таһыгар «Арассыыйа-Саха алмаастара» эрэ атыылыахтаахтарын туһунан ыйаах тахсыбыта.

• Олунньу 21 — "Хостонор баай туһунан" (нууч. О недрах) Федерация сокуона ылыныллыбыт. Бу сокуоҥҥа "икки күлүүс" тосхоло (бириинсибэ) туһаныллыбыта, ол аата хостуур лиссиэнсийэ ыларга федерация уонна эрэгийиэн салалталара иккиэн көҥүл биэриэхтээхтэрэ. Бу тосхол Саха Өрөспүүбүлүкэтэ атаҕар турарыгар көмөлөспүтэ.
• Олунньу 22 — Бүрээт Өрөспүүбүлүкэтин конституцията ылыныллыбыт.
• Олунньу 26 — Карабах атааннаһыытын кэмигэр Ходжалытааҕы хаан тохтуута буолбут.

Кулун тутар

• Кулун тутар 2
  • Приднестровьеҕа сэрии саҕаламмыт.
  • Чэчиэн Өрөспүүбүлүкэтин конституцията ылыныллан Чэчиэн-Ингуш АССР суох буолбут.
  • Армения, Азербайджан, Казахстан, Кыргыстаан, Молдова, Сан-Марино, Таджикистан, Туркменистан уонна Узбекистан Холбоһуктаах Наассыйалар тэрилтэлэригэр киирбиттэр.

• Кулун тутар 3 — Саха Өрөспүүбүлүкэтин бэрэсидьиэнин 86№ ыйааҕынан «Саха» НКИХ олохтоммута. САССР тэлэбиидэнньэҕэ уонна араадьыйаҕа судаарыстыбаннай кэмитиэтин утумнаабыта.
• Кулун тутар 17 — ЮАР-га буолбут референдумҥа (үрүҥ тириилээхтэр эрэ кыттыбыттар) саҥа конституция бигэргэтиллибит. Бу конституция хара уонна үрүҥ тириилээх дьон бырааптарын тэҥнээбитэ.
• Кулун тутар 21 — Татарстааҥҥа референдум буолбут, олохтоохтор үс гыммыт иккилэрэ тутулуга суох дойду ыстаатыһын иһин куоластаабыттар.
• Кулун тутар 22 — Албанияҕа Демокрааттыы партия дойду түмэнин быыбарыгар кыайбыт.

• Кулун тутар 31
  • Москубаҕа Федерация сөбүлэҥэр (нууч. Федеративный договор) илии баттааһын буолбут. 18 өрөспүүбүлүкэ уонна атын субъектар илии баттаабыттар, Татарстан, Ингушетия уонна Чечня батыммыттар.
  • Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Борис Ельцин уонна Саха бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев экэниэмикэ сөбүлэҥэр илии баттаабыттар. Өрөспүүбүлүкэ бэйэтин сиригэр хостонор көмүс 11,5 бырыһыанын уонна алмаас 20 бырыһыанын атыылаһар кыахтаммыт. Бу иннинэ олунньу 19 күнүгэр "Арассыыйа-Саха алмаастара" (нууч. Алмазы России-Саха, кэлин АЛРОСА диэн ааттаммыта) тэриллибитэ.

Муус устар

• Муус устар 4 — Саха өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү сэбиэтин (XII ыҥырыы) XI сессията Өрөспүүбүлүкэ Конституциятын ылыммыта.
• Муус устар 12 — Парижка Диснейленд аһыллыбыт.
• Муус устар 23 — Чурапчыга Бахсы нэһилиэгэ сөргүтүллүбүт. Улуус хоту өттүгэр сытар, Уус-Алданы кытта быысаһар. Бу нэһилиэктэн 4 биллиилээх дыраама артыыһа төрүттээх, онтон иккитэ - норуодунай сыбаанньалаах.
• Муус устар 27 — Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтин XII уочарата суох сиэссийэтигэр өрөспүүбүлүкэ саҥа Конституцията олоххо киирбитэ.
• Муус устар 28 — чаҕылхай уонна уустук олоҕу олорбут Гражданскай сэрии кыттыылааҕа, Финляндия саллаата Амма Чакырыттан төрүттээх Одьоо Ыстаарыһын (Одьоо Сэмэн) буруйа суоҕа дакаастанан, реабилитацияламмыта.

Ыам ыйа

• Ыам ыйын 5 — Кырыым түмэнэ Кырыым тутулуга суоҕун биллэрбит уонна бу туругу бигэргэтэр референдум атырдьах ыйыгар ыытыллыахтааҕын туһунан быһаарбыт.
• Ыам ыйын 7 — Арассыыйа уонна Казахстаан бэрэсидьиэннэрин ыйаахтарынан РФ уонна Казахстаан сэбилэниилээх күүстэрэ олохтоммуттар.
• Ыам ыйын 7 — Латвияҕа Латвия солкуобайа олоххо киирбит.
• Ыам ыйын 7 — Арассыыйаҕа буокка уонна испиир көҥүл сыанаҕа атыыланар буолбут.
• Ыам ыйын 9 — Армения сэриилэрэ Шуша куораты ылбыттар, бу түбэлтэ Нагорнай Карабах бастакы сэриитин сүрүн түгэнэ буолбута.
• Ыам ыйын 13 — Риим Паапата Иоанн Павел II Ыарыһах күнүн бэлиэтииргэ ыҥырбыта. Бу күн онтон ыла сыл ахсын олунньу 11 күнүгэр бэлиэтэнэр буолбута.
• Ыам ыйын 23 — СНГ дойдуларын стратегическай кимэн киирэр сэрии сэптэрин аҕыйатар туһунан Лиссабоннааҕы боротокуолга илии баттаммыт.
• Ыам ыйын 23 — Италияҕа мафияны кытта охсуһарынан киэҥник биллибит Джованни Фальконе диэн судьуйаны, кини кэргэнин уонна үс харабылын Корлеонези клаан бандьыыттара Сицилияҕа дэлби тэптэрэн өлөрбүттэр. Кини атаһын уонна кэллиэгэтин Паоло Борселлино диэн судьуйаны икки ый буолан баран өлөрбүттэрэ, бу түбэлтэлэр 1992 сыллаахха дойду бырабыыталыстыбата мафияны утары күүстээх үлэтин саҕалыырыгар олук буолбуттара.
• Ыам ыйын 26 — Коми АССР Коми Өрөспүүбүлүкэтэ буолбута.

Бэс ыйа

• Бэс ыйын 3 — Австралияҕа суут төрүт омуктар сиргэ бырааптарын бигэргэтэр быһаарыы ылбыт. Сууту Эдди Мабо диэн киһи кыайбыт.

От ыйа

• От ыйын 20 — Дьокуускайдааҕы клинико-диагностическай киин (ЯКДЦ, ол саҕана норуокка "австрийскай" диэн ааттанара) бастакы ыарыһахтары көрбүт. Бу киини тутар туһунан быһаарыы 1989 сыллаахха ылыныллыбыта. 1993 сыллаахха Ийэ уонна оҕо туругун көрөр киини кытта холбонон Мэдиссиинэ национальнай киинэ диэн ааттаммыта.

Атырдьах ыйа

• Атырдьах ыйын 21 — Дьокуускайга Латвияттан официальнай делегация кэлбит.

Балаҕан ыйа

• Балаҕан ыйын 28 — СӨ бэрэсидьиэнин ыйааҕынан «СахаИнвест» Инвестициялыыр Пуонда тэриллибит.

Алтынньы

• Алтынньы 5 — Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтин уурааҕынан Сунтаар улууһугар Толоон, Тэҥкэ уонна Наахара нэһилиэктэрэ тэриллибиттэр.
• Алтынньы 12 — Арассыыйа бэрэсидьиэнин "Саха Өрөспүүбүлүкэтэ туһанарыгар кэлэр көлүөнэлэргэ аналлаах пуонда туһунан" дьаһала тахсыбыт. Манна олоҕуран СӨ бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев алтынньы 29 күнүгэр СӨ Кэлэр көлүөнэлэрин аналлаах пуондатын олохтообут.
• Алтынньы 14 — Ил Түмэн VI сиэссийэтигэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин былааҕын ылыммыт.
• Алтынньы 16 — Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтэ (Верховнай Совет) XV сиэссийэтигэр "Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыллар тустарынан" сокуону ылыммыт. Бу сокуон сыала-соруга, бастатан туран, — олохтоох омуктар тылларын араҥаччылааһын, судаарыстыба кыһамньытыгар ылыы. 1993 сыллаахха ыам ыйын 19 күнүгэр Үрдүкү Сэбиэт XVIII сиэссийэтэ тыллар тустарынан сокуону олоххо киллэрэргэ анаммыт судаарыстыба бырагырааматын ырытан оҥорорго көрүк (концепция) ылыммыта. Концепция сүнньүнэн Өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтатын сорудаҕынан бырагыраама бэлэмнэнэн, Ил Тумэҥҥэ өссө 1994 с. саҥатыгар бэриллибитэ. Ол эрэн, бырагыраама өр сылларга көрүллүбэккэ, тыллар тустарынан сокуон олоххо киириитэ олус бытаарбыта, тардыллыбыта. Кэлин 2019 сыл ахсынньы 16 күнүгэр Ил Дархан Айсен Николаев уурааҕынан "2020-2024 сылларга Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай уонна официальнай тылларын араҥаччылааһын уонна сайыннарыы туһунан" бырагыраама ылыллыбыта.
• Алтынньы 23 — Сунтаар алмааһы кырыылыыр собуотугар алмаастан Саха сиригэр бастакы бриллиант оҕорбуттар. Бриллиант ыйааһына 0,27 караат этэ.
• Алтынньы 26 — Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун «СӨ Судаарыстыбаннай былааҕын стаатута» диэн 1203-ХII нүөмэрдээх уурааҕа тахсыбыт. Бу уураах 2004 сыллаахха от ыйын 15 тохтотуллубут.
• Алтынньы 29 — Арассыыйа бэрэсидьиэнин алтынньы 12 күнүнээҕи дьаһалыгар олоҕуран СӨ бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев СӨ Кэлэр көлүөнэлэрин аналлаах пуондатын олохтообут. Бу пуонда үбүлээһинэн Ийэ уонна оҕо туругун көмүскүүр киин (1997), "Эллэй Боотур" муус уораҕайа (1996), уопсайдаах Хореография училищета (1995), "Кыайыы 50 сыла" успуорт уораҕайа (1995), Өлүөнэттэн Чурапчыга барар уу турбата, Сунтаарга политехническай лиссиэй иккис куорпуһа (1993), Ыьык Күөлгэ култуура киинэ (2001) уонна 844 миэстэлээх оскуола (1996) уо.д.а. сүүсчэкэ эбийиэк тутуллубута.

Сэтинньи

• Сэтинньи 3 — Бэрэсидьиэн Михаил Николаев баһылыктаах дэлэгээссийэ Словенияҕа бэрэсидьиэн Кучан ыҥырыытынан ыалдьыттааһынын саҕалаабыт.
• Сэтинньи 25 — Судаарыстыба баайын-дуолун Арассыыйа Федерациятын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин ыккардыларыгар чопчулааһын туһунан Арассыыйа бэрэсидьиэнин уонна СӨ бырабыыталыстыбатын ыккардыларыгар сөбүлэһии түһэрсиллибит. Бу сөбүлэһии түмүгүнэн дойдуну көмүскүүр суолталаах эбийиэктэртэн ураты баай-дуол барыта Саха Өрөспүүбүлүкэтин бас билиитигэр киирбитэ. Аҕыйах тэрилтэ (холобур Өлүөнэтээҕи өрүс пароходствота) икки хаһаайыннаммыта (совместная собственность) — Арассыыйа уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтэ.
• Сэтинньи 26 — Алмааһы кыраныысса таһыгар «Арассыыйа-Саха алмаастара» эрэ атыылыахтаахтарын туһунан ыйаах тахсыбыт.

Ахсынньы

• Ахсынньы 6 — Ииндийэҕэ Уттар-Прадеш штаакка индуистар Бабри мэчиэтин урусхаллаабыттар, онтон сылтаан тахсыбыт өлөрсүүгэ 2000 кэриҥэ киһи өлбүт.
• Ахсынньы 14 — Абхазия сэриитэ: Ткварчели сэлиэнньэттэн дьону тиэйэн иһэр бөртөлүөт суулларыллыбыт, 52 киһи өлбүт, ол иһигэр 25 оҕо өлбүт. Бу кэнниттэн сэриигэ Арассыыйа Абхахия өттүгэр кыттыыта күүһүрбүтэ.

• Ахсынньы 25 — "Саханефтегаз" национальнай ньиэп-гаас хампаанньата үөскээбит.
• Ахсынньы 26 — Үрдүкү Сэбиэт XVI сиэссийэтигэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин дьаралыга бигэргэтиллибит.
• Ахсынньы 30 сыллаахха Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев Музыка үрдүкү оскуолатын арыйар туһунан ыйаах таһаарбыт.
• Ахсынньы 31 — Михаил Горбачев коммунизм диэн утопия диэбит.

Төрөөбүттэр

• Алтынньы 22 — Муньо Мутаи — Уганда сүүрүүгэ.

Өлбүттэр

• Саха АССР үтүөлээх артыыһа А. С. Слепцов өлбүт (төр. 1916).
• Васильева Анна Михайловна (1916—1992) — Социалистыы Үлэ Дьоруойа.
• Ефимов Никодим Николаевич (1928—1992) — физико-математическай билимнэр доктордара, профессор.
• Калашников Юрий Васильевич (1924—1992) — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Албан аат уордьанын толору кавалера.
• Серебряков Иван Иосифович (1930—1992) — Социалистыы Үлэ Дьоруойа.

• Тохсунньу 20 — Прокопий Ефремов (22.06.1933 төр.) — саха фольклорун чинчийээччи, дулгаан фольклорун хомуйбут тарбахха баттанар дьонтон биирдэстэрэ, ССРС билимнэрин Академиятын Сибиирдээҕи салаатын үтүөлээх бэтэрээнэ. 1965 сыллаахха Государственнай антирелигиознай издательство архыыбыгар (Москуба) Гавриил Ксенофонтов сүтэ сылдьыбыт «Эллэйадатын» булбут өҥөлөөх.
• Тохсунньу 31 — Мария Магатырова — саха живописеһа, CӨ ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ.

• Кулун тутар 12 — Гурвич Илья Самуилович (1919—1992), история билимнэрин доктора, ССРС Государственнай бириэмийэтин лауреата.
• Муус устар 6 — Айзек Азимов (1920 төр.), фантаст суруйааччы, киэҥ араҥаҕа билими тарҕатааччы.
• Муус устар 18 — Башарин Георгий Прокопьевич, саха аатырбыт учуонайа, история билимнэрин доктара, профессор.

• Ыам ыйын 6 — Марлен Дитрих (1901 төр.), ньиэмэс уонна АХШ артыыһа уонна ырыаһыта, секс-символ.