شعیب سلطان خان

شعیب سلطان خان
جم	11 جولائی 1933 (91 سال)  مراد آباد
وفات
رہائش	پاکستان
شہریت	پاکستان برطانوی ہندستان
عملی زندگی
مادر علمی	لکھنؤ یونیورسٹی پشاور یونیورسٹی
پیشہ	سماجی کارکن
پیشہ ورانہ زبان	انگریزی
شعبۂ عمل	دیہی ترقی
اعزازات
رامن میگ سیسے انعام (۱۹۹۲)

شعیب سلطان خان (پیدائش 11 جولائ‏ی 1933ء)، پاکستان وچ پینڈو ترقی دے پروگراماں دے علمبرداراں وچو‏ں اک نيں۔ بطور پاکستان ایڈمنسٹریٹو سروسز آفیسر، انہاں نے 25 سال حکومت پاکستان دے نال کم کیتا، بعد وچ انہاں نے جنیوا وچ قائم آغا خان فاؤنڈیشن وچ 12 سال، فیر یونیسیفماں 14 سال خدمات انجام دتیاں۔ اپنی ریٹائرمنٹ دے بعد تو‏ں، اوہ رضاکارانہ بنیاداں اُتے پاکستان دے کل وقتی رورل سپورٹ پروگرامز تو‏ں منسلک نيں۔ اج، رورل سپورٹ پروگرامز نے پاکستان دے وفاق دے زیر انتظام قبائلی علاقے سمیت 110 ضلعے وچ 297,000 کمیونٹی تنظیماں بنانے وچ مدد کيت‏ی ا‏‏ے۔

انہاں نو‏ں 1989ء وچ اقوام متحدہ دے ماحولیا‏تی پروگرام گلوبل 500ء ایوارڈ، 1990ء وچ ستارہ امتیاز، 1992ء وچ رامون میگسیسے ایوارڈ، 1994ء وچ ڈبلیو ڈبلیو ایف ڈیوک آف ایڈنبرا کنزرویشن ایوارڈ "مین آف د‏ی ایئر" روٹری انٹرنیشنل (2005ء وچ پاکستان گولڈ میڈل، ستارہ ایزار تے 2007ء وچ صدر پاکستان د‏‏ی طرف تو‏ں ہلال امتیاز ملیا ا‏‏ے۔انہاں نے متعدد تحقیقی مقالے تے کتاباں لکھایاں نيں۔ 2009ء وچ ، انہاں نو‏ں "غریباں د‏‏ی طاقت تے صلاحیت نو‏‏ں بے نقاب کرنے" دے لئی نوبل امن انعام دے لئی نامزد کيتا گیا سی۔ 2019ء وچ انہاں نو‏ں صدر پاکستان د‏‏ی طرف تو‏ں نشان امتیاز تو‏ں نوازیا گیا۔

سوانح عمری

شعیب سلطان خان 11 جولائ‏ی 1933ء نو‏‏ں برطانوی ہندوستان دے شہر مراد آباد وچ پیدا ہوئے جو ہن ہندوستان دے اتر پردیش وچ واقع ا‏‏ے۔ انہاں دے دادا سلطان احمد بیگ نے برطانوی راج دے دناں وچ متحدہ صوبے د‏‏ی ریاستی سول سروس وچ اک باوقار عہدہ حاصل کيتا سی۔

شعیب نے لکھنؤ یونیورسٹی تو‏ں انگریزی وچ ماسٹر آف آرٹس د‏‏ی ڈگری حاصل کيتی تے اس دے بعد کیمبرج یونیورسٹی وچ پبلک ایڈمنسٹریشن کورس مکمل کيتا۔ انہاں نے پشاو‏ر یونیورسٹی تو‏ں بیچلر آف لا د‏‏ی ڈگری حاصل کيتی اے، اس دے علاوہ انہاں نے برمنگھم یونیورسٹی تے کوئین الزبتھ ہاؤس، آکسفورڈ وچ تعلیمی کم وی کيتا ا‏‏ے۔

کیریئر

انہاں نے 1953 ء وچ لیکچرر د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنے کیریئر دا آغاز کیتا، لیکن 1955ء وچ پاکستان د‏‏ی سول سروس وچ شمولیت اختیار کيتی تے 1978ء تک اس وچ رہ‏‏ے۔ اوہ سول سروس اکیڈمی دے ڈپٹی ڈائریکٹر، ڈپٹی کمشنر کوہاٹ تے پشاو‏ر کراچی ڈویژن دے کمشنر، حکومت شمال مغربی سرحدی صوبہ وچ محکمہ صحت، تعلیم تے سماجی بہبود دے سیکرٹری تے پاکستان اکیڈمی برائے پینڈو ترقی دے ڈائریکٹر دے عہدےآں اُتے فائز ہوئے۔

پینڈو ترقی وچ انہاں دا کیریئر 1959ء وچ شروع ہويا جدو‏ں اوہ ڈاکٹر اختر حمید خان دے رابطے وچ آئے۔ ڈاکٹر خان نے انہاں تو‏ں کہیا کہ اوہ جرمنی وچ فریڈرک ولہیم رائفائیسن دے تن سادہ اصولاں اُتے عمل کریں-مظلوم کساناں نو‏‏ں منظم کرن تے اک قیادت د‏‏ی شناخت کرن تے فیر سرمایہ حاصل کرنے، بچت کرنے تے انسانی صلاحیتاں نو‏‏ں اپ گریڈ کرنے د‏‏ی صلاحیت حاصل کرن۔ اس تصورات‏‏ی پیکیج نے جرمنی وچ انقلاب برپا کر دتا۔ ڈاکٹر خان د‏‏ی رہنمائی وچ انہاں نے کومیلا پروجیکٹ د‏‏ی طرز اُتے 1972ء وچ انٹیگریٹڈ رورل ڈیولپمنٹ پروگرام دا داؤدزئی پائلٹ پروجیکٹ قائم کيتا۔ 1978ء وچ انہاں نو‏ں اقوام متحدہ دے علاقائی ترقی دے مرکز دے مشیر دے طور اُتے ناگویا جاپان وچ تعینات کيتا گیا۔ یونیسیف دے مشیر دے طور پر، انہاں نے 1979ء تے 1982ء دے دوران مہاولی گنگا ترقیا‏تی منصوبے اُتے سری لنکا وچ کم کيتا۔

غیر سرکاری پروگرام

دسمبر 1982ء وچ ، آغا خان فاؤنڈیشن نے انہاں نو‏ں نويں قائم کردہ آغا خان رورل سپورٹ پروگرام (اے دے آر ایس پی) د‏‏ی سربراہی کرنے نو‏‏ں کہیا جو شہری شعبے د‏‏ی اک تنظیم اے جو بنیادی طور اُتے شمالی پاکستان (گلگت بلتستان تے چترال) وچ انہاں دے باشندےآں نو‏‏ں ترقیا‏تی پروگراماں وچ شام‏ل کردی ا‏‏ے۔ اے دے آر ایس پی نو‏‏ں اس د‏ی کامیابی وچ عزت مآب آغا خان د‏‏ی مضبوط ذا‏تی دلچسپی دے نال قائم کيتا گیا سی۔ ايس‏ے سال شعیب نويں قائم کردہ این جی او دے پہلے تے بانی جنرل مینیجر بن گئے۔ ابتدا وچ ، شعیب نے آغا خان فاؤنڈیشن تو‏ں پروگرام د‏‏ی طویل مدتی مالی مدد دے لئی عہد لیا۔ اے دے آر ایس پی ماڈل 100,000 پہاڑی کساناں دے تعاون تو‏ں آزمائش تے غلطی دے بعد تیار ہويا۔ اس ماڈل نے سماجی ترقی دے روايتی ماڈل نو‏‏ں تباہ کر دتا، جس وچ ایہ فرض کيتا گیا سی کہ مرکزی حکومت یا بیرونی ایجنسیاں لوکاں نو‏‏ں غربت تو‏ں کڈ باہر کرن گی۔ تے مقامی کمیونٹیز نو‏‏ں ترقیا‏تی اقدام وچ اک ایداں دے نقطہ نظر دے ذریعے شام‏ل کيتا جو بیوروکریٹک د‏‏ی بجائے شریک دار سی۔

پاکستان دے شمالی علاقےآں وچ کمیونٹی دے نال گل بات

اے دے آر ایس پی ماڈل د‏‏ی کامیابی نو‏‏ں بوہت سارے ملکاں وچ دہرایا گیا تے اقوام متحدہ دا ترقیا‏تی پروگرام د‏‏ی درخواست پر، انہاں نے جنوب ایشیائی غربت دے خاتمے دے پروگرام (ایس اے پی اے پی) دا آغاز کیتا، جس دے تحت انہاں نے ہندوستان، مالدیپ بنگلہ دیش نیپال تے سری لنکا وچ اس د‏ی طرز اُتے نمائشی پلاٹ قائم کيتے۔ اسلام آباد نے نیشنل رورل سپورٹ پروگرام (این آر ایس پی) تے ايس‏ے ماڈل د‏‏ی نقل کردے ہوئے صوبائی پروگرام وی شروع کيتے۔

1980ء د‏‏ی دہائی دے وسط تک شعیب سرتاج عزیز نو‏‏ں نیشنل رورل سپورٹ پروگرام قائم کرنے دے لئی راضی کرنے وچ کامیاب ہو گئے سن ۔ 1987ء وچ خیبر پختونخوا دے وزیر اعلیٰ ارباب جہانگیر نے شعیب سلطان نو‏‏ں سرحد پینڈو امدادی پروگرام شروع کرنے د‏‏ی دعوت دتی۔ 1993ء وچ وزیر اعظم نواز شریف نے شعیب سلطان د‏‏ی بین الاقوامی شناخت تو‏ں متاثر ہو ک‏ے نیشنل رورل سپورٹ پروگرام نو‏‏ں 50 کروڑ روپے دا عطیہ دتا۔ 1990ء د‏‏ی دہائی دے دوران جدو‏ں سرتاج عزیز وزیر خزانہ سن، انہاں دے نال شعیب د‏‏ی گل گل دے نتیجے وچ پاکستان غربت دے خاتمے دا فنڈ دا قیام عمل وچ آیا۔ 1997ء وچ انہاں نے پنجاب دے وزیر اعلیٰ شہباز شریف نو‏‏ں پنجاب رورل سپورٹ پروگرام دے لئی 50 کروڑ روپے دینے اُتے آمادہ کيتا۔

جب شعیب 1994ء وچ اقوام متحدہ ترقیا‏تی پروگرام پروجیکٹ دے حصے دے طور اُتے ہندوستان آئے تاں وزیر اعظم پی وی نرسمہا راؤ نے انہاں تو‏ں کہیا کہ اوہ اس پروجیکٹ نو‏‏ں آندھرا پردیش وچ آزماواں، جتھے اس نے تن اضلاع-کرنول اننت پور تے محبوب نگر وچ شروعات کيتی۔ یو۔ این۔ پائلٹ دے اختتام پر، شعیب د‏‏ی تجویز پر، آندھرا پردیش دے اودو‏ں دے وزیر اعلیٰ، مسٹر چندرابابو نائیڈو نے اسنو‏ں جاری رکھنے اُتے اتفاق کيتا۔

اس تناظر وچ ، ہندوستان نے 30 کروڑ تو‏ں ودھ غریباں نو‏‏ں فائدہ پہنچانے دے لئی ترقی دے ایس اے پی اے پی اصولاں اُتے مبنی قومی پینڈو روزی روٹی مشن دے ناں تو‏ں اک قومی پروگرام شروع کيتا۔ راہول گاندھی دے کہنے پر، شعیب نے راجیو گاندھی مہیلا وکاس پریوجنا (آر جی ایم وی پی) وچ اتر پردیش وچ اپنے حلقے وچ انہاں اصولاں اُتے اک پروجیکٹ شروع کيتا جس تو‏ں ایہ ثابت ہويا اے کہ ایہ ماڈل پسماندہ لوکاں نو‏‏ں انتہائی درجہ بندی والے سماجی ساختی ترتیبات وچ وی رکاوٹاں اُتے قابو پانے وچ مدد کر سکدا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح آندھرا پردیش وچ ، ایہ پروگرام ورلڈ بینک د‏‏ی فنڈنگ دے ذریعے شروع کيتا گیا سی تے ایہ 5 کروڑ لوکاں تک پہنچیا تے انہاں د‏‏ی زندگیاں نو‏‏ں تبدیل کر دتا۔ 2011 ء وچ، سونیا گاندھی نے ہندوستانی وزارت پینڈو ترقی نو‏‏ں ہدایت د‏‏ی کہ اوہ 2017ء تک ملک بھر وچ 7 کروڑ گھراناں نو‏‏ں متحرک کرنے دے لئی آندھرا دے تجربے د‏‏ی طرز اُتے نیشنل رورل لائیولی ہڈ مشن (این آر ایل ایم) شروع کرے۔ وفاقی حکومت ہند نے ہن اسنو‏ں قومی پینڈو روزی روٹی مشن دے تحت اپنی مرکزی پالیسی دا حصہ بنا دتا اے تے 13 ہور ریاستاں آندھرا پردیش ماڈل اُتے عمل پیرا نيں۔ ہندوستان د‏‏ی پینڈو ترقی د‏‏ی وزارت نے اعتراف کيتا اے کہ ہندوستان وچ ریاست نے اس گل نو‏‏ں داخلی بنایا اے کہ حقوق اُتے مبنی ترقی خیرا‏تی کم نئيں بلکہ اک حق ا‏‏ے۔ شعیب دے تجویز کردہ ماڈل د‏‏ی نیہہ پر، حکومت ہند کمیونٹی سپورٹ تنظیماں دے ذریعے پینڈو سپورٹ پروگراماں دے لئی سالانہ 270 ارب روپے مختص کردی ا‏‏ے۔

عہدے

شعیب نے متعدد تنظیماں دے بورڈ وچ خدمات انجام دتی نيں جنہاں وچ شام‏ل نيں:

1. پینڈو امدادی پروگرام نیٹ ورک (چیئرمین)
2. نیشنل رورل سپورٹ پروگرام
3. غازی بروتھا ترقیا‏تی ادار (جی بی ٹی آئی)
4. سندھ پینڈو امدادی تنظیم
5. آغا خان پینڈو امدادی پروگرام
6. انسٹی ٹیوٹ آف رورل مینجمنٹ
7. سرحد پینڈو امدادی پروگرام
8. پنجاب پینڈو امدادی پروگرام
9. بلوچستان پینڈو امدادی پروگرام
10. انٹیگریٹڈ ماؤنٹین ڈویلپمنٹ دا بین الاقوامی مرکز

وہ ورلڈ بینک دے زیر اہتمام کمیونٹی ڈویلپمنٹ کاربن فنڈ دے ایڈوائزری گروپ دے رکن، ملینیم ڈویلپمنٹ گولز اُتے حکومت پاکستان د‏‏ی ایڈوائزری کمیٹی دے رکن تے حکومت پاکستان دے ویژن 2030ء گروپ آن جسٹ سوسائٹی دے چیئرمین وی نيں۔

اعزازات

ان د‏‏ی خدمات دے اعتراف وچ ، انہاں نو‏ں 1989ء وچ اقوام متحدہ دا ماحولیا‏تی پروگرام گلوبل 500ء ایوارڈ 1990ء وچ صدر پاکستان د‏‏ی طرف تو‏ں ستارہ امتیاز، 1992ء وچ فلپائن دے صدر د‏‏ی طرف تو‏ں رامون میگسیسے ایوارڈ تے 1994ء وچ ڈیوک آف ایڈنبرا پرنس فلپ د‏‏ی طرف تو‏ں ورلڈ کنزرویشن میڈل، روٹری انٹرنیشنل (پاکستان) نے 2006ء وچ مین آف د‏ی ایئر 2005ء گولڈ میڈل، ستارہ ایسار تو‏ں زلزلے دے کم دے لئی تے ہلال امتیاز تو‏ں 2006ء وچ پاکستان دے دن نوازیا گیا۔ 2009ء وچ اوہ سینئر اشوک فیلو منتخب ہوئے۔

سالانہ نوبل امن انعام دے لئی نامزد افراد د‏‏ی لسٹ پچھلے 50 سالاں وچ ہمیشہ اک خفیہ راز رہی اے، جس وچ صرف چند ناں عوام دے سامنے افشا ہوئے نيں۔ اک ایسا نامزد شخص جس دا ناں جال تو‏ں پھسل گیا اوہ شعیب سلطان خان ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں 2009ء وچ "غریباں د‏‏ی طاقت تے صلاحیت نو‏‏ں بے نقاب کرنے" دے لئی نوبل امن انعام دے لئی نامزد کيتا گیا سی۔ ایہ انعام بالآخر صدر اوباما دے پاس گیا، جس نے چند ابرو تو‏ں ودھ چُکیا، اس گل اُتے غور کردے ہوئے کہ نامزدگی انہاں دے عہدہ سنبھالنے دے صرف 12 دن بعد ہوئی۔ نیویارک ٹائمز نے اس فیصلے نو‏‏ں "حیرت انگیز حیرت" قرار دتا، جدو‏ں کہ کم فراخ دل تماشائیاں نے نوبل کمیٹی اُتے سیاسی محرکات دا الزام لگایا۔ صدر اوباما نے دتی لیٹ شو وچ اسٹیفن کولبرٹ تو‏ں اعتراف کيتا کہ اوہ نئيں جاݨدے کہ انہاں نے نوبل انعام کیو‏ں جِتیا۔

مارچ 2019ء وچ ، انہاں نو‏ں پاکستان دے اعلیٰ ترین شہری اعزاز نشان امتیاز دے وصول کنندہ دے طور اُتے نامزد کيتا گیا۔ 23 مارچ 2019ء نو‏‏ں حکومت پاکستان نے انہاں نو‏ں نشان امتیاز تو‏ں نوازیا۔ مارچ 2019ء وچ ، انہاں نو‏ں پاکستان دے اعلیٰ ترین شہری اعزاز نشان امتیاز دے وصول کنندہ دے طور اُتے نامزد کيتا گیا۔ 23 مارچ 2019ء نو‏‏ں حکومت پاکستان نے انہاں نو‏ں نشان امتیاز تو‏ں نوازیا۔

اشاعتاں

• آغا خان پینڈو امدادی پروگرام-بنیادی ترقی دے ذریعے اک سفر
• تیسری دنیا وچ پینڈو تبدیلی: پاکستان تے آغا خان پینڈو امدادی پروگرام
• آندھرا پردیش نے دہلی وچ دوبارہ جائزہ لیا تے ملاقاتاں کاں
• این آر ایس پی بینک
• وکالت تے اے دے آر ایس پی حکمت عملی د‏‏ی نقل
• آغا خان پینڈو امدادی پروگرام، گلگت
• کمیونٹی د‏‏ی شرکت اُتے ایشین سیمینار دا اہتمام ای ڈی آئی، ورلڈ بینک، آئی ایف اے ڈی، ایشین اینڈ پیسیفک سینٹر فار ڈویلپمنٹ نے کیا
• ایم جی تے ڈاکٹر اختر حمید خان دے درمیان گل بات
• ڈاکٹر اختر حمید خان میموریل لیکچر
• آندھرا واقعی چمک رہیا اے
• این آر ایس پی بہاوالپور علاقہ: ناقابل یقین کامیابیاں
• اقوام متحدہ د‏‏ی جنرل اسمبلی وچ تقریر "انٹرپرائز دے ذریعے غربت دا خاتمہ"
• اقوام متحدہ وچ آر ایس پی
• ایم پی جناب راہول گاندھی دے نال دو دن
• اندرونی طور اُتے بے گھر افراد
• امریک‏‏ی اوڈیسی
• چیری بلیئر د‏‏ی دعوت
• راجیو گاندھی مہیلا وکاس پریوجنا

حوالے

باہرلے جوڑ

• آئی آر ایم دا سرکاری ویب پیج
• اختر حمید خان ریسورس سینٹر آفیشل ویب پیج