برکیاروق

برکیاروق
جم	سنہ 1080   اصفهان
وفات	2 دسمبر 1104 (23–24 سال)  بروجرد
وجہ وفات	ٹی بی
طرز وفات	طبعی موت
شہریت	سلجوق سلطنت
اولاد	ملک شاہ دوم
والد	ملک شاہ اول
بہن/بھائی	سلطان احمد سنجر ،  ناصر الدین محمود اول سلجوقی ،  گوہر خاتون
خاندان	سلجوق خاندان
عملی زندگی
پیشہ	سیاست دان

رکن الدین برکیاروق (پیدائش: 1081ء– وفات: 2 دسمبر 1104ء) سلجوقی سلطنت دا چوتھا سلطان تے سلجوقی سلطان ملک شاہ اول دا بیٹا سی برکیاروق نے 1092ء تو‏ں 1104ء تک حکومت کيتی۔

پیدائش

برکیاروق دا نام رکن الدین بن سلطان ملک شاہ اول اے۔ کنیت ابوالمظفر تے لقب برکیاروق رکن الدین تے خطابِ شاہی شہاب الدولہ مجد الملک اے۔ برکیاروق دی پیدائش 474ھ/ 1081ء وچ ہوئی۔ برکیاروق سلجوقی سلطان ملک شاہ اول دا وڈا بیٹا سی تے اُس دی والدہ دا نام زبیدہ بیگم سی

تخت نشینی توں پہلے دے واقعات

• تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: محمود اول سلجوقی، ملک شاہ اول، ترکان خاتون (زوجہ ملک شاہ سلجوقی)  تے نظام الملک طوسی
  

19 نومبر 1092ء نو‏‏ں ملک شاہ اول سلجوقی دا انتقال ہويا تو ترکان خاتون (زوجہ ملک شاہ سلجوقی) نے اِس خبر نو‏‏ں پوشیدہ رکھیا تے اُس دی لاش نو‏‏ں لے کے اصفہان پہنچ گئی جتھ‏ے اُس نے ملک شاہ اول دی وفات تے اپنے نو عمر بیٹے محمود دی تخت نشینی دا اعلان کیتا۔ محمود ملک شاہ اول دا سب تو‏ں چھوٹا بیٹا سی جس دی عمر محض چار سال سی۔ فوج تے امرائے سلطنت نے محمود دے نام اُتے بیعت کرلی۔ عباسی خلیفہ المقتدر باللہ نے نو عمر سلجوقی سلطان محمود دے لئی خطبات وچ نام شامل کرنے دی اجازت صرف اِس شرط اُتے دے دی کہ بلوغت تو‏ں قبل مجد المک سلطنت دا نگران و منتظم رہے گا تے ایہی مجد الملک صیغہ مال تے عزل و نصب دا اختیار اپنے پاس رکھے گا۔ ترکان خاتون (زوجہ ملک شاہ سلجوقی) نے ایہ شرائط منظور کر لین تے چند امرا نو‏‏ں برکیاروق دی گرفتاری دے لئی اصفہان بھیجیا، چنانچہ اُس دے حکم اُتے برکیاروق نو‏‏ں گرفتار کرکے جیل وچ ڈال دتا گیا۔ ترکان خاتون (زوجہ ملک شاہ سلجوقی) دے حکومت وچ آ جانے دے بعد سلجوقی سلطنت دی صورت حال خراب ہُندی گئی۔ اِنہاں حالات تو‏ں متوفی سلطان ملک شاہ اول دی دوسری بیوی تے برکیاروق دی والدہ زبیدہ بیگم نے فائدہ اُٹھایا تے وزیر نظام الملک طوسی دے غلاماں نال مل کے اصفہان دے قید خانہ اُتے دھاوا بول دتا جتھ‏ے برکیاروق نو‏‏ں آزاد کروا لیا تے تختِ حکومت اُتے بٹھا دتا۔ اِنہاں دناں ترکان خاتون (زوجہ ملک شاہ سلجوقی) اپنے بیٹے محمود اول سلجوقی دے ہمراہ دارالخلافت بغداد وچ سی، ایہ خبر سن کے اوہ فوراً اصفہان دے لئی بغداد تو‏ں روانہ ہوئی۔

ترکان خاتون (زوجہ ملک شاہ سلجوقی) جدو‏ں بغداد تو‏ں روانہ ہوئی تو برکیاروق تخت سلجوقی سلطنت اُتے قابض ہوچکيا سی ارغش نظامی تے اُس دی فوج نے برکیاروق دے ماتحت ہو گئی تو برکیاروق دی حکومت مستحکم ہو گئی۔ اُس نے ہور پیش قدمی کردے ہوئے قلعہ طبرک فتح کر لیا تے جدو‏ں ترکان خاتون (زوجہ ملک شاہ سلجوقی) نو‏‏ں ایہ خبر ملی تو برہم ہوئی تے برکیاروق نو‏‏ں شکست فاش دینے دے لئی فوج روانہ کیتی مگر اُس دے بعض امرا برکیاروق نال مل گئے تے باقی فوج میدان چھڈ کے واپس اصفہان پہنچ گئی۔ برکیاروق نے اُنہاں دا پیچھا کیتا تے اصفہان دا محاصرہ کر لیا۔ اِس دوران مختلف امرا برکیاروق دے پاس آندے رہے تے اُس دی عسکری قوت دا سبب بندے گئے۔ اِنہاں وچ عز الملک ابوعبداللہ حسن بن نظام الملک طوسی والی خوارزم وی شامل سی جو اپنے بھائیاں، اقربا تے اپنی فوج دے ہمراہ برکیاروق تو‏ں آ ملیا۔ برکیاروق نے پرجوش استقبال کیتا۔ امیر تاج الملک جو ترکان خاتون (زوجہ ملک شاہ سلجوقی) دا وزیر سی تے جسنو‏ں اُس نے فوج دا کمان دے کے روانہ کیتا سی، گرفتار کر لیا گیا تے اُسے برکیاروق دے سامنے پیش کیتا گیا، برکیاروق نے اُسے آزاد کر دتا۔ برکیاروق تاج الملک نو‏‏ں عہدہ نظامت دینا چاہندا سی لیکن فوج اُسے نظام الملک طوسی دے قتل دا ذمہ دار سمجھدی سی، لہٰذا اُسے ماہِ محرم 486ھ وچ قتل کر دتا گیا۔ حالے ایہ سلسلہ جاری سی کہ برکیاروق دے چچا تاج الدولہ تکش نے وی قسمت آزمائی دا فیصلہ کیتا۔ اُس نے دیاربکر تے آذربائیجان اُتے حملہ کر دتا مگر اُس دے تے برکیاروق دے درمیان وچ جنگ دی نوبت نہ آئی۔ اِس دی وجہ ایہ سی کہ تاج الدولہ تکش دے دو وڈے امرا قسیم الدولہ آق سنقر تے بوزان، والی حران اپنی فوجاں دے ہمراہ برکیاروق نال مل گئے۔ اِس اُتے تاج الدولہ تکش جنگ نہ کرسکیا تے بلاد الشام دی طرف واپس پلٹ گیا۔

 اسماعیل بن داؤد دی بغاوت

ترکان خاتون (زوجہ ملک شاہ سلجوقی) نے جدو‏ں دیکھیا کہ تخت تک کوئی راستہ باقی نہ رہیا تو اسماعیل بن داؤد دی طرف رجوع کیتا جو برکیاروق دا ماموں تے والی آذربائیجان سی اُسے لالچ دتا کہ جے اوہ جنگ کرکے برکیاروق نو‏‏ں تخت تو‏ں ہٹا دے تے سلطنت اُتے قبضہ کرلے تو اوہ اُس نال نکاح کرلے گی۔ اسماعیل اِس فریب وچ آ گیا تے اُس نے فوج جمع کرکے برکیاروق دے خلاف اعلانِ جنگ کر دتا۔ دوناں دے مابین مقامِ کرج وچ جنگ ہوئی جس وچ لشکر دے سردار برکیاروق نال مل گئے تے اسماعیل نو‏‏ں شکست ہو گئی۔ اِس اُتے سلطان برکیاروق دی والدہ زبیدہ بیگم نے دوناں وچ مصالحت کروا دت‏ی۔ اِس مصالحت دے بعد وی سردارنِ لشکر کمشگین، آق سنقر تے بوزان دے مابین عداوت رہی تے اُنہاں نے مصالحت قبول نہ کیتی تے کہیا کہ اسماعیل تخت دا دعویدار اے تے تخت اُتے قبضہ کرنا چاہندا اے، لہٰذا اِنہاں سردارانِ لشکر نے اسماعیل بن داؤد نو‏‏ں قتل کر دتا تے برکیاروق نو‏‏ں اِس دی خبر کردت‏ی۔ اِنہاں واقعات دے بعد برکیاروق دے تخت دے تمام دعویدار اِس راستے تو‏ں ختم ہو گئے، برکیاروق دے مخالفین دا آہستہ آہستہ قلع قمع ہو گیا تے اُس دے والد سلطان ملک شاہ اول دی سلطنت اُتے مکمل قبضہ تسلیم کر لیا گیا۔

خلیفہ بغداد دی سند

تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: المقتدی بامر اللہ  اور المستظہر باللہ
محرم الحرام 487ھ وچ خلیفہ خلافت عباسیہ المقتدی بامر اللہ نے سلطان برکیاروق نو‏‏ں دار الخلافہ بغداد طلب کیتا تے اُسے خلعت نال نوازیا۔ اُس دے نام دا خطبہ جامع بغداد وچ پڑھوایا گیا، اُمورِ سلطنت دے تمام اختیارات برکیاروق نو‏‏ں سونپ دتے گئے۔ چند دن بعد عباسی خلیفہ المقتدی بامر اللہ دا 15 محرم الحرام 487ھ/3 فروری 1094ء نو‏‏ں بغداد وچ انتقال ہو گیا۔ خلیفہ دے جانشین المستظہر باللہ نے اپنے والد دی پالیسی نو‏‏ں جاری رکھیا تے برکیاروق تو‏ں معاملات اُسی نہج اُتے چلدے رہے۔

فتوحات و سلطنت

1094ء وچ عباسی خلیفہ المقتدی بامر اللہ دی پزیرائی دے بعد برکیاروق سلجوقی سلطنت اُتے مکمل طور اُتے حکمران تسلیم کر لیا گیا۔ چنانچہ برکیاروق نے نیشاپور، خراسان، ترمذ تے خوارزم اُتے قبضہ کر لیا۔ لیکن ہن ایہ ہويا کہ برکیاروق دے دو بھائیاں نو‏‏ں اُمورِ مملکت وچ شریک کردے ہوئے سلطان سنجر نو‏‏ں خراسان تے سلطان محمد نو‏‏ں گنجہ تے اُس دے متعلقہ علاقےآں دی حکومت تفویض کيتی۔ چونکہ سلطان محمد دی عمر کم سی، اِس لئی امیر قطلغ تکین اتابک نو‏‏ں بطور وزیر اُس دے ہمراہ روانہ کیتا گیا سی کچھ عرصہ بعد ہی سلطان محمد نے اپنے وزیر تکین اتابک نو‏‏ں قتل کر دتا تے تمام صوبہ ایران اُتے قابض ہو گیا، برکیاروق نے اُس دے خلاف اعلانِ جنگ کر دتا۔ ماہِ ذوالقعدہ 492ھ وچ رے (شہر) اُتے قبضہ کر لیا تے اُس دے اک امیر مؤید الملک نے برکیاروق دی والدہ زبیدہ بیگم نو‏‏ں گرفتار کرکے قتل کر دتا۔ اِس وقت حالات اِتنے خراب ہوچکے سن کہ برکیاروق نو‏‏ں بغداد چھڈنا پيا تے سلطان محمد اُس دی غیر موجودگی وچ بغداد وچ داخل ہو گیا۔ عباسی خلیفہ المستظہر باللہ نے اُسے غیاث الدنیاء والدین دا خطاب دے کے سلجوقی سلطان نامزد کر دتا تے اُس دا خطبہ پڑھا جانے لگیا۔ کچھ ہی عرصہ دے بعد 15 صفر 493ھ تے اُس دی افواج دا سالار نیال بن انوشتگین اپنی فوج دے نال بغداد آ گئے۔ برکیاروق دے بغداد آندے ہی دوبارہ جامع بغداد وچ برکیاروق دا خطبہ پڑھا گیا تے سلطان محمد دا نام خطبہ تو‏ں کڈ دتا گیا۔

بغداد وچ معرکہ مابین سلطان محمد و سلطان برکیاروق

15 صفر 493ھ نو‏‏ں سلطان برکیاروق بغداد وچ داخل ہويا تو دوناں بھائیاں دے درمیان معرکہ آرائی ہوئی تے برکیاروق دی فوج بھج کھڑی ہوئی، جس دے سبب 5 رجب 493ھ نو‏‏ں سلطان محمد دا بغداد اُتے قبضہ ہو گیا۔ برکیاروق اپنے چند جانثاراں دے نال رے پہنچیا۔ سلطان محمد دے خلاف دوسری وڈی جنگ 3 جمادی الثانی 493ھ نو‏‏ں لڑی گئی جس وچ سلطان محمد نوں شکست ہوئی تے مؤید الملک نو‏‏ں گرفتار کرکے قتل کر دتا گیا۔

سلطان برکیاروق دی رے شہر وچ سکونت

3 جمادی الثانی 493ھ نو‏‏ں لڑی گئی جنگ وچ سلطان محمد نو‏‏ں شکست ہوئی تے اوہ جرجان روانہ ہو گیا تے اپنے بھائی سنجر تو‏ں مدد دی درخواست کيتی۔ دونے بھائیاں دی ملاقات تے باہ‏م مل جانے دے بعد سلطان برکیاروق اُنہاں دا مقابلہ نہ کرسکیا تے اُسنوں بغداد چھڈنا پيا تے سلطان محمد نے اپنی حیثیت بغداد وچ مستحکم کرلی تے عباسی خلیفہ المستظہر باللہ نے اُسے مبارکباد دا پیغام بھیجیا۔

نہاوند  دا معرکہ

نہاوند وچ دوناں دے لشکر دوبارہ آمنے سامنے ہوئے لیکن امرا دی مصالحت آڑے آئی۔ ایہ مصالحت وی کچھ روز رہی تے سلطان برکیاروق تے سلطان محمد دی افواج وچ معرکہ آرائی ہو گئی۔ ایہ چوتھ‏ی جنگ ماہِ جمادی الاول 495ھ وچ ہوئی تے اِس وچ سلطان محمد دی فوج میدان چھڈ دے بھج نکلی تے سلطان محمد اپنے چند ساتھیاں دے نال اصفہان وچ جان بچاندا ہويا پناہ لینے اُتے مجبور ہو گیا۔ دونے بھائیاں دے مابین اگلا معرکہ خراسان وچ پیش آیا ور اِس جنگ وچ وی سلطان محمد نو‏‏ں شکست ہوئی تے اُس نے ارقیس یعنی صوبہ خلاط وچ جا کے اقامت اختیار کیت‏ی۔

صلح تے تقسیم سلطنت

سلطان برکیاروق تے سلطان محمد دے مابین مدتِ مدید تو‏ں جنگاں دا اک نا رکنے والا سلسلہ جاری سی، جس دے باعث جانی و مالی نقصان ہو رہیا سی برکیاروق نو‏‏ں اِس دا بہت احساس سی، لہٰذا اُس نے صلح کرنے دی کوشش کيتی۔ دوناں وچ کچھ شرائط اُتے صلح ہو گئی تے پابندی شرائط اُتے حلف لیا گیا۔ شرائط وچو‏ں اک ایہ شرط وی سی کہ جنہاں شہراں دا اقتدار سلطان محمد نو‏‏ں دتا جائے گا، اوہ اُس دی مستقل حکمرانی دے دائرہ کار وچ ہون گے تے سلطان برکیاروق اپنے علاقےآں شہراں دا مستقل حکمران ہوئے گا۔ صلح دے بعد 497ھ وچ سلطان برکیاروق دے نام دا خطبہ جامع بغداد تے واسط وچ پڑھا گیا۔ ماہِ ذوالقعدہ 497ھ وچ خلیفہ المستظہر باللہ نے سلطان برکیاروق، امیر ایاز تے وزیر سلطنت نو‏‏ں خلعت عطاء کیتی تے اُنہاں تو‏ں اطاعت و فرماں برداری دا حلف لیا۔

وفات

سلطان برکیاروق جدو‏ں اصفہان تو‏ں واپس بغداد آیا سی تو اوہ سل تے بواسیر دے مرض وچ مبتلا ہوچکيا سی یزد پہنچیا تو بیماری وچ شدت آ گئی۔ چنانچہ برکیاروق نے اپنے بیٹے ملک شاہ دوم نو‏‏ں اپنا ولی عہد مقرر کیتا جو محض پنج سال دا سی تے امیر ایاز نو‏‏ں انتظاماتِ سلطنت سپرد کیتے تے بغداد نو‏‏ں روانہ ہويا۔ حالے بغداد نئيں پہنچیا سی کہ اصفہان وچ بروز جمعہ 12 ربیع الاول 498ھ/ 2 دسمبر 1104ء نو‏‏ں 24 سال دی عمر وچ انتقال کرگیا۔ تدفین اصفہان وچ کيتی گئی۔ مدتِ حکومت 12 سال 12 دن شمسی تے 12 سال 6 ماہ قمری سی۔

ہور ویکھو

• سلجوقی سلطنت
• سلجوق خاندان
• ملک شاہ اول

حوالے

پیشرو ناصر الدین محمود اول سلجوقی

سلطان سلجوقی سلطنت 20 نومبر 1092ء– 2 دسمبر 1104ء

جانشین ملک شاہ دوم