Antica

Las ruinas da Persepolis, Iran

L’antica (er: temp antic) furma in’epoca istorica che sa referescha a la regiun da la Mar Mediterrana e da l’Asia dal Vest e che tanscha da la fin da la preistorgia (mesadad dal quart millenni a.C.) fin il cumenzament dal temp medieval (entschatta dal 6avel tschientaner s.C.). ba Il cumenzament da l’antica marchescha il svilup da la scrittira e dals reginavels vegl orientals da l’Asia dal Vest – Mesopotamia (Sumer, Akkad, Babilonia, Mittani, Assiria), Planira auta iranaisa (Elam, Media, Persia), Levanta (Ugarit), Asia Minura/Anatolia (Imperi dals Hetits, Frigia, Lidia, Luvia) – e da l’Egipta.

L’antica va a fin cun la ruina da l’Imperi roman e da l’Imperi dals Sassanids durant la migraziun dals pievels e l’expansiun araba (declin da la Roma occidentala 476/480; mort da Justinian 565; destrucziun da l’Imperi dals Sassanids 651). En la perscrutaziun pli nova vegn il temp da transiziun tranter l’antica ed il temp medieval (da la fin dal terz fin l’entschatta dal 7avel tschientaner) resguardà sco atgna epoca entaifer l’antica (antica tardiva).

Temp neolitic

Scrittira a cugn

Las emprimas civilisaziuns da l’antica èn sa sviluppadas or dal temp d’arom (calcoliticum). Questas civilisaziuns eran segnadas da l’agricultura (cultivaziun dad ers, tegnida da muvel), da societads cun spartiziun da la lavur (spezialisaziun), da tecnicas metallurgicas fundamentalas, dal commerzi surregiunal, da l’economia da provisiun e da la vita sedentara en abitadis circumdads cun mirs. Cun las culturas che suondan è collià il svilup da la scrittira. Emprims simbols èn vegnids transfurmads a partir da la mesadad dal quart millenni a.C. – eventualmain sut influenza vicendaivla – en la scrittira a cugns da la Mesopotamia ed en las ieroglifas en l’Egipta. Questas ultimas èn sa sviluppadas a partir dal terz millenni a.C. tras intermediaziun da Canaan a scrittiras alfabeticas. Las novas proceduras da registraziun han pussibilità la furmaziun da stadis cun apparats da domini, d’administraziun e da religiun permanents che marcheschan sco emprimas culturas autas il cumenzament da l’antica.

Mesopotamia

L’emprima fasa da svilup d’auta cultura a partir da la mesadad dal quart millenni a.C. è sa manifestada en il sid da la Mesopotamia en las citads-stadi sumericas, da las qualas las pli impurtantas èn stadas Uruk, Ur, Eridu, Larsa, Lagaš e Kiš. Surtut Uruk sa distingueva visavi autras citads tras la grondezza absoluta e la vegliadetgna da ses implants. Quests centers sa basavan sin in sistem da sauaziun ch’è vegnì extendì cuntinuadamain e ch’era organisà en rom d’in’economia da tempel statala. Tras stgaglias da terracotga, artefacts da bronz e sigils cilindrics sa laschan er gia cumprovar baud colliaziuns da commerzi tar l’Arabia e l’India. Impuls economics decisivs n’han betg il davos dà la roda e la rudella da vaschler. Las pretensiuns creschentas envers il commerzi e l’agricultura han promovì il svilup d’ina scrittira, la quala serviva l’emprim be a la contabilitad. La transiziun vers la scrittira sco furma d’expressiun persunala e collectiva documentescha sco ina da las pli veglias perditgas litteraras l’Epos da Gilgamesch davart in retg (bain mitologic) dad Uruk dal 26avel tschientaner a.C. Las concordanzas surprendentas cun passaschas da la Genesis e mitus da fundaziun grecs (Deucalion e Pyrrha) cumprovan il continuum cultural da l’antica.

Las citads-stadi vegnivan manadas da prinzis-sacerdots ch’univan en lur persuna la pussanza seculara e religiusa. L’expressiun architectonica da la religiusadad politeistic-cosmologica dals Sumers han furmà ils ziccurats – piramidas a stgalims d’in’autezza da fin a 50 meters; ils palazs percunter giugavan ina rolla puramain represchentativa. Las singulas citads eran bain quasi permanentamain en conflict cun lur vischins pervi da dretgs d’aua, rutas da commerzi e pajaments da tribut; la muntada da las guerras è però plitost stada limitada – ina furmaziun da reginavels sur las citads ora n’ha betg gì lieu. A partir dal terz millenni a.C. èn immigrads nomads nà dal nord en la Mesopotamia. La glista da retgs sumerica documentescha quai tras il fatg ch’i cumparan en quella nums semitics (tar il sumeric sa tracti d’ina lingua che n’ha betg anc sa laschà attribuir ad ina famiglia da linguas). En quest’epoca, ch’ha er manà a la destrucziun da tempels monumentals, è l’unitad tranter pussanza religiusa e seculara dada dapart. Ils regents da quest temp han dà expressiun a lur pretensiun da pussanza cun palazs ch’eran uss er da muntada funcziunala e cun foss, en ils quals els sa laschavan sepulir cun lur suita. A la fin da quest’uschenumnada perioda dinastica tempriva, la quala ha durà dal 25avel fin il 24avel tschientaner, è la sfera d’influenza dals Sumers s’extendida per l’emprima giada fin a la Mar Mediterrana.

Egipta

En l’Egipta ha, cuntrari a Sumer, la furmaziun politica dal pajais gia gì lieu la fin dal quart millenni. Probabel ha la protecziun geografica cunter influenzas exteriuras (tras ils deserts circumdants) promovì il svilup d’in reginavel serrà. Plirs reginavels pitschens ch’eran sa gruppads en las duas sferas d’influenza luccas da l’Egipta Superiura (cun il center a Nekhen) e da l’Egipta Inferiura (cun il center a Buto) èn vegnids unids sut domini da l’Egipta Superiura a partir dal 32avel tschientaner en rom d’in process ch’ha durà pliras generaziuns. Al cumenzament dal temp istoric ed a la vieuta da la pre- a la protodinastica cumparan en las pli veglias tradiziuns scrittas ils nums da regents Scorpiun, Narmer ed Aha, ils quals la tradiziun unescha pli tard en furma da la figura mitologica da Menes che duai avair unì il reginavel. A la fin dal temp protodinastic (vers la fin dal 28avel tschientaner a.C.) tanscheva la pussanza egipziana fin en il Sinai e las relaziuns da commerzi directas fin a Byblos en il Libanon.

Gia ils regents da las emprimas dinastias han fundà lur domini sin in stadi cun sistem d’administraziun central e sin in reginavel da dieu, en il qual els cumparevan sco manifestaziun umana da Horus, il dieu dal tschiel en furma da falcun. La religiun era en general segnada d’animals divinisads (liun, taur e vatga), ils quals vegnan accumpagnads pir a la fin da l’epoca da figuras ibridas cun chau d’animal e corp d’uman. L’idea da l’auter mund giugava ina rolla centrala. A Sakkara sper Memphis ed ad Abydos han ins erigì edifizis sacrals e fossas monumentalas or da quadrels da glitta dal Nil. L’Egipta reunida sa basava sin ina cultura ch’era gia sviluppada autamain durant l’epoca predinastica e sin l’interess a la raffinaziun civilisatorica (faienza, palettas da bellet). La scrittira d’ieroglifas è vegnida applitgada per registraziuns da cult ed administrativas (register da taglia), ma er en il chalender ed adina dapli per inscripziuns curtas cun caracter d’annalas che servivan ad explitgar maletgs.

Extensiun

Mesopotamia

En l’intschess cultural sumeric hai dà grondas midadas en la segunda mesadad dal terz millenni a.C. Nà dad Akkad, ina citad situada en il nord dal territori da tschep, ha Sargon erigì in imperi grond. A quest retg n’èsi betg be reussì d’extender la sfera da pussanza sin la retroterra da sia citad natala, mabain d’unir l’entira Mesopotamia sut ses domini. Quai sa lascha probablamain attribuir tant a las qualitads extraordinarias da Sargon sco manader sco er a refurmas militaras. L’armada dad Akkad era pli movibla che quellas dals stadis-citad sumerics e consequentamain superiura a quellas. Tar la mort da Sargon regiva quel sur in imperi che tanscheva dal Golf da la Persia fin a la Mar Mediterrana, nua ch’al vegn er attribuì d’avair engaschà las emprimas forzas navalas.

Da quest temp è la cultura scritta sa derasada adina dapli. Gia avant eran sa sviluppadas en il territori da cunfin da la Mesopotamia, surtut en il reginavel Elam cun la citad Susa sco center, tavlas da scrittira a cugn.

Egipta

Piramida a stgalims dal farao Djoser a Sakkara

En l’Egipta ha il svilup cuntinuà nundisturbadamain. Suenter avair incorporà il Delta dal Nil è il reginavel s’extendì vers sid. Las structuras da pussanza han ins perfecziunà adina dapli e la cultura ha cuntanschì ses svilup definitiv. Quai sa mussa surtut en furma da fossas monumentalas, las qualas duevan la finala chattar lur culminaziun en la terza e quarta dinastia cun las piramidas.

Cun la terza dinastia, a partir da 2707 a.C., cumenza l’istorgia dal Vegl Imperi ch’è surtut segnada d’innovaziuns architectonicas. Sper las piramidas han ins erigì palazs monumentals e sculpturas, da las qualas l’exempel il pli enconuschent è la Sfinx da Giseh. Ils pli impurtants incumbensaders da talas construcziuns èn stads Djoser, il qual ha laschà eriger l’emprima piramida a stgalims, Snofru, Cheops e Chephren. Tuttina sco l’architectura monumentala han ins er perfecziunà las furmas d’art pitschnas. La pictura e la plastica han cuntanschì in emprim zenit. Entaifer la religiun è vegnida attribuida al dieu dal sulegl Ra ina muntada adina pli gronda. Djedefra è stà l’emprim retg ch’è sa numnà «figl da Ra». Dapi la tschintgavla dinastia ha Ra er surpassà en sia muntada Horus.

Da l’arom al bronz

La dominanza che l’arom ha anc possedì fin en il segund millenni a.C. è tschessada pass per pass ed ha fatg plazza al bronz. Per producir quel duvrav’ins, sper l’arom ch’era en il fratemp – pervi da l’explotaziun sistematica – disponibel quasi dapertut, er zin, il qual vegniva probablamain importà en la Mesopotamia nà da l’Iran dal Vest u da l’Usbekistan.

En l’Egipta han ins introducì pir relativamain tard l’arom ed il bronz. L’arom n’ha betg cuntanschì qua la medema posiziun sco en la Mesopotamia, entant ch’il bronz – che n’è probablamain mai vegnì producì en l’Egipta, mabain adina be importà – ha bainbaud pudì sa far valair en l’art e tar il militar. Qua è sa mussà in grond problem per il svilup da l’Egipta: Il pajais disponiva be da paucas materias primas, uschia ch’ins ha stuì intensivar las relaziuns da commerzi vers anora. Probablamain è quai il motiv daco che omadus metals han gì pli ditg da s’etablir en l’Egipta.

Il temp da bronz

Mesopotamia

Part superiura da la stela cun il Codex da Hammurapi

Suenter la mort da Sargon è l’Imperi dad Akkad ì bainbaud en ruina, e quai tant pervi da tumults a l’intern sco er pervi da smanatschas exteriuras. Igl è suandada la restauraziun dals stadis-citad sumerics, la quala na dueva però betg pudair sa tegnair ditg. Da dadora èn penetrads adina dapli pievels; ils Elamits ed Amurrits han furmà imperis pussants ch’han bainbaud cumenzà a s’appropriar da la Mesopotamia. La fin dal temp sumeric è arrivà pass per pass. Ils singuls prinzis sumerics han gudagnà adina dapli pussanza; il pli pussant imperi è stà quel da Larsa. Ma gia baud ha la Babilonia, fin uss nunenconuschenta, gudagnà sut Hammurapi I la supremazia. Hammurapi ha fundà il segund reginavel grond sin territori da la Mesopotamia. Bain n’ha quel betg cuntanschì dal tuttafatg l’extensiun da l’imperi grond dad Akkad ed è puspè dà dapart suenter la mort da Hammurapi. Ma las structuras da quel duevan avair sin la Mesopotamia in effect a lunga vista: ins ha perfecziunà l’administraziun ed ultra da quai han ins elavurà sut Hammurapi in codex da leschas cumplessiv. Ed er la citad da Babilon dueva la finala avair in pli lung temp da vita che Akkad; bainprest è ella daventada la pli gronda e pli impurtanta da l’entira Mesopotamia.

Bain era sa furmada en la muntogna iranaisa cun il pievel dals Cassits ina pussanza che smanatschava adina puspè la Mesopotamia; ma la fin da l’imperi dueva la finala vegnir tut nunspetgadamain or da l’Asia Minura. Là era sa stabilì l’Imperi dals Hetits, il qual ha attatgà 1530 a.C. Babilon. Quai però betg cun l’intenziun da conquistar la citad, mabain da sblundregiar quella; ma apaina ch’ils Hetits eran puspè sa retratgs sin lur intschess, han ils Cassits profità da la chaschun e surpiglià en la Babilonia la pussanza.

La Levanta

L’emprim tschientaner dal domini dals Cassits en la Mesopotamia resta en il stgir pervi da la mancanza da funtaunas. Da lez temp è l’Imperi dals Hetits s’extendì vers sid, nua ch’el è vegnì en conflict cun ils Mitanni, in stadi hurritic ch’occupava il territori che tanscheva davent da la part settentriunala da la Mesopotamia fin a la costa mediterrana da la Siria. Qua era la vita culturala s’intensivada suenter la fin da l’Imperi dad Akkad. Bain n’hai betg dà tentativas pli grondas da stgaffir in imperi, ma igl èn sa furmads abitadis pli gronds sco Ugarit, Arados, Byblos e Tyros ch’èn daventads ritgs tras commerzi.

Egipta

Las citads numnadas èn per gronda part vegnidas incorporadas da l’Egipta, la quala era uss, suenter l’expansiun vers sid, sa vieuta vers nord, en direcziun da l’Asia dal Vest ch’era ritga da materias primas. Canaan, la Fenizia e la Levanta han ils Egipzians conquistà enturn 1500 a.C.; sut Thutmosis III (1479–1425 a.C.) dueva l’Egipta cuntanscher sia pli gronda expansiun e pussanza e schizunt cunfinar cun l’Eufrat. Ils retgs da la 18avla dinastia, uss gia represchentants dal Nov Imperi, èn pli probabel stads ils pli pussants da l’entira istorgia egipziana. Amenophis IV, pli enconuschent sut il num Echnaton, ha però introducì innovaziuns religiusas e socialas, las qualas èn surtut fruntadas entaifer la casta dals sacerdots sin gronda resistenza. El vuleva far valair ina religiun monoteistica cun il dieu dal sulegl Aton sco suletta divinitad. La chapitala han ins transferì en la nova citad Achet-Aton. Davent da qua ha il retg trategnì vastas relaziuns diplomaticas cun ils stadis vischins. Sia revoluziun ha però fatg naufragi curt suenter sia mort e l’Egipta è puspè returnada a las structuras d’antruras.

Regiun da la Mar Egeica

Sin l’insla Creta ch’appartegna oz a la Grezia ha cumenzà enturn 2000 a.C. la fluriziun da la cultura minoica, l’emprima cultura auta da l’Europa. Las perditgas archeologicas lubeschan in’invista en la cultura da palaz signurila, ma las structuras religiusas e politicas restan per gronda part nuncleras, damai che la lingua minoica n’ha fin uss sa laschà attribuir a nagina lingua enconuschenta e ch’i n’è perquai betg pussaivel da leger ils documents scrits minoics. I vala però sco segir che la cultura minoica ha attribuì a la navigaziun ina gronda muntada ed eventualmain han ins er gia pratitgà l’expansiun coloniala. Da lez temp eran ils purtaders da questa cultura bain la pussanza dominanta en la regiun da la Mar Egeica. A partir da ca. 1450 a.C. èn la gronda part dals palazs da Creta però vegnids destruids, fitg probabel tras conquistaders micenics da la terra franca greca. Il pli tard vers 1400 a.C. èn Creta, las Cicladas ch’eran stadas avant almain sut ferma influenza creta sco er anteriuras colonias da tempra minoica sco Milet en l’Asia Minura daventads ina part da l’intschess cultural micenic.

Il cumenzament da la cultura micenica sin la terra franca greca croda pli u main ensemen cun il cumenzament dal temp da bronz tardiv enturn 1600 a.C. Schebain la Grezia micenica era sutdividida dal temp da sia pli gronda fluriziun (ca. 1400–1200 a.C.) en plirs reginavels pli pitschens ubain furmava almain per tscherts temps in stadi coerent (sut domini da Micene ubain da Teba) vegn anc adina discutà a moda cuntraversa. Segir èsi en tutta cas ch’ins ha erigì en il 15avel/14avel tschientaner en bleras regiuns gronds palazs centrals ch’han servì a dominar e coordinar economicamain territoris pli gronds. Tranter ils pli impurtants centers da quel temp tutgan Micene, Teba, Pilos ed Athen. En il temp micenic ha la cultura greca cuntanschì in’emprima culminaziun. En ils archivs dals palazs èn sa mantegnidas bleras tavlas da ton scrittas en ina furma tempriva da la lingua greca (grec micenic). Quests documents dattan surtut invista en il sistem economic dals palazs che vegniva gestiunà a moda centrala. Micene ha trategnì contacts da commerzi intensivs tar autras culturas da la part orientala da la Mar Mediterrana, e per part er fin en il vest da quella. Da quai dattan perditga la cheramica micenica e per part er auters bains ch’ins ha chattà en bleras regiuns da la Mar Mediterrana. La ditga da la guerra da Troja, da la quala l’istoricitad è però fitg contestada, vegn per part interpretada sco romantisaziun d’in’expediziun da sblundregiada micenica. Suenter la destrucziun dals centers da palazs vers il 1200 a.C. ed il declin da l’economia da palazs dal temp micenic èn la Grezia e grondas parts da la Mar Egeica anc restadas segnadas ca. 150–200 onns da lezza cultura.

La fin dal temp da bronz

Situaziun en il vegl Orient vers l’onn 1225 a.C.

L’expansiun dals Hetits vers sid ha manà a la confruntaziun cun l’Egipta. Suenter conquistas hetiticas en la Levanta ha gì lieu l’onn 1274 a.C. la Battaglia da Kadesch che vala sco eveniment-clav dal temp da bronz tardiv. Tar questa battaglia n’han ins pudì eruir nagin victur cler ed ha uschia fatg l’emprima cunvegna da pasch ch’è cumprovada en l’istorgia mundiala; quella ha statuì l’equiliber da las pussanzas tranter ils Egipzians ed ils Hetits.

En la Mesopotamia è quest temp stà segnà da las tentativas dals Assirs d’eriger in imperi grond. Nà dal territori da tschep enturn la chapitala Assur han ils retgs assirs fatg tranter il 1300 ed il 1200 campagnas militaras extendidas, en rom da las qualas els han la finala suttamess l’entira Mesopotamia a lur domini. Ils Assirs èn sa stentads da surpigliar tradiziuns da la Mesopotamia per betg vegnir considerads sco pussanza estra e per legitimar ina pretensiun da pussanza universala. En il vest ha l’Imperi assiric cuntanschì l’Eufrat, nua ch’el è vegnì en contact cun ils Hetits. Sumegliant a l’Egipta èsi reussì a l’Assiria da schliar il conflict sin via diplomatica; da quai è resultà in triangul da pussanza tranter l’Imperi dals Hetits, l’Egipta e l’Assiria. Quel dueva però esser be da curta durada, damai ch’èn cumparids enturn 1200 a.C. tut surura a la costa orientala da la Mar Mediterrana ils uschenumnads pievels marins. I sa tracta probabel d’in grond dumber da stirpas pli pitschnas, a las qualas ins ha pli baud attribuì il declin da l’Imperi da Micene e da l’Imperi dals Hetits. Oz però èn ins plitost da l’avis ch’ils pievels marins sajan be stads participads a moda indirecta a la fin da l’Imperi dals Hetits ed a las grondas midadas en Grezia. Segir èsi che las rutas da commerzi en Grezia ed en l’Asia Minura èn daventadas pli malsegiras e ch’impurtants partenaris da commerzi èn crudads davent, quai ch’ha almain flaivlentà ils imperis. Ultra da quai èn cumprovadas tras in’inscripziun egipziana furniziuns d’agid da granezza per l’imperi dals Hetits tras il farao Merenptah (ca. 1213–1204 a.C.). Damai che er il retg dad Ugarit en Siria, che steva sut domini dals Hetits, è vegnì avisà repetidamain da trametter urgentamain granezza en l’Anatolia, è da supponer ch’igl era prorutta ina greva fomina en l’Asia Minura.

I n’è betg enconuschent, tge raschuns e process ch’han propi manà a la ruina da l’imperi grond hetitic ed a la destrucziun e transfurmaziun da la terra franca greca. Dals pievels marins èn blers centers en il territori siric-canaan daventads unfrenda (Ugarit è vegnì assaglì e destruì tranter il 1194 ed il 1186 a.C.), probablamain er la Cipra. Tar attatgas sin la mar e sin terra cunter l’Egipta, las qualas han pudì vegnir abattidas tras Ramses III, han t.a. er ils Filisters fatg part da l’allianza da pievels marins, la quala è sa domiciliada suenter la sconfitta cunter l’Egipta en il territori palestinais. A medem temp han almain parts da la populaziun hetitica apparentamain bandunà l’Anatolia Centrala; la chapitala Hattuša, la quala na mussa strusch segns da destrucziun tras incendi, è probablamain vegnida bandunada da la populaziun. I vala sco probabel che la populaziun hetitica saja sa rendida nà da l’anteriur territori da tschep vers sid e sidost, nua che pudessan anc esser sa mantegnids ditg principadis hetitics. Il vacum en l’Anatolia Centrala è tut tenor vegnì emplenì intgins decennis pli tard tras Frigs ed eventualmain er Kaska ch’han extendì lur territori da colonisaziun vers ost resp. sidost. L’imperi grond assiric ha pers blera pussanza pervi da revoltas a l’intern, las qualas han cumenzà sut Tukulti-Ninurta I vers la fin dal 13avel tschientaner a.C. L’emprim è sinaquai la Babilonia puspè daventada per in temp la pussanza egemoniala en la Mesopotamia. A medem temp èn cumparids als cunfins vers la Mesopotamia ils Arames. Sulettamain a l’Egipta èsi reussì, cumbain flaivlentada fermamain tras las attatgas dals pievels marins, da mantegnair las structuras statalas.

Il temp da fier

Da quest temp è l’elavuraziun da fier daventada adina pli impurtanta. La transiziun al temp da fier ha gì lieu a moda fluctuanta, ma vers l’onn 1000 a.C. aveva il fier stgatschà en l’Asia dal Vest definitivamain l’elavuraziun da bronz.

Asia dal Vest

Suenter la fin da l’Imperi dals Hetits e la ruina da la Babilonia cassitica, chaschunada surtut tras ils Arames, hai puspè dà en il Proxim Orient in vacum da pussanza; quel han danovamain ils Assirs sut Tukulti-apil-Ešarra I (1114–1076 a.C.; pli enconuschent sco Tiglat-Pilesar) pudì emplenir. A Tiglat-Pilesar èsi reussì d’extender il reginavel fin a la costa da la Mar Mediterrana. Quest nov imperi grond è puspè daventà suenter sia mort l’unfrenda dals Arames; e l’Assiria è vegnida chatschada enavos sin il territori da tschep enturn Assur.

Ils Assirs han uss stuì sa far valair cunter ina retscha da stadis pitschens arameics. Pir in tschientaner suenter la mort da Tiglat-Pilesar èsi reussì al retg assiric Aššur-dan II (912–891 a.C.) d’extender danovamain ses reginavel. Ils Assirs han puspè cuntanschì en il nord da la Mesopotamia la predominanza e la finala conquistà ils territoris enturn il Lai d’Urmia e la muntogna da Zagros fin a la costa da la Mar Mediterrana. Pli tard èn er la Babilonia, Siria e Palestina vegnidas en ils mauns dals Assirs; plinavant han quels conquistà il reginavel dad Uratu che cumenzava a sa derasar en las muntognas nordicas. L’onn 663, sin il zenit da lur pussanza, ha l’Assiria schizunt dominà l’Egipta fin a Teba.

Entant ch’ils Assirs avevan concentrà lur forzas sin extender lur zona d’influenza, èn proruttas difficultads a l’intern che duevan la finala sutminar la structura da pussanza. Surtut en la Babilonia èsi la finala vegnì tar ina sullevaziun, la quala ha, cun agid dals Meds, manà a la conquista e destrucziun cumpletta da las citads residenzialas assiricas Assur e Ninive. Suenter la mort da l’ultim retg assiric Aššur-uballiṭ II n’è restà nagut pli da l’Imperi assiric e duatschient onns pli tard è l’existenza da quest imperi ida en emblidanza.

Detagl da la Porta dad Ištar, Babilon

En la Babilonia avevan en il fratemp ils Caldes surpiglià la pussanza. En uniun cun ils Meds als èsi reussì d’extender lur pussanza sin parts essenzialas da l’anteriur Imperi da l’Assiria, uschia che l’extensiun territoriala è la finala, sut Nabu-kudurri-usur II, quasi stada identica. Da quel temp aveva er la citad da Babilon cuntanschì sia fluriziun culturala. Ils edifizis represchentativs da Nebukadnezar èn, tenor l’opiniun da scienziads odierns, vegnids subsummads pli tard sut il num Curtins pendents sco in dals miraculs dal mund da l’antica. Il cult da Marduk ch’ha existì dapi Hammurabi ha cuntanschì sia culminaziun cun la construcziun d’in ziccurat da 90 meters autezza – la tur da Babel biblica. Cun in dumber d’abitants da radund in milliun furmava Babilon da lez temp la pli gronda citad insumma. Quest svilup pompus è però ì a donn e cust dals pievels suttamess, surtut dals Gidieus, ils quals èn vegnids manads en la praschunia babilonica.

En l’Asia Minura, sin las ruinas da l’Imperi dals Hetits enturn Gordion, è sa furmà l’Imperi da la Frigia. Malgrà quai è Hatti l’emprim restà liber da lur influenza e qua èn sa furmads stadis pitschens da l’èra hetitica tardiva. L’Imperi da la Frigia ha bainbaud stuì cumbatter cunter Cimmers e Scits ed è la finala daventà l’unfrenda da l’Imperi da la Lidia ch’ha prendì si’entschatta a Sardes.

Egipta

Al Nil ha gì lieu a partir da la fin dal segund millenni a.C. in declin da las structuras da regenza, quai ch’è sa manifestà en furma da scumbigls politics e guerras burgaisas. Ils sacerdots dad Amun han cuntanschì adina dapli pussanza ed han schizunt pudì eriger per in tschert temp ina teocrazia en l’Egipta Superiura. En il 8avel tschientaner a.C. è l’Egipta la finala vegnida sut la controlla dal Reginavel da Kush (Nubia) ch’ha empruvà da franar l’avanzament da l’Assiria. Pervi da la flaivlezza da l’Imperi egipzian ha quai la finala manà a la conquista dal territori dal Nil tras ils Assirs, ils quals han chatschà ils Nubs or dal pajais e mess ad ir cun restabilir il domini egipzian l’èra tempriva da quel. Damai che l’Egipta aveva pervi da quest svilup ina tenuta positiva envers ils Assirs, è prorut suenter il declin da l’Assiria in conflict cun ils Babilonais, quai che dueva la finala manar a la conquista da l’Egipta tras ils Persians.

Regiun da la Mar Mediterrana

En la regiun da la Mar Mediterrana han gì lieu da quel temp midadas fundamentalas. En il 10avel tschientaner a.C. ha cumenzà tras ils Fenizians la colonisaziun en l’Africa dal Nord e sin la Peninsla Iberica. Questa colonisaziun è bain d’attribuir al fatg che las singulas citads independentas da la Fenizia eran vegnidas tras il commerzi a tala ritgezza e creschientscha ch’i smanatschava ina surpopulaziun, gist er perquai ch’i na deva nagina pussaivladad da s’extender vers la retroterra. Collià cun quai èn segir er stadas ponderaziuns economicas, pertge ch’ils territoris da l’Africa dal Nord e da la Spagna han els elegì intenziunadamain. La fritgaivladad da questas regiuns e la ritgezza da divers bains da commerzi, tranter auter argient ed aur, han gì per consequenza che las colonias èn prest stadas tuttina ritgas sco lur citads d’origin. Tranter las pli impurtantas fundaziuns da lez temp tutgan Cartago, Gades, Ebusos e Panormos. En la regiun da la Mar Egeica han gì lieu suenter la fin da la cultura micenica grondas midadas socialas, gist er pervi da novs moviments da migraziun nà dal nord; pervi da la situaziun da funtaunas manglusa discurran ins però en quest connex d’in temp stgir. Sin il Peloponnes ha cumenzà l’expansiun da Sparta. En autras parts da la Grezia è il domini roial sa transfurmà en ina structura da polis. A la fin da quest svilup èn per il pli da chattar structuras democraticas en las singulas citads-stadi; per part però er sistems autoritars ch’han ubain cuntanschì pir cun il temp tratgs democratics (p.ex. Athen), ubain ch’han mantegnì a la testa vinavant in regent autoritar (la tirannis, p.ex. Pherai).

La colonisaziun spessa da la Grezia ha la finala manà ad ina surpopulaziun, la quala è er ida a finir da vart da la Grezia en ina colonisaziun da la regiun da la Mar Mediterrana (uschenumnada gronda colonisaziun). Per part ha quai bain manà a conflicts cun ils Fenizians, ma en general han ils Grecs colonisà plitost la costa settentriunala da la Mar Mediterrana. La colonisaziun ha surtut prendì si’entschatta a Corint, Megara, Chalkis e Milet. Territoris da colonisaziun principals han furmà la Peninsla Iberica, la Sicilia e l’Italia Bassa (Magna Graecia), la part settentriunala da la Mar Egeica sco er la costa da la Mar Naira. Surtut a Sicilia èn ils colonisaturs grecs vegnids en contact cun las colonias fenizianas. Quai ha manà a conflicts e guerras che duevan segnar l’istorgia da l’insla fin la conquista tras ils Romans.

Er en l’Italia èn sa midadas da quel temp las structuras. Sut l’influenza dals Grecs han ils pievels ch’eran qua sesents cuntanschì l’istoricitad. Enturn 900 a.C. è sa furmada, or da las culturas precedentas dal temp da fier (cultura da Villanova), la cultura dals Etruscs. Quels han extendì fin 500 a.C. lur territori sin vastas parts da l’Italia inclusiv la Planira dal Po e la Campania. I sa tracta pia d’in spazi cultural vaira unitar, ch’includa er influenzas grecas, betg però d’in intschess politic serrà cun structuras statalas. Sumegliant als Grecs e Fenizians eran ils Etruscs numnadamain dividids en singulas citads-stadi, las qualas sa preschentavan però vers anora pli u main sco unitad, surtut envers ils Grecs e diversas stirpas italicas sco ils Latins, Umbrians u Venets. Damai che lur scrittira n’è fin oz betg decifrada, è la cultura surtut perscrutada sur chats da fossas.

L’antica classica

Proxim Orient

Dareios I, illustraziun sin ina vasa greca

L’imperi grond da Babilon en il Proxim Orient ha gia cumenzà a dar dapart curt temp suenter sia fundaziun. Als successurs da Nebukadnezar n’èsi betg reussì da far valair lur pussanza en las singulas parts dal reginavel ed er en la regiun centrala Babilonia è la dinastia regenta daventada adina main populara. Uschia na fai betg surstar che la populaziun ha beneventà l’avanzada dal retg persian Kyros II. Ils onns precedents aveva quel fatg da la Persia, in stadi vasal dal reginavel medic, in imperi grond cun victorisar il retg medic Astyages e conquistar la chapitala da quel Ekbatana; là è el daventà en uniun persunala retg dals Meds e Persians. Paucs onns pli tard ha el er conquistà ils reginavels dals Lids sut Kroisos e las citads grecas situadas a la costa da l’Asia Minura. L’onn 539 a.C. han ils Persians la finala occupà Babilon ed er qua ha Kyros surpiglià la curuna indigena, uschia ch’el era nominalmain a medem temp retg da trais reginavels. Ses figl e successur Kambyses II ha agiuntà a quest sistem da stadis la curuna da l’Egipta, la quala el ha conquistà l’onn 525 a.C. Tar sia mort l’onn 522 smanatschava il reginavel d’ir en tocca damai ch’ils mags (sacerdots zoroastrics) avevan usurpà en la Persia il tron anc durant sia campagna militara en l’Egipta. Ad in commember dal stab da Kambyses, Dareios I, èsi reussì da surventscher ils usurpaturs e d’occupar el sez il tron. En il reginavel èn però proruttas pauc suenter grevas sullevaziuns e Dareios ha duvrà dus onns per puspè consolidar sia pussanza.

La finala èsi tuttina reussì a Dareios d’unir il reginavel sut sia pussanza e d’extender ils cunfins da quella fin a l’Indus en l’ost ed en la Kyrenaika en il vest. Er en la regiun da la Mar Egeica ha il reginavel dals Achemenids – numnà suenter il fundatur da la dinastia – giugà ina rolla adina pli impurtanta. Suenter ch’ils Grecs han retegnì l’onn 480 l’expansiun persiana tar la Battaglia da Salamis ed in onn pli tard tar la Battaglia da Plataiai, è il reginavel s’orientà a consolidar las structuras internas. Gia sut Dareios I han ins realisà vastas innovaziuns politicas e socialas. Bain han ins introducì dapertut en il reginavel en bunamain tut ils champs politics ed en blers champs da la vita culturala normas persianas. Da discurrer en quest connex d’ina cultura imperiala persiana fiss però exagerà; il cuntrari han ils Persians tractà ils pievels suttamess, lur tradiziuns e culturas e schizunt lur sistems politics cun grond respect. Er na considerava il retg suprem sasez betg sco regent d’in Imperi persian, mabain sa numnava «retg dals retgs» e «retg dals pajais e dals pievels». Quest spiert da cuminanza s’exprima er en inscripziuns roialas e relievs en las citads roialas Susa, Persepolis, Pasargadai ed Ekbatana sco er en las fossas a Naqsch-e Rostam.

Tuttina han intgins pievels, surtut l’Egipta, resentì il domini persian sco suppressiun, uschia ch’il reginavel ha stuì prender en cumpra a l’entschatta dal quart tschientaner a.C. grondas sperditas da territoris. Er ils singuls administraturs da las provinzas, ils satraps, han mess ad ir adina dapli sullevaziuns cunter la pussanza dal regent suprem. Ad Artaxerxes III (359–338 a.C.) èsi bain reussì da far valair cun tutta direzza sia pussanza e da reintegrar en il reginavel tscherts territoris da cunfin, surtut l’Egipta. Ina restauraziun profunda dal reginavel è però vegnida impedida tras ses assassinat ed intgins onns pli tard ha Alexander il Grond conquistà il territori.

Regiun da la Mar Egeica

Ils svilups politics e culturals en Grezia han manà vers 500 a.C. al cumenzament da la classica, in’epoca ch’è segnada dal svilup e da la culminaziun d’ideas filosoficas, politicas e culturalas. Politicamain è il cumenzament da la classica stà il temp da svilup da la democrazia dad Athen e dals cumbats cunter l’Imperi persian. Questas uschenumnadas Guerras persianas han effectuà tranter ils stadis grecs in spiert da cuminanza anc mai enconuschì. Ins resguardava sasezs sco defensurs da la cultura hellenistica cunter ils barbars d’ordaifer (barbaroi = tut ils pievels betg grecs). Tuttina è la structura da stadis greca stada segnada vinavant da dischuniun a l’intern, quai che las smanatschas nà da l’exteriur han gidà a surventscher be parzialmain.

Ina caracteristica centrala dal temp suenter avair rebattì cun success ils Persians (e da la liberaziun da las poleis grecas a la costa occidentala da l’Asia Minura vers 477 a.C.) ha furmà il dualissem tranter Athen e Sparta, in cumbat cuntinuant per la supremazia en la regiun da la Mar Egeica. Quai ha manà l’onn 431 a.C. a l’erupziun da la Guerra Peloponnaisa che dueva avair consequenzas gravantas e curt suenter la fin da quella, l’onn 404, a la Guerra da Corint (395–386 a.C.) ch’è ida a fin cun la Pasch d’Antalkidas. Quai mussa la posiziun dominanta da la Persia sut Artaxerxes II, essend ch’ils stadis grecs n’èn betg stads abels da chattar d’atgna forza in modus vivendi. Quest contract cuntegna er la decleraziun che tut las citads ed inslas grecas duain daventar independentas. Per ils stadis grecs pli pitschens n’ha quai betg midà bler, ma per Athen, Sparta e Teba è quai stà collià cun immensas midadas. Sparta valeva sco pussanza garantida per la supremazia persiana en Grezia ed aveva uschia cuntanschì la posiziun egemoniala per la quala ins aveva cumbattì sur lung temp. La finamira da stabilir ina pasch generala n’ha però betg sa laschà realisar, pertge ch’il contract è fruntà sin resistenza da vart dad Athen e Teba; a quest’ultima èsi la finala reussì da victorisar Sparta en la Battaglia da Leuktra e d’eliminar paucs onns pli tard Sparta sco reginavel grond grec. L’egemonia tebaica è però dada ensemen gia suenter curt temp, damai che Epameinodas, la persuna centrala entaifer la politica tebaica, è crudà l’onn 362 tar la Battaglia da Mantineia.

Blers Grecs han gì il sentiment da lez temp che l’anteriura glischur da la civilisaziun giaja a la malura en ils scumbigls politics. Uschia han intgins oraturs, surtut Isokrates, appellà als stadis grecs da far per quest intent ina gronda campagna da vendetga cunter ils Persians, ils quals avevan destruì 480 a.C. Athen. Quella ha la finala mess ad ir il retg macedon Philipp II, il qual ha suttamess tranter 359 e 338 a.C. quasi l’entira Grezia e grondas parts dals territoris Illiria e Trachia situads en il nord ed en l’ost da la Macedonia ed ha battì l’onn 338 a.C. sper Chaironeia in’armada unida dad Athen e Teba. Sco nov regent da la Grezia ha el planisà ina campagna militara cunter il reginavel da la Persia, ma avant ch’el possia prender per mauns quella, è el vegnì assassinà l’onn 336 a.C.

La vita spiertala e culturala en Grezia

Acropolis ad Athen

La classica greca vegn resguardada generalmain sco origin e punct da partenza da la cultura occidentala. In impurtant avrapista da la litteratura greca han furmà ils epos da Homer, ils quals valevan gia per ils Grecs sco ovras classicas. A la furma litterara preferida è bainbaud avanzà il drama cun ovras d’auturs sco Aischylos, Aristophanes u Euripides che duevan esser decisivs per l’entira litteratura occidentala da pli tard. Cun Herodot cumenza en il 5avel tschientaner a.C. l’istoriografia, la quala lubescha l’emprima giada la reconstrucziun detagliada d’eveniments istorics, entant che Thukydides, il cronist da la Guerra peloponnaisa, ha fundà l’istoriografia scientifica.

Il svilup bain il pli impurtant da la vita spiertala ha però furmà la naschientscha da la filosofia. Cun la scola da Socrates, a la quala ha appartegnì sper ses fundatur surtut Platon, e la scola dad Aristoteles ha la filosofia da l’antica cuntanschì sia culminaziun, e la moda da pensar sco er las ovras ch’èn vegnidas elavuradas da lez temp furman anc oz la basa da l’etica occidentala-cristiana. Furmas d’art sco la musica, l’architectura, la sculptura u la pictura han medemamain cuntanschì in temp da fluriziun. Er qua han las prestaziuns dals Grecs furmà la basa per ils svilups da pli tard.

Part occidentala da la Mar Mediterrana

En la part occidentala da la regiun da la Mar Mediterrana è Cartago, ch’era vegnì fundà enturn 800 a.C., avanzà grazia a sias vastas activitads da commerzi ad ina pussanza gronda. Fundada oriundamain sezza sco colonia feniziana, èsi reussì pass per pass a la citad da Cartago da dumagnar sut ses domini las autras colonias fenizianas en questa regiun. Tras quai è Cartago vegnì a Sicilia en contact cun las colonias grecas, surtut cun la citad pussanta da Syrakus, quai che dueva la finala manar a pliras guerras. Malgrà allianzas cun ils Persians ed Etruscs en l’Italia n’èsi betg reussì a Cartago da manar natiers ina decisiun.

Cartago n’è betg stà segnà d’ina vita spiertala e culturala uschè ritga sco la Grezia, quai che sa lascha bain attribuir al fatg ch’igl arrivavan, grazia a las relaziuns da commerzi, influenzas da l’entira regiun da la Mar Mediterrana en la citad ed en il reginavel, las qualas duevan marcar l’identitad culturala. Las pli grondas prestaziuns da Cartago sa laschan perquai chattar sin in auter champ, numnadamain la navigaziun. La citad era gia da vegl ennà, surtut pervi da la dependenza da pli baud da Tyros, stada orientada vers la mar, quai ch’ha promovì il svilup da la navigaziun. Uschia è Cartago stà l’emprima civilisaziun da la regiun da la Mar Mediterrana ch’è er stada activa sur quella ora. Viadis d’exploraziun han gia manà fin en il Gabun odiern ed en la Scandinavia; Herodot attribuescha er als Carthaginais d’esser navigads enturn il continent african, ina prestaziun che gia ils Fenizians avevan accumplì per incumbensa dal retg egipzian Necho II. In’impurtanta descripziun dals viadis da scuverta africans è da chattar en la Periplus da Hanno.

Il hellenissem

Alexander il Grond

Suenter la mort da Philipp II ha ses figl Alexander il Grond surpiglià la pussanza. Apaina ch’el ha gì consolidà quella en Grezia, ha el cumenzà l’onn 334 a.C. ina campagna militara cunter l’Imperi persian, l’emprim per liberar las citads grecas en l’Asia Minura e per realisar la guerra da vendetga suenter la quala ins clamava dapi daditg. En l’interval da be dus onns al èsi reussì da conquistar l’entira costa orientala da la Mar Mediterrana, inclus l’Egipta. Cunter il retg persian Dareios III ha el tschertgà la decisiun en la Battaglia sper Issos. Malgrà la victoria da l’armada macedona-greca è Dareios mitschà ed ha recrutà ina nov’armada; cun quella ha el spetgà sin ses adversari en la planira da Gaugamela en la part settentriunala da la Mesopotamia (331 a.C.). Er en questa battaglia ha Alexander victorisà ed ha pudì avanzar senza impediment a Babylon, Susa e la finala en la part centrala da la Persia, nua ch’el ha occupà Persepolis ed Ekbatana. Qua è la campagna da vendetga ida a fin e la cuntinuaziun da la guerra cunter Dareios è daventà ina chaussa persunala dad Alexander, al qual igl è reussì da gudagnar per quest intent si’armada. A la battaglia da decisiun finala na duevi però betg vegnir: Il satrap Bessos ha assassinà Dareios e duvrà da qua davent sez il titel da retg suprem. Alexander ha sinaquai cuntinuà la campagna militara per prender vendetga per quest tradiment; el è avanzà fin en l’Asia Centrala (Bactria), nua che Bessos al è vegnì extradì. Ma la campagna da conquista ha cuntinuà ed igl è suandada ina sort guerra da partisans, surtut cunter las stirpas dals Sacas en il nord. Suenter che l’Asia Centrala è stada pacifitgada l’onn 327, ha il regl da conquista manà Alexander en la Val da l’Indus, nua ch’el ha battì cunter ina retscha da prinzis avant che si’armada, turmentada d’encreschadetgna, al ha la finala necessità d’enchaminar la via da return. Ils Grecs han anc dumagnà sut lur controlla l’ulteriur territori da l’Indus ed èn alura, sut grondas perditas, returnads tras la Gedrosia. Suenter ses return l’onn 325 ha Alexander tegnì curt a Babilon, nua ch’el è mort il 323. Ina campagna cunter l’Arabia ch’era en planisaziun n’ha betg pli sa laschà realisar.

Cun il temp è l’ideologia dad Alexander sa spustada dal vulair prender vendetga per motivs naziunalistic-grecs a l’idea d’in’avischinaziun tranter ils Grecs ed ils uschenumnads barbars. Quai è sa manifestà per exempel en la fundaziun da numerusas citads en ils territoris occupads, en nozzas en massa tranter schuldads grecs e dunnas persianas e betg il davos en quai che Alexander ha dà a ses reginavel pli e pli tratgs persians ed orientals. Tar ils Grecs sezs è quai fruntà sin resistenza e suenter sia mort n’è da chattar nagut pli da questa tempra orientala en il domini grec. Enstagl èn ins sa stentà d’introducir la cultura greca en ils territoris orientals. Quai è da sia vart fruntà sin la resistenza dals pievels subdits e pass per pass èn ils successurs dad Alexander vegnids stgatschads dals territoris che quel aveva conquistà. Fastizs da la civilisaziun greca èn però tuttavia sa mantegnids, surtut en la Bactria, ma er en la Mesopotamia ch’è anc restada ditg sut domini grec. La Siria, l’Asia Minura e l’Egipta han ins attribuì da qua davent a l’intschess cultural grec. En l’Egipta è l’uniun d’elements culturals indigens e grecs reussida parzialmain, surtut en la nova chapitala Alexandria. En Siria ed en l’Asia Minura ha la cultura greca percunter quasi stgatschà dal tuttafatg las culturas dal lieu.

La dischuniun interna dals stadis grecs, la quala aveva be gudagnà tras Alexander in’extensiun geografica pli gronda, ha la finala gì pe consequenza che l’entir intschess grec è vegnì integrà in pau a la giada en l’Imperi roman. Cun excepziun da l’Egipta, ch’è vegnida conquistada pir 30 onns pli tard, è quest process stà terminà vers 60 a.C.; da qua davent n’ha la cultura romana bain betg stgatschà la cultura greca dal tuttafatg, ma influenzà quella fitg ferm.

L’Imperi roman

Origin ed avanzament

Il Forum Romanum a Roma sco ch’el sa preschenta oz

Roma ha furmà oriundamain ina citad-stadi, la quala ha tschertgà cun in nov urden politic, la republica, da sa cunfinar politicamain, culturalmain e spiertalmain envers la predominanza anteriura dals Etruscs. Fortifitgads da dadens anora tras quest sistem, èsi reussì als Romans da sa deliberar da la pussanza etrusca (tenor la ditga vers 510 a.C., en realitad è la republica probablamain vegnida fundada vers 475 a.C.) e da far valair e defender si’independenza. Da qua davent na regivan a Roma nagins retgs pli ed il stadi è daventà res publica, ‹chaussa publica›. Suenter ch’ils Celts han gì occupà e sblundregià l’onn 387 Roma, ha la citad considerà l’extensiun territoriala sco meglra pussaivladad da segirar l’atgna existenza ed è ida en l’offensiva. Dà ulteriur schlantsch a l’expansiun romana ha la concurrenza entaifer la nova classa dominanta (nobilitas), ils commembers da la quala sa stentavan da s’acquistar renum militar. Suenter ina lunga retscha da guerras cunter ils pievels vischins dals Etruscs, Samnits, Latins, Sabins, Umbrians e la finala cunter ils Grecs ch’avevan colonisà l’Italia dal Sid (Pyrrhos I), ha Roma gì l’onn 270 sut controlla l’entira Italia fin la Planira dal Po.

L’onn 264 han acziuns rivalisantas tranter Roma e Cartago en la Sicilia manà a l’emprim conflict da Roma cun in’autra pussanza gronda; l’Emprima Guerra punica è ida a fin cun la sconfitta da Cartago e l’incorporaziun da la Sicilia en l’Imperi roman. L’onn 238 ha Roma – cuntrari a quai ch’era vegnì stipulà en il contract tranter las duas pussanzas – extendì sia sfera d’influenza sin las inslas Sardegna e Corsica ch’avevan appartegnì fin qua a Cartago. E Cartago da sia vart ha empruvà da cumpensar la pussanza persiana cun conquistas en Spagna. Da quai èn danovamain naschidas tensiuns ch’han manà il 218 a.C. – suenter ch’il chau d’armada da Cartago Hannibal aveva conquistà la citad Saguntum ch’era alliada cun Roma – a la Segunda Guerra punica. Hannibal ha fatg ina campagna militara cunter l’Italia, la quala ha culminà l’onn 216 a.C. en la victoria da Cartago cunter Roma en la Battaglia da Cannae. A Hannibal na duevi però betg reussir d’occupar Roma; el è restà activ en l’Italia dal Sid, entant ch’ils Romans han pudì reacquistar la forza militara persiana ed ir sezs en l’offensiva. Quella n’han ins l’emprim sapientivamain betg drizzà directamain cunter las forzas armadas da Hannibal, mabain cunter las possessiuns da Cartago en Spagna, las qualas èn crudadas en il decurs da la guerra a Roma. Ina cunteroffensiva da Cartago ha fatg naufragi en la Battaglia al Metaurus ed ha sfurzà Hannibal da sa retrair en l’Africa dal Nord; là è el la finala vegnì victorisà il 202 a.C. sper Zama dals Romans sut Scipio.

Il proxim temp ha Roma extendì ses territoris en Spagna, en l’Italia dal Nord, en Gallia ed a la costa illirica, fin ch’è prorutta l’onn 149 a.C. la Terza Guerra punica che dueva ir a finir en la destrucziun cumpletta da Cartago. La citad è vegnida devastada dal tuttafatg ed ils territoris annectads.

A partir da 200 a.C. è Roma er stà activ en Grezia ed en la part orientala da la regiun da la Mar Mediterrana. L’emprim cun dar suatientscha a cloms d’agid, en il decurs da las guerras però cun dumagnar l’entira regiun da la Mar Egeica sut sia controlla. L’onn 133 a.C. ha Roma ertà dal retg da quel temp Attalos III il reginavel Pergamon ch’ha furmà l’emprima provinza romana sin la terra franca asiatica.

Il temp da crisa da la republica

L’onn 133 a.C. è Tiberius Gracchus vegnì sturnì d’auters senaturs e la politica da l’intern è stada segnada adina dapli da violaziuns da la constituziun e da violenza. Cun quai ha cumenzà la crisa da la republica. A partir da 120 a.C. èn ultra da quai las stirpas celticas e germanas dals Cimbers e Teutons migradas vers sid, nua ch’ils Romans als han resguardà sco smanatscha seriusa. Suenter pliras sconfittas èsi reussì als Romans sut Marius, en colliaziun cun ina refurma da l’armada, da victorisar e rebatter ils invasurs. Questa refurma da l’armada ha però stgaffì in’armada professiunala, la quala politichers ambizius han cumenzà a duvrar per lur intents. Tras las Guerras da Mithridates ha Roma gudagnà en l’Asia Minura intgins stadis vasals. L’absenza da las forzas armadas ha però rinforzà a Roma ils scumbigls politics che regivan dapi l’emprova da refurma dals frars Gracchus ed ils quals avevan cuntanschì dimensiuns da guerra civila. Las difficultads da la politica interna eran d’attribuir per part a las structuras politicas da la republica, las qualas n’eran betg adattadas per reger in imperi da tala dimensiun sco quai che Roma era daventà en il fratemp; ultra da quai pretendeva il sistem politic vertent che las elitas sajan prontas da far cumpromiss, quai che n’era betg pli il cas. Uschia è il temp da crisa da la republica tardiva pegiurà pervi da politichers e militars ambizius che persequitavan lur atgnas finamiras, quai ch’ha manà en il Senat al cumbat tranter ils uschenumnads optimats e populars. Il chau d’armada Sulla è stà l’onn 88 a.C. l’emprim ch’ha duvrà si’armada sco instrument da la politica interna ed ha occupà Roma. Suenter ina guerra civila pli lunga al èsi reussì l’onn 82 a.C., cun occupar danovamain – ed a moda violenta – la chapitala, da terminar per entant las dispitas e d’eriger ina dictatura ch’ha tegnì fin ch’el è sa retratg l’onn 79 s.C. Durant quests onns ha el empruvà da refurmar la republica en il senn dals optimats; curt suenter esser sa retratg è el mort.

Da restabilir relaziuns politicas stabilas na dueva però betg reussir. Per l’ina perquai che la sullevaziun da sclavs sut Spartacus en l’Italia Centrala ha dumandà suenter mesiras radicalas; per l’autra perquai che Crassus e Pompeius, als quals ins aveva surdà en questa situaziun la pussanza, eran bain stads oriundamain aderents da Sulla, ma empruvavan uss da sa far bainvis cun dismetter las refurmas da quel. Suenter avair supprimì la sullevaziun, han omadus dismess l’onn 70 a.C., en il consulat communabel, impurtantas leschas da Sulla. A Pompeius han ins confidà ils proxims onns «incumbensas extraordinarias» en l’ost; tras quai ha el s’acquistà grond renum, ma er numerus inimis entaifer la nobilitad. Isolà da quels politicamain, ha el fatg en il zuppà in’allianza cun ses concurrent Crassus, cun la finamira da sa patrunar d’uschè blera pussanza sco pussaivel. L’onn 60 a.C. è il politicher ambizius Julius Caesar s’associà a questa lia; da quai è resultà l’emprim triumvirat (v.d. collegi inuffizial da trais umens). L’onn 59 ha Caesar fatg passar sco consul cun la forza ils giavischs dals triumvirs. Il pli grond profitader da quest urden è stà el sez, damai ch’el ha silsuenter conquistà d’atgna iniziativa l’entira Gallia en rom da l’uschenumnada Guerra gallica, surpassond uschia il renum e la facultad da Pompeius. L’allianza è dada dapart l’onn 53 cur che Crassus, en tschertga d’atgna gloria sco chau d’armada, è crudà en ina gronda battaglia cunter ils Parts.

Pompeius ha uss considerà Caesar sco rival persunal, è sa collià cun ils chaus dals optimats ch’avevan – pervi da sias acziuns sco consul – ina tenuta ostila envers Caesar, ed ha pretendì nà da Roma ch’el remettia ses uffizis. Ceasar ha reagì sin quai cun il marsch sin Roma, quai ch’ha manà a la guerra civila tranter ils aderents da Caesar e quels da Pompeius. L’onn 48 a.C. è Pompeius vegnì victorisà sper Pharsalos e suenter ulteriuras victorias è Caesar daventà l’onn 45 a.C. regent sulet da Roma, fin ch’el è vegnì assassinà l’onn 44 a.C. En rom dals scumbigls ch’èn suandads ha il pievel incumbensà l’onn 43 a.C. ils aderents da Caesar Antonius, Octavian e Marcus Aemilius Lepidus da furmar in collegi per restabilir l’urden politic (l’uschenumnà segund triumvirat). Sco gia sut Sulla han gì lieu proscripziuns, pia assassinats organisads, dals quals tranter auter Cicero è daventà l’unfrenda; ils assassins da Caesar èn vegnids victorisads l’onn proxim. L’onn 32 a.C. èn però proruts cumbats da pussanza tranter ils dus triumvirs Antonius ed Octavian, quai ch’ha danovamain manà ad ina guerra civila; quella ha Octavian la finala pudì decider 30 a.C. a sia favur, uschia ch’el ha pudì surpigliar sco sulet la pussanza.

Temp dals imperaturs tempriv e classic

Vespasian, fundatur da la dinastia flaviana

Octavian è uss sa stentà da transfurmar sia pussanza ch’el aveva cuntanschì cun la forza en ina monarchia regulara. Entras refurmas ch’el ha mess ad ir l’onn 27 a.C. al èsi reussì da dar l’impressiun ch’el veglia restituir la republica – en vardad ha el però surpiglià la pussanza sco monarc e fundà l’urden dal principat. Questa construcziun ha gì per consequenza che la monarchia ereditara n’ha mai pudì sa far valair dal tuttafatg a Roma, damai che l’imperatur è adina restà formalmain in uffizi excepziunal. Sco emprim imperatur roman cun il num d’onur Augustus (‹il maiestus›) ha el agiuntà a Roma gronds territoris en Spagna, l’artg alpin, l’Illiria e l’Asia Minura ed ha er prendì possess per Roma da l’Egipta. Sulettamain las campagnas militaras en Germania duevan far naufragi suenter la Battaglia da Varus l’onn 9 s.C. Ses successurs Tiberius, Caligula, Claudius e Nero han rinforzà l’urden dal principat ed agiuntà a l’imperi novs territoris en l’Africa dal Nord, l’Asia Minura, la Tracia e la Britannia, e quai cumbain ch’ils imperaturs suenter Tiberius n’èn betg stads fitg capabels u schizunt, sco en il cas da Caligula e Nero, apparentamain decadents resp. n’avevan betg chapì il sistem augusteic da la monarchia zuppentada. Suenter che Nero è vegnì assassina 68 s.C., hai dà ina curta guerra civila (onn dals quatter imperaturs), la quala è ida a fin cun la victoria da Vespasian. Sut Nero è er cumparì l’emprima giada il cristianissem a Roma.

Cun ils imperaturs flavians a partir da Vespasian ha Roma cuntanschì la culminaziun da sia pussanza. Vespasian sez ha reorganisà las finanzas e stabilisà l’administraziun; er ses figls Titus e Domitian han regì tut en tut cun success, cumbain che Domitian è daventà l’onn 96 s.C. l’unfrenda d’ina conspiraziun ed è vegnì assassinà. A la dinastia flaviana èn suandads ils uschenumnads imperaturs adoptivs. Sut Trajan ha l’Imperi roman cuntanschì cun la conquista da la Dakia, Mesopotamia, Assiria ed Armenia per curt temp si’extensiun maximala; a la gronda part dals territoris ch’el aveva gudagnà ha ses successur Hadrian però puspè renunzià. Durant il temp da regenza da Marc Aurel (161–180) han gì lieu invasiuns dals Germans en l’Imperi, las qualas l’imperatur ha be pudì rebatter cun bregia tras pliras grondas campagnas militaras. Suenter la mort da ses figl e successur incumpetent Commodus (180–192) è danovamain prorutta ina guerra civila (segund onn da quatter imperaturs), la quala è ida a fin a favur da Septimius Severus. A Severus n’èsi però betg reussì da restabilir a lunga vista la pasch interna a Roma, e suenter la mort da ses successur Caracalla l’onn 217 ha l’urden da l’imperi cumenzà a dar dapart, tant pli che quel è vegnì adina dapli sut squitsch d’ordaifer. Quai ha culminà l’onn 235 en la rebelliun da l’armada romana a Mogontiacum ed en l’assassinat da l’ultim dals Severs, Severus Alexander, tras sias truppas, las qualas han enstagl proclamà Maximinus Thrax sco imperatur. Cun quai ha cumenzà in temp da pliras guerras burgaisas (t.a. onn dals sis imperaturs 238) e dals imperaturs da schuldads.

En questa fasa, che vegn savens designada sco crisa da l’imperi dal terz tschientaner, è l’imperi per part stà smanatschà d’ir dal tuttafatg en muschna. Las invasiuns cuntinuantas da pievels germans nà dal nord e surtut il fatg che la Persia è puspè daventada pli ferma sut la dinastia dals Sassanids, ils quals han ertà l’onn 224 l’imperi dals Parts, han muntà per Roma smanatschas seriusas; a medem temp ha in grond dumber da generals pretendì il tron, quai ch’ha gì per consequenza che las armadas da l’imperi èn adina puspè stadas involvidas a l’intern da l’imperi en cumbats ina cunter l’autra. Temporarmain èn entiras parts dal territori idas a perder (Gallia, Britannia ed il reginavel da Palmyra); ed a regiuns da cunfin en Germania e Dacia han ins stuì resister dal tuttafatg. Pir dapi ca. l’onn 270 sa fa valair plaunsieu ina consolidaziun; las premissas da la politica da l’exteriur ch’eran sa midadas han pretendì d’unir tut las forzas.

Temp dals imperaturs tardiv

Pir a l’imperatur da l’antica tardiva Diocletian èsi reussì dapi l’onn 284 cun refurmas cumplessivas da puspè stabilisar l’Imperi roman suenter il temp da crisa e d’adattar il sistem a la pressiun creschenta als cunfins. Facticamain è quai stà collià cun sutdivider l’imperi en dus intschess d’administraziun gronds e quatter pli pitschens, subordinads a quels, che vegnivan regids da dus imperaturs superiurs (Augusti) e dus imperaturs subordinads (Caesares), ils quals furmavan l’uschenumnada tetrachia romana. Sut Diocletian ha er gì lieu dapi l’onn 303 l’ultima gronda persecuziun da cristians. Il sistem da la tetrarchia è però dà dapart pauc pli tard ed il 324 ha Constantin il Grond surpiglià sco sulet la pussanza en l’imperi, cuntinuond malgrà quai cun las refurmas militaras ed administrativas iniziadas da Diocletian. La sedia da la regenza è vegnida transferida da Roma en la citad da Constantinopel che porta ses num. Il pli tard sin il letg da mort ha Constantin sa laschà battegiar. Quai ha fullà via a la cristianisaziun cumplessiva da l’imperi, quai che dueva culminar l’onn 391 en il scumond da Theodosius I da pratitgar tut ils cults betg cristians. Cun la partiziun dal reginavel l’onn 395 è l’imperi facticamain dà dapart definitivamain (ma betg formalmain) en in imperi oriental ed in imperi occidental cun mintgamai in augustus.

A partir dal terz quartal dal quart tschientaner èn penetrads adina dapli stirpas germanas en il domini roman. Quests moviments han cumenzà cun la destrucziun dal reginavel dals Gots en la Russia dal Sid tras ils Huns (375) e la fugia dals Gots dal Danubi en l’Imperi roman (376); sinaquai hai dà en l’Europa da l’Ost ed Europa Centrala moviments migratorics da stirpas pli grondas. Ils Germans ch’èn penetrads en l’imperi èn per part vegnids recepids sin terren roman sco foederati. Quai e la recrutaziun creschenta er dad auts militars per l’armada romana ha però manà la finala a la furmaziun da reginavels germans sin terren da l’imperi occidental ed a la sperdita da la pussanza dals Romans a l’intern. Al cunfin da l’ost era Roma lià en il cumbat cunter l’Imperi persian ch’era puspè daventà pli ferm sut ils Sassanids. Bain èsi stà pussaivel da segirar per gronda part las possessiuns romanas, ma ina posiziun predominanta n’ha betg pli pudì sa laschar cuntanscher en questa regiun. Malgrà tut èsi tuttina reussì da mantegnair pli u main durant il 5avel tschientaner la pasch cun ils Persians, quai ch’ha distgargià a moda decisiva la Roma orientala.

L’Imperi roman occidental, ch’è stà pertutgà il pli ferm da las attatgas dals Germans, n’ha betg pli pudì stabilisar ils cunfins. Decisiv vegn ad esser stada la sperdita da las ritgas provinzas da l’Africa dal Nord als Vandals: als imperaturs dal vest han mancà sinaquai ils meds, uschia ch’els n’han strusch pli pudì recrutar truppas ed èn daventads pli e pli dependents dals foederati ch’han la finala persequità atgnas finamiras. Curt temp suenter ch’è vegnì assassinà il general Aëtius (454), il qual aveva anc fatg ina resistenza considerabla cunter ils Huns ed ils Germans ch’eran s’unids cun quels, è l’armada da la Roma occidentala facticamain sa schliada. Quai ha la finala manà il 476 a la fin da l’imperi dal vest. En l’occident è l’istorgia da l’Imperium Romanum da princip ì a fin, cumbain che bleras tradiziuns romanas han anc cuntinuà (surtut il reginavel dals Ostrogots en l’Italia è anc stà segnà ferm da l’antica tardiva). En l’ost èsi bain reussì a l’imperi da sa mantegnair vinavant e sut Justinian ha quel schizunt anc dominà ina giada en il 6avel tschientaner l’entira regiun da la Mar Mediterrana. Pervi da ses tratgs pli e pli cristians e pervi da la dominanza da la cultura greca ha l’imperi da l’ost, numnà uss Imperi bizantin, però obtegnì in caracter dal tuttafatg different. Ultra da quai ha el pers dapi l’onn 636 dapli che dus terzs da ses territoris en rom d’attatgas da vart dals Arabs. Il pli tard quest’expansiun islamica marchescha perquai la fin da l’antica.

Svilups en l’Asia dal Vest

Investitura dal retg sassanid Ardashir I

En l’Iran ha il hellenissem be pudì sa far valair parzialmain. Al domini grec en il terz tschientaner a.C. ha la sullevaziun dals Parts mess fin; quels han fundà il reginavel dals Arsakids ch’è stà segnà d’ina pussanza roiala per gronda part decentrala e da prinzis vasals. Quest reginavel dueva er sa mussar sco intermediatur tranter la cultura occidentala grecoromana ed ils circuls culturals da l’India e da la China. Ils Parts han stuì sa defender cunter smanatschas da vart dals Romans en il vest e da stirpas nomadas en il nord. Engrevgià questa defensiva ha l’urden feudal instabil a l’intern da l’imperi ed adina puspè hai dà scumbigls en connex cun la successiun al tron. Tals scumbigls han per exempel er gì per consequenza ch’i n’è betg reussì als Parts da trair a niz lur victoria sper Carrhae (53 a.C.) e da flaivlentar a moda fundamentala l’Imperi roman. Silsuenter è Roma avanzà ad in inimi adina pli ferm e repetidamain han ils Parts stuì prender en cumpra perditas da territori. Surtut en connex cun l’Armenia èn adina puspè proruts cumbats.

Il reginavel dals Parts ha subì l’onn 114, cun l’invasiun da Trajan en la Mesopotamia, il center da la pussanza partica, ina sconfitta catastrofala. Suenter che Hadrian ha renunzià l’onn 117 a quests territoris, han ils Parts danovamain pudì engrondir lur pussanza e la finala puspè avanzar ad in dals pli privlus adversaris dals Romans en l’ost. L’onn 161 han ils Parts cumenzà ina guerra d’attatga ed èn penetrads en l’Armenia, èn però vegnids battids l’onn 162 da las truppas dad Avidius Cassius; l’onn 165 han ils Romans schizunt conquistà la chapitala Ktesiphon. Il 166 èn las truppas romanas però puspè sa retratgas – manond cun sai ina sort pesta en l’Imperi roman. Paucs onns pli tard ha er cumenzà a sa far valair a l’intern dal reginavel dals Parts il svilup che dueva la finala manar a la ruina da quel: il stadi vasal Persia, ch’era daventà pli e pli malcuntent cun il domini dals Parts ed incità d’ina luschezza naziunala creschenta, è avanzà en il decurs dals proxims decennis ad ina pussanza adina pli smanatschanta.

L’onn 218, suenter la campagna militara da Caracalla, il qual era gia vegnì assassinà il 217, han ils Parts fatg pasch cun ils Romans. Ma a medem temp ha gì lieu ina sullevaziun dals Persians, la quala ha manà l’onn 224 a la victoria dal retg persian Ardaschir I sur il Part Artabanos IV. Sinaquai ha la dinastia persiana dals Sassanids surpiglià la pussanza e fundà il Reginavel dals Sassanids. Ardaschir e ses figl Schapur I han cuntanschì la controlla sur tut ils territoris che stevan avant sut domini dals Parts ed han er attatgà l’Imperi roman. Als Persians èsi reussì da conquistar definitivamain l’Armenia e d’abatter repetidamain truppas romanas. L’onn 260 han ins schizunt fatg praschunier l’imperatur roman Valerian.

Quest avanzament è vegnì terminà tras ils scumbigls per la successiun al tron tranter Bahram II e Hormizd I ch’han sfurzà ils Persians da far pasch cun ils Romans. Pir Schapur II (309–379) ha danovamain pudì ir en l’offensiva cunter Roma. L’imperatur Julian, ch’è avanzà l’onn 363 cun ina grond’armada en la Mesopotamia, è mort en ina battaglia. Ils Romans èn sinaquai vegnids necessitads dals Persians da ceder territoris. En il nordost èn ils Hephthalits penetrads a partir da l’onn 400 en l’Iran ed èn sa sviluppads al segund adversari principal dals Persians. Peroz I è crudà il 484 en ina battaglia cunter els, e la Persia è vegnida sfurzada pervi da questa sconfitta en ina dependenza tributara. A medem temp èn proruttas en il reginavel fominas, quai ch’ha manà a sullevaziuns.

Tut quai ha er flaivlentà la noblezza, uschia che Chosrau I, il pli impurtant retg dals Sassanids, ha pudì metter ad ir refurmas fundamentalas en l’imperi e far l’onn 532 pasch cun Roma. Quella ha el però gia rut l’onn 540: In’armada persiana è penetrada en la Siria ed ha conquistà e sblundregià l’impurtanta citad Antiochia a l’Orontes. La finala èsi reussì a Chosrau I d’er eliminar il reginavel dals Hephthalits. La pussanza en l’Arabia è vegnida extendida e Jemen è daventà ina provinza persiana. Ses biadi Chosrau II ha anc engrondì supplementarmain il reginavel. El ha conquistà a partir da l’onn 603 la Siria e l’Egipta ed ha laschà assediar l’onn 626 Constantinopel, però senza success. Alura ha l’imperatur mess ad ir la cunteroffensiva e battì la fin da l’onn 627 ils Persians. Chosrau è vegnì assassinà l’onn 628. Igl èn suandads scumbigls en connex cun la successiun al tron ch’han flaivlentà fitg ferm il reginavel e ch’han uschia facilità las conquistas tras ils Arabs ch’han cumenzà l’onn 632. L’ultim retg è mort l’onn 651.

Davart la problematica da la noziun ‹antica›

La noziun ‹antica› cumpiglia be ils svilups en la regiun da la Mar Mediterrana ed en il Proxim Orient inclus l’Iran. Svilups ch’han gì lieu en autras parts dal mund na sa laschan betg resguardar pervi da la limitaziun cronologica.

En l’America Centrala cumpigliass l’antica tut ils svilups davent da las emprimas culturas autas mesoamericanas (Olmes, Zapotecs) enturn 1500 a.C. fin la destrucziun spagnola da la cultura dals Maya en il 17avel tschientaner; en l’India è ina tala cunfinaziun anc pli greva da far ed en il cas da la China è ella quasi nunpussaivla. Perquai è l’antica ina noziun da la Mar Mediterrana e da l’Asia dal Vest che na sa lascha betg applitgar sin auters circuls culturals. Damai ch’igl han gì lieu be contacts sporadics tranter las civilisaziuns descrittas en quest lieu ed ils circuls culturals da l’India e da la China/da l’Orient Extrem, èn talas sutdivisiuns istoricas relativamain nunproblematicas per ina part da l’Europa e da l’Asia dal Vest.

Percunter sto la noziun ‹antica› desister d’integrar ils Celts e Germans, cumbain che quels èn stads en stretgs contacts cun las civilisaziuns da la Mar Mediterrana. Il fatg che questas duas culturas n’han strusch dà vinavant perditgas scrittas e ch’ellas èn surtut enconuschentas or da chats da fossa, las attribuescha plitost a la pre- e protoistorgia.

Litteratura

Introducziuns

• Klaus Bringmann: Römische Geschichte von den Anfängen bis zur Spätantike. C.H. Beck, Minca 1997, ISBN 3-406-39377-2.
• Erik Hornung: Grundzüge der ägyptischen Geschichte. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1978, ISBN 3-534-02853-8.
• Barthel Hrouda: Mesopotamien. Die antiken Kulturen zwischen Euphrat und Tigris. C.H. Beck, Minca 1997, ISBN 3-406-40330-1.
• Detlef Lotze: Griechische Geschichte von den Anfängen bis zum Hellenismus. C.H. Beck, Minca 1997, ISBN 3-406-39500-7.
• Josef Wiesehöfer: Das frühe Persien. Geschichte eines antiken Weltreichs. C.H. Beck, Minca 1999, ISBN 3-406-43307-3.

Per approfundar

• Blackwell History of the Ancient World.
  • Marc Van de Mieroop: A History of the Ancient Near East. Ca. 3000–323 BC. Blackwell, Malden MA e.a. 2004, ISBN 0-631-22551-X (2. ed., 2007, ISBN 978-1-4051-4910-5).
  • Jonathan M. Hall: A History of the Archaic Greek World. Ca. 1200–479 BC. Blackwell, Oxford 2006, ISBN 0-631-22667-2.
  • P.J. Rhodes: A History of the Classical Greek World. 478–323 BC. Blackwell, Malden MA e.a. 2006, ISBN 0-631-22564-1 (2. ed., Wiley-Blackwell, Chichester e.a. 2010, ISBN 978-1-4051-9286-6).
  • Robert Malcolm Errington: A History of the Hellenistic World. 323–30 BC. Blackwell, Malden MA e.a. 2008, ISBN 978-0-631-23387-9.
  • Stephen Mitchell: A History of the Later Roman Empire, AD 284–641. The Transformation of the Ancient World. Blackwell, Malden MA e.a. 2007, ISBN 978-1-4051-0856-0.
  • Timothy E. Gregory: A History of Byzantium. Blackwell, Malden MA e.a. 2005, ISBN 0-631-23512-4 (2. ed., Wiley-Blackwell 2010, ISBN 978-1-4051-8471-7).
• The Cambridge Ancient History. Div. editurs, 14 toms, Cambridge 1970ss. (2. ed.).
• Hans-Joachim Gehrke, Helmuth Schneider (ed.): Geschichte der Antike. 4. ed. amplifitgada, Metzler, Stuttgart/Weimar 2013, ISBN 978-3-476-02494-7.
• Routledge History of the Ancient World. (Routledge, Londra/New York):
  • Amélie Kuhrt: The ancient Near East. C. 3000–330 BC. 2 toms. 1995, ISBN 0-415-01352-6.
  • Robin Osborne: Greece in the making, 1200–479 BC. 2. ed., 2009, ISBN 978-0-415-46991-3.
  • Simon Hornblower: The Greek world 479–323 BC. 4. ed., 2011, ISBN 978-0-415-60291-4.
  • Graham Shipley: The Greek world after Alexander, 323–30 BC. 2000, ISBN 0-415-04617-3.
  • Timothy J. Cornell: The beginnings of Rome. Italy and Rome from the Bronze Age to the Punic Wars (c. 1000–264 BC). 1995, ISBN 0-415-01595-2.
  • Martin Goodman: The Roman world 44 BC–AD 180. 1997, ISBN 0-415-04970-9.
  • David S. Potter The Roman empire at Bay. AD 180–395. 2004, ISBN 0-415-10058-5.
  • Averil Cameron: The Mediterranean world in Late Antiquity. AD 395–600. 2. ed., 2012, ISBN 978-0-415-57961-2.
• Josef Wiesehöfer: Das antike Persien. Von 550 v. Chr. bis 650 n. Chr. Albatros, Düsseldorf 2005, ISBN 3-491-96151-3.

Colliaziuns

 Commons: Antica – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Rimnada d’artitgels cumplessiva davart l’antica sin livius.org
• Infurmaziuns davart la Mesopotamia antica
• La Veglia Egipta
• Istorgia da l’Imperi roman