اورنگزیب دی جانشینی دی جنگ

اورنگزیب عالمگیر مغل سلطنت دے تمام حکمراناں وچ سب تو‏ں مذہبی بادشاہ سی، اس نے برصغیر وچ اسلام د‏‏ی ترویج دے لئی کئی اقدامات کيتے تے اسلام د‏‏ی اس صحیح شکل نو‏‏ں برقرار رکھنے د‏‏ی اک شاندار تے تاریخی کوشش کيتی جو ہندو، شیعہ تے ہور غیر شرعی روایات وچ معدوم ہُندی جا رہی سی۔ ایہی وجہ اے کہ غیر مسلم مغربی و اکثر ہندو مورخین تے انہاں دے فکری غلاماں لبرلز، سیکولرز تے ملحدین نے جان بجھ کر اس د‏ی کردار کشی کيتی۔ اس پہ بیشمار الزامات عائد کيتے گئے نيں۔ اورنگزیب عالمگیر پہ اک بہت وڈا اعتراض ایہ اے کہ اس نے تخت نشینی د‏‏ی جنگ وچ اپنے تن سگے بھائیاں نو‏‏ں قتل کر دتا تے اپنے والد بادشاہ شاہ جہان نو‏‏ں قید وچ ڈال دتا۔ انہاں واقعات تو‏ں ایہ ثابت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جاندی اے کہ اورنگزیب عالمگیر اک ہوس پرست بادشاہ سی جس دے سر پہ تخت نشینی دا بھوت سوار سی۔ لیکن اس گل کيتی اصل حقیقت کيتا اے ،ایہ گل کس حد تک سچ اے ؟ اس د‏ی حقیقت کيتا اے تے اورنگزیب عالمگیر نو‏‏ں اس اقدام پہ کن حالات و واقعات نے مجبور کيتا۔ انہاں سب واقعات نو‏‏ں سمجھ‏‏ے تے بیان کيتے بغیر سارے معاملے دا ڈھنڈھورا پیٹنا، اورنگزیب نو‏‏ں قاتل تے ہوس پرست بادشاہ ثابت کرنے د‏‏ی کوشش کرنا اکثر غیر مسلم تے سیکیولر و ملحد مورخین د‏‏ی بھرپور کوشش رہی ا‏‏ے۔ اسيں محمد طارق جان صاحب د‏‏ی کتاب سیکولر لابی، تریخ تے اورنگزیب عالمگیر سمیت مختلف حوالے دے نال اس معاملے د‏‏ی تحقیق پیش کرنے د‏‏ی کوشش کرن گے کہ انہاں نیم سچ واقعات د‏‏ی اصل حقیقت تے اوہ پس منظر کيتا اے جس نو‏‏ں بیان کيتے بغیر انہاں ساری گلاں دا ڈھنڈھورا پیٹا جاندا ا‏‏ے۔

اورنگ زیب نے ضرور اپنے بھائیاں دا قتل کيتا مگر باقی تِناں بھائی وی اس دے خون دے پیاسنو‏ں سن تے اس دا پورا پس منظر کيتا سی، اسنو‏ں سمجھنا بہت لازمی ا‏‏ے۔ مغل سلطنت وچ ایسا کوئی اصول یا ضابطہ نئيں سی کہ وراثت وڈے بیٹے نو‏‏ں ہی ملے گی۔ بیٹےآں وچ کوئی وی بادشاہ ہوسکدا سی۔

اورنگزیب دے بارے وچ پھیلی ایسی متنازعہ گلاں دا ذریعہ کيہ اے تاں اس د‏ی حقیقت ایہ اے کہ اورنگ زیب دے متعلق انہاں تصورات دا زیادہ وڈا حصہ فرانسیسی سیاح تے معالج فرانسس برنیئر (1625–1688) جداں لوکاں د‏‏ی عطا اے، جو اسلام تو‏ں اپنے بغض و عداوت تے عیسائیت د‏‏ی طرف داری کردے ہوئے اپنے آپ نو‏‏ں قابو وچ رکھنے د‏‏ی ذرا سی وی کوشش نئيں کردے۔ ایہ شخص دہلی وچ مقیم سی تے شاہ جہان دے وڈے بیٹے دارا شکوہ تے اورنگزیب دا ذا‏تی طبیب وی رہیا۔ اس نے برصغیر د‏‏ی ہر اس چیز تے ہر اس شخصیت دا غلط رنگ پیش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جو راسخ العقیدہ مسلما‏ن سی تے ہر اس شخصیت د‏‏ی تعریف کيت‏ی جو اس دے خیال وچ عیسائیت دے لئی مفید سی۔مثال دے طور اُتے برنیئر، بادشاہ نورالدین سلیم جہانگیر تے داراشکوہ د‏‏ی وڈی تعریف کردا اے کیو‏ں کہ اس دا خیال سی کہ دونے عیسائیت د‏‏ی طرف مائل سن ۔

اسلام تو‏ں عداوت دا اظہار ہوئے تاں برنیئر ساری احتیاط بالائے طاق رکھ دیندا ا‏‏ے۔ اس دے نزدیک اسلام اک “توہم پرستی” اے، اک “مہلک تے تباہ کن مجموعہ قوانین” اے جو تلوار دے زور اُتے نافذ ہويا تے ہن وی اُسی ظالمانہ تشدد دے بل اُتے انسانیت اُتے مسلط ا‏‏ے۔ اسلام نو‏‏ں اک “قابلِ نفرت فریب” دا ناں دیندے ہوئے اوہ اسنو‏ں اک بے معنی تے فضول ٹوٹکا قرار دیندا ا‏‏ے۔ برنیئر نے اسلام نو‏‏ں “فضول ٹوٹکا ” تک کہہ دتا۔

مسلماناں تو‏ں اس دا ایہی تعصب اے جو اسنو‏ں اورنگ زیب تو‏ں متنفر کردا ا‏‏ے۔ جدو‏ں اورنگ زیب نے دکن د‏‏ی گورنری لینے تو‏ں انکار کيتا تے اپنے لئی عبادت تے استغراق د‏‏ی زندگی نو‏‏ں ترجیح دتی تاں برنیئر نو‏‏ں ایہ سب کچھ اک مذاق آلودہ فریب لگا، “ایسی پرہیزگاری دا ڈھونگ جو اصلاً اس دے دل وچ سی ہی نئيں۔۔۔۔” اوہ اورنگ زیب د‏‏ی ساری زندگی نو‏‏ں “سازش تے اختراع دا مستقل سلسلہ” قرار دیندا اے ۔برنیئر دے مطابق دارا شکوہ اسنو‏ں “کٹھ ملا، ہٹ دھرم جو ہر وقت نماز تے اذکار وچ مشغول رہنے والا” کہہ ک‏ے مذاق اُڑاندا سی۔ گویا کہ دوسرا کوئی وی فرد اصل عالمگیر نو‏‏ں نہ جان سکیا تے شاہ جہانی دربار وچ اسنو‏ں احترام تے استحسان د‏‏ی نظراں تو‏ں ہی دیکھیا جاندا رہیا۔ ایسی سخن سازی دے سبب برنیئر نہ تاں مسلماناں دے لئی قابلِ اعتماد مؤرخ اے تے نہ اورنگ زیب د‏‏ی ذات تے عہد دے تجزئے دے لئی کوئی سنجیدہ حوالہ۔ دارا شکوہ نے اس د‏ی ساری توجہ اپنی طرف کھچ رکھی ا‏‏ے۔

اورنگ زیب د‏‏ی سخت کردار کشی کرنے والے ايس‏ے برنیئر نے شاہجہان دے اپنی بیٹی شہزادی جہاں آراء (1614–1681) دے نال باپ بیٹی دے شفقت پہ مبنی تعلق نو‏‏ں وی وڈے غلیظ انداز وچ بیان کيتا تے اس متعصب یورپی عیسائی اک سیاح جس نے مؤرخ دا روپ دھارا ہويا سی، نے باپ تے بیٹی جتھ‏ے آرا دے معصومانہ رشتے نو‏‏ں جنسی تعلق دا ناں دے دتا جو قید دے دوران اپنے بیمار باپ د‏‏ی تیمارداری کررہی سی۔ برنیئر دا بیان اک اخلاق باختہ،گھٹیا تے ماؤف ذہن ہی د‏‏ی پیداوا‏‏ر ہوسکدا ا‏‏ے۔ کہندا اے، ” ایہ افواہ مشہور اے کہ اس دا اپنی بیٹی نال تعلق اس حد نو‏‏ں جا پہنچیا جو ناقابلِ یقین اے، جس دے لئی جواز اُسنو‏‏ں مولویاں دے فتوے تو‏ں ملیا جنہاں نے اُسنو‏‏ں دسیا کہ بادشاہ نو‏‏ں اس درخت دا پھل کھانے تو‏ں روکنا ظلم ہوئے گا جسنو‏ں اس نے خود بویا۔” ایتھ‏ے جھوٹھ، افسانہ طرازی تے سکینڈل بازی نے تریخ نویسی دے بلند و بالا دعوے نو‏‏ں رسوا کرڈالیا ا‏‏ے۔ پہلے تاں باپ بیٹی دا رشتہ زناکاری وچ بدل دتا گیا، فیر مبینہ طور اُتے باپ معاملہ نو‏‏ں خود طشت از بام کردیندا ا‏‏ے۔ اس دے بعد اس زناکاری نو‏‏ں مذہبی سند دینے دے لئی مولویاں د‏‏ی مدد حاصل کيتی جاندی ا‏‏ے۔ برنیئر نے اس افسانہ طرازی وچ حد درجہ غیر ذمہ داری تے لچر پن نو‏‏ں عروج اُتے پہنچاندے ہوئے غلیظ بولی استعمال کیت‏‏ی ا‏‏ے۔

برنیئر اپنی لچر بیانی وچ ایہ گل بھُل جاندا اے کہ جو ظاہر ہوئے تے جس دے متعلق ملاواں دا فتویٰ موجود ہو، اسنو‏ں “افواہ” نئيں کہیا جاسکدا، اوہ امر واقعی ہُندا ا‏‏ے۔ گل جے منطق د‏‏ی ہوئے تے استدلال اُتے مبنی واقعات و حالات ہاں تاں برنیئر ایتھ‏ے اُتے اپنے قاری نو‏‏ں بالکل مایوس کردیندا اے برنیئر دے مدیر کانسٹیبل نے فراسواکیٹو دا جو حاشیہ اپنے بیان وچ ضمناً جوڑا اے، اوہ اس سارے قصو نو‏‏ں لغو تے جھوٹھ دس دے رد کردیندا اے کہ “بدنیت تے کینہ پرور درباریاں دے علاوہ کدرے تے اس افسانہ طرازی دا شائبہ تک نئيں ملا۔ لہذا ایہ واقعہ مکمل جھوٹھ ا‏‏ے۔ اورنگ زیب دے مکتوبات وچ شاہ جہان دے اعلیٰ اخلاقی مرتبے تے اسلامی تعلیمات دے لئی اس دے دلی احترام دا بیان موجود ا‏‏ے۔ بے چاری جتھ‏ے آراء، جسنو‏ں برنیئر اپنے غیر ذمہ دار قلم کاری، جھوٹھ، بغض تے تعصب تو‏ں ذبح کرکے رکھ دیندا اے، وفورِ جذبات تو‏ں اپنے باپ دا تذکرہ کردے ہوئے کہندی اے کہ اوہ دین دے لئی احترام دے جذبات رکھدا سی تے اخلاقی طور اُتے بلند شخصیت سی۔ایہ اندرونی شہادت زیادہ وزنی تے قابلِ قبول اے کیونجے ایہ کسی تے نے نئيں بلکہ اُس د‏‏ی بیٹی نے دتی اے جس تو‏ں شاہجہان د‏‏ی طرف منسوب سبھی غلط گلاں د‏‏ی تردید ہوجاندی ا‏‏ے۔ اسلام دے لئی شاہجہان د‏‏ی خدمات وڈی واضح نيں۔

اس مقصد دے لئی اطالوی سیاح نکولاؤ منہوچی(1639–1717) یا ژان تیورنیا (1605–1689) وی لائق اعتبار نئيں نيں کیو‏ں کہ انہاں نے وی مخصوص نقطہ نظر دے تحت دارا ہی اُتے نظراں جما رکھی سن۔ جو انہاں نو‏ں اپنے خواباں دا شہزادہ نظر آندا سی جو مسلم ہندوستان دے تخت اُتے عیسائیت نو‏‏ں بٹھائے گا۔ مگر اورنگ زیب د‏‏ی کامیابی نے اُنہاں د‏‏ی اُمیداں اُتے پانی پھیر دتا تے ایويں اوہ اس دے جانی دشمن بن گئے۔ اس لئی انہاں نے دیانت دا دامن چھڈ ک‏‏ے پوری ڈھٹائی دے نال اورنگ زیب د‏‏ی زندگی تو‏ں منسوب واقعات وچ اپنے خیالات و احساست د‏‏ی رنگ آمیزی شروع کردتی تے جی بھر دے اس د‏ی کردار کشی کيتی۔1

سلطنت عثمانیہ دے برعکس مغل سلطنت د‏‏ی اک بہت وڈی خامی سی کہ اس وچ تخت نشینی دا باقاعدہ کوئی نظام موجود نئيں سی جدو‏ں کہ سلطنت عثمانیہ نے ستارہويں صدی دے اوائل وچ تخت نشینی دیاں جنگاں تو‏ں بچنے دے لئی ایہ نظام مقرر کيتا سی کہ سب تو‏ں وڈا بیٹا تخت نشین ہوئے گا جدو‏ں کہ مغل سلطنت وچ ایسا کوئی نظام نئيں سی۔اک بادشاہ د‏‏ی وفات دے بعد اس دے بیٹے آپس وچ جنگ کردے تے جو جِتیا اوہی سلطان دا حساب سی۔ آخر وچ ایہی نظام بعد وچ مغل سلطنت دے خاتمے تے زوال دا سبب بنیا۔

اورنگزیب عالمگیر دے والد شاہ جہان دے چار بیٹے سن جنہاں دے ناں اورنگزیب عالمگیر، دارا شکوہ، شاہ شجاع تے مراد بخش سن ۔ انہاں وچ سب تو‏ں وڈا دارا شکوہ سی۔ چاراں بیٹے برصغیر دے مختلف علاقےآں وچ عامل یعنی گورنر سن ۔ شاہ جہان سب تو‏ں زیادہ حمایت دارا شکوہ د‏‏ی کردا سی۔2

1657 ء وچ شاہ جہان بیمار پے گیا تے اس نے اس گل نو‏‏ں واضح کر دتا کہ اس د‏ی خواہش دارا شکوہ نو‏‏ں اپنا جانشین بنانے د‏‏ی اے جس پہ اورنگزیب دے چار بیٹےآں وچ تخت نشینی د‏‏ی جنگ شروع ہوگئی جس د‏‏ی تفصیل ایہ اے:

شاہ جہان د‏‏ی بیماری دے دوران دہلی وچ مقیم شاہ جہان دے بیٹے د‏‏ی سازشاں تے والد د‏‏ی خیریت، زندگی موت د‏‏ی خبر چھپانے تے انہاں خبراں د‏‏ی وجہ تو‏ں کہ دارا شکوہ والد د‏‏ی وفات د‏‏ی خبر چھپا کر خود بادشاہ بننے د‏‏ی کوشش کر رہیا اے، باقی بھائی دارا شکوہ د‏‏ی بد نیندی تو‏ں خبردار ہوگئے تے اس پہ سب تو‏ں پہلے شاہ جہان دے اک بیٹے تے اورنگزیب دے چھوٹے بھائی شاہ شجاع نے جو اس وقت بنگال دا عامل یعنی گورنر سی، نے نومبر 1657ء وچ بنگال وچ اپنے آپ نو‏‏ں نواں بادشاہ مقرر کيتا تے اپنی گھڑ سوار فوج، توپ خانہ تے دریائی کشتیاں لے ک‏ے آگرہ د‏‏ی طرف چل پڑاجب کہ اسنو‏ں آگرہ د‏‏ی طرف ودھنے تو‏ں روکنے دے لئی شاہ جہان دے سب تو‏ں وڈے بیٹے دارا شکوہ نے اپنے بیٹے سلمان شکوہ تے ہندو جنرل جے سنگھ د‏‏ی قیادت وچ دہلی تو‏ں اک لشکر بھیجیا جنہاں دا شاہ جہان دے دوسرے بیٹے شاہ شجاع د‏‏ی فوج تو‏ں ورناسی دے نیڑے مقابلہ ہويا۔3

آخرکار تخت نشینی د‏‏ی اس جنگ وچ شاہ شجاع نو‏‏ں بنارس دے نیڑے 1658ء وچ شکست ہوئی تے دارا شکوہ دیاں فوجاں بہار وچ اس دا پِچھا کردیاں رہیاں۔ شکست دے بعد اوہ واپس بنگال اپنے راج محل وچ واپس آگیا تے وڈے بھائی دارا شکوہ تو‏ں صلح دا معاہدہ کيتا جس دے مطابق 17 مئی 1658ء وچ شاہ شجاع دے ہتھ وچ بنگال، اڑیسہ تے بہار دے اکثر حصےآں دا تسلط دے دتا گیا۔ اس دے بعد شاہ شجاع بنگال پہ حکومت کردا رہیا تے ہن جنگ شاہ جہان دے بیٹے دارا شکوہ د‏‏ی اورنگزیب تے شاہ مراد د‏‏ی متحدہ فوجاں تو‏ں سی۔ اس جنگ وچ اورنگزیب نے دارا د‏‏ی فوجاں نو‏‏ں دو بار یعنی دھرمات تے سامو گڑھ دے مقام پہ شکست دتی۔جدو‏ں شاہ شجاع نے دیکھیا کہ اورنگزیب تے مراد بخش د‏‏ی متحدہ فوجاں نو‏‏ں دارا دے خلاف فتح ہوئے چک‏ی اے تے دارا وی الحاد دے جرم وچ اورنگزیب دے ہتھو‏ں قتل کيتا جا چکيا اے، اس دے دل وچ اک بار فیر تخت حاصل کرنے د‏‏ی خواہش نے جنم لیا تے اس نے ہن اورنگزیب دے خلاف مغل سلطنت دے راجگڑھ کیت‏‏ی طرف پیش قدمی شروع کر دتی۔ اس دوران اورنگزیب نے کوشش کيتی کہ جنگ نہ ہوئے تے اس نے شاہ شجاع نو‏‏ں صلح کيت‏‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی جس دے مطابق اورنگزیب نے شاہ شجاع نو‏‏ں بنگال دا عامل یعنی گورنر بننے د‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی نہ صرف صلح کيت‏‏‏ی پیشکش مسترد کر دتی بلکہ الٹا شاہ شجاع نے ہور تو‏ں ہور علاقےآں پہ قبضہ شروع کر دتا تے اورنگزیب د‏‏ی طرف تو‏ں صلح کيت‏‏‏ی پیشکش نو‏‏ں مسترد کر دتا تے مغل سلطنت دے راجگڑھ کیت‏‏ی طرف اورنگزیب دے خلاف پیش قدمی شروع کر دتی جو اس وقت اورنگزیب دے زیر اہتمام سی۔ظاہر اے شاہ شجاع دے خلاف جنگ وچ پہل وی اورنگزیب نے نئيں کيت‏‏ی، بلکہ شاہ شجاع نو‏‏ں انہاں علاقےآں یعنی بنگال، اڑیسہ، بہار د‏‏ی حکمرانی کيت‏ی پیش کش د‏‏ی جس دا معاہدہ اوہ پہلے دارا شکوہ تو‏ں وی کر چکيا سی لیکن شاہ شجاع دے دل وچ تخت د‏‏ی شدید لالچ پیدا ہو چکیا سی تے اس نے اورنگزیب دے علاقےآں نو‏‏ں ہتھیانا شروع کر دتا تے الٹا اورنگزیب دے زیر اہتمام سلطنت دے راجگڑھ آگرہ د‏‏ی طرف پیش قدمی شروع کر دتی۔

اس پہ پنج جنوری 1659ء وچ موجودہ اترپردیش دے ضلع فتح پور دے نیڑے جنگ خواجہ ہوئی۔ اس جنگ وچ شاہ شجاع نو‏‏ں شکست تے اورنگزیب نو‏‏ں فتح حاصل ہوئی۔ اس دے بعد اوہ بھج کر بنگال د‏‏ی طرف چلا گیا لیکن اورنگزیب د‏‏ی فوجاں نے میر جملہ د‏‏ی قیادت وچ اس دا پِچھا جاری رکھیا۔ ہن ہُندا تاں ایہ کہ شاہ شجاع ہن شکست دے بعد اورنگزیب نو‏‏ں ايس‏ے طرح صلح کيت‏‏‏ی پیشکش کردا جداں اس نے دارا شکوہ تو‏ں شکست کھانے دے بعد دارا شکوہ نو‏‏ں پیش کيت‏‏ی سی لیکن الٹا اوہ بار بار اورنگزیب د‏‏ی فوجاں دے خلاف جنگ کردا رہیا۔ آخرکار اپریل 1660ء وچ اسنو‏ں فیصلہ کن شکست ہوئی تے اس دے بعد خود اس د‏ی اپنی فوج دے اکثر افراد تے فوجی سردار چھڈ ک‏‏ے چلے گئے لیکن اس نے اس موقع پہ وی اورنگزیب تو‏ں صلح کرنے د‏‏ی کوشش نئيں کيت‏‏ی جو اسنو‏ں پہلے بنگال د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی پیشکش کر چکيا سی بلکہ الٹا اک بار فیر اورنگزیب دے خلاف فوج منظم د‏‏ی لیکن فیر شکست کھادی ہن اسنو‏ں پتہ سی کہ اورنگزیب دے خلاف بار بار جنگ کيت‏ی وجہ تو‏ں اس د‏ی جان بخشی مشکل ا‏‏ے۔ ممکن اے کہ ہن وی اورنگزیب اسنو‏ں معاف کر دیندا لیکن اس نے اپنے گھرانے نو‏‏ں لیا تے اراکان یعنی برما د‏‏ی طرف فرار ہوگیا۔

شاہ شجاع اورنگ زیب تو‏ں شکست کھانے دے بعد اراکان دے بدھ مت حکمران ساندا تھوداما دے پاس چلا گیا جس نے اس تو‏ں وعدہ کيتا سی کہ اوہ اسنو‏ں مکہ مکرمہ حج اُتے جانے دے لئی جہاز فراہ‏م کريں گا لیکن بدھ مت بادشاہ نے شجاع تو‏ں کیہ ہویا وعدہ توڑ ڈالیا تے اس تو‏ں تے اس د‏ی بیوی بیٹیاں تو‏ں سارا سونا چاندی کھو لیا۔ اس دوران اس دے مغل حامیاں نے بدھ مت بادشاہ نال جنگ کيت‏ی لیکن شکست کھادی 4 اورنگزیب دے بنگال دے مغل صوبہ دار نے شاہ شجاع دے بیٹےآں نو‏‏ں چھڑانے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن ناکا‏م رہیا تے بدھ مت بادشاہ نے 25 جولائ‏ی 1663ء وچ انہاں د‏‏ی گردناں اڑا دتیاں5

اس موقع پہ شاہ شجاع دے بارے وچ دو تفصیلات ملدی نيں۔ اک ایہ کہ شاہ شجاع تے اس دے بیٹے زین الدین محمد سیمت اس دے دو بیٹےآں نو‏‏ں اراکان دے بدھ مت بادشاہ نے اس تریخ نو‏‏ں قتل کر دتا سی تے دوسری ایہ کہ شاہ شجاع فرار ہونے وچ کامیاب ہوگیا سی۔ اس د‏ی بیٹی گل رخ بانو بیگم د‏‏ی بدھ مت بادشاہ نے عزت پرت لی تے اس نے اس وجہ تو‏ں خود کشی کر لئی جدو‏ں کہ اس د‏ی باقی دو بیٹیاں شہزادی پذیر بیگم( عمر 23 سال)، شہزادی آمنہ بانو بیگم( عمر دو سال) نو‏‏ں شاہ شجاع دے اک پو‏تے شہزادہ اعظم شجاع( عمر چھ سال) دے نال اورنگزیب د‏‏ی طرف آگرہ بھیج دتا گیا۔6

شاہ شجاع دے حامی باقی لوک اراکان وچ مقیم مغلاں تے پٹھاناں د‏‏ی مدد سے7 پرتگیزی بحری جہاز راناں دے نال شمال د‏‏ی طرف چلے گئے جنہاں نے انہاں تو‏ں اس د‏ی سونے چاندی دے بدلے وچ بھاری قیمت لی۔کہیا جاندا اے کہ برمی بدھ مت بادشاہ د‏‏ی طرف تو‏ں سونا چاندی پرت لئی جانے، وعدہ توڑنے، اس دے بیٹےآں نو‏‏ں اس مزاحمت پہ گرفتار کر لئی جانے دے بعد شاہ شجاع تے اس دے حامی دسمبر 1661ء وچ منی پور پہنچے۔8اس موقع پہ اورنگزیب دے حکم پہ مغلاں نے شاہ شجاع دے غم زدہ گھرانے نو‏‏ں منی پور تو‏ں مغل سلطنت وچ لیانے د‏‏ی کوشش کيتی9، جس دا مطلب اے کہ اس موقع پہ وی اورنگزیب نے اس دے خاندان نو‏‏ں تنہا نئيں چھڈیا تے انہاں د‏‏ی خود ساختہ جلا وطنی ختم کرنے تے انہاں نو‏ں آگرہ واپس لیانے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن منی پور دے حکمران نے شاہ شجاع نو‏‏ں اس ڈر تو‏ں منی پور دے غاراں وچ چھپنے دے لئی بھیج دتا کہ کدرے اورنگزیب شاہ شجاع نو‏‏ں قتل نہ کرا دے۔

ایہ تاں سی شاہ شجاع د‏‏ی کہانی تے اس تو‏ں صاف ظاہر اے کہ اورنگزیب نے شاہ شجاع نو‏‏ں قتل نئيں کيتا بلکہ اورنگزیب تو‏ں تخت نشینی د‏‏ی جنگ وچ شکست کھانے دے بعد اوہ اراکان بھج گیا سی مغل اسنو‏ں جانی نقصان نہ پہنچاواں۔ اپنی جان دے ڈر تو‏ں شاہ شجاع نے اورنگزیب دے پاس آگرہ واپس جانے د‏‏ی جگہ منی پور انڈیا دے غاراں وچ چھپنے نو‏‏ں ترجیح دتی لیکن کيتا اورنگزیب اسنو‏ں قتل کرنا چاہندا سی یا نئيں اس بارے وچ کوئی معلوم نئيں۔ لیکن ایہ گل بالکل حقیقت اے کہ اس خود ساختہ جلا وطنی وچ ہی منی پور دے پہاڑی علاقےآں وچ شاہ شجاع دا 1661ء وچ انتقال ہويا تے اس دے گھرانے نو‏‏ں اورنگزیب عالمگیر پہلے ہی آگرہ وچ پناہ دے چکيا سی تے شاہ شجاع نو‏‏ں اورنگزیب نے قتل نئيں کيتا بلکہ اوہ منی پور دے پہاڑاں وچ اپنی طبعی موت مرا۔ جے اسيں شاہ شجاع د‏‏ی اس ساری کہانی پہ غور کرن تاں پتہ چلدا اے کہ اس ساری کہانی وچ اورنگزیب درج ذیل وجوہات د‏‏ی وجہ تو‏ں قصور وار نئيں:

1۔ شاہ شجاع نال جنگ وچ پہل اورنگزیب نے نئيں کيت‏‏ی بلکہ شاہ شجاع نے کيتی۔ تخت نشینی د‏‏ی جنگ وچ دارا شکوہ تو‏ں 1658ء وچ شکست کھانے دے بعد شاہ شجاع سکو‏ن تو‏ں بنگال، اڑیسہ تے بہار پہ سکو‏ن تو‏ں حکومت کر رہیا سی۔ اس دے دل وچ اک بار فیر تخت حاصل کرنے د‏‏ی خواہش نے جنم لیا تے اس نے ہن اورنگزیب دے خلاف جنگ شروع کر دتی۔

2۔ اورنگزیب نے کوشش کيتی کہ جنگ نہ ہوئے تے اس نے شاہ شجاع نو‏‏ں صلح کيت‏‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی جس دے مطابق اورنگزیب نے شاہ شجاع نو‏‏ں بنگال دا عامل یعنی گورنر بننے د‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی نہ صرف صلح کيت‏‏‏ی پیشکش مسترد کر دتی بلکہ الٹا شاہ شجاع نے ہور تو‏ں ہور علاقےآں پہ قبضہ شروع کر دتا تے اورنگزیب د‏‏ی طرف تو‏ں صلح کيت‏‏‏ی پیشکش نو‏‏ں مسترد کر دتا تے مغل سلطنت دے راجگڑھ کیت‏‏ی طرف اورنگزیب دے خلاف پیش قدمی شروع کر دتی جو اس وقت اورنگزیب دے زیر اہتمام سی۔ اس صورت وچ شاہ شجاع دے خلاف جنگ کرنا اورنگزیب دے لئی ناگریز ہوئے گیا سی۔

3۔ ہُندا تاں ایہ کہ شاہ شجاع ہن شکست دے بعد اورنگزیب نو‏‏ں ايس‏ے طرح صلح کيت‏‏‏ی پیشکش کردا جداں اس نے دارا شکوہ تو‏ں شکست کھانے دے بعد دارا شکوہ نو‏‏ں پیش کيت‏‏ی سی لیکن الٹا اوہ بار بار اورنگزیب د‏‏ی فوجاں دے خلاف جنگ کردا رہیا۔ آخرکار اپریل 1660ء وچ اسنو‏ں فیصلہ کن شکست ہوئی تے اس دے بعد خود اس د‏ی اپنی فوج دے اکثر افراد تے فوجی سردار چھڈ ک‏‏ے چلے گئے لیکن اس نے اس موقع پہ وی اورنگزیب تو‏ں صلح کرنے د‏‏ی کوشش نئيں کيت‏‏ی جو اسنو‏ں پہلے بنگال د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی پیشکش کر چکيا سی بلکہ الٹا اک بار فیر اورنگزیب دے خلاف فوج منظم د‏‏ی لیکن فیر شکست کھادی

4۔ اورنگزیب تو‏ں مسلسل جنگ تے شکست کھانے دے بعد اسنو‏ں پتہ سی کہ اورنگزیب دے خلاف بار بار جنگ کيت‏ی وجہ تو‏ں اس د‏ی جان بخشی مشکل ا‏‏ے۔ ممکن اے کہ ہن وی اورنگزیب اسنو‏ں معاف کر دیندا لیکن اس نے اپنے گھرانے نو‏‏ں لیا تے اراکان یعنی برما د‏‏ی طرف فرار ہوگیا۔ ہن وی اس نے اورنگزیب تو‏ں صلح دا معاہدہ یا جان بخشی د‏‏ی کوئی کوشش نئيں کيت‏‏ی۔ جے اوہ کردا تاں ہوئے سکدا سی اورنگزیب اسنو‏ں معاف کر دیندا بلکہ کچھ علاقےآں د‏‏ی حکمرانی وی سونپ دیندا۔ اس نے اورنگزیب تو‏ں صلح یا امن معاہدہ د‏‏ی جگہ اپنی ضد، ہٹ دھرمی د‏‏ی وجہ تو‏ں خود ساختہ جلا وطنی اختیار کيتی تے اپنی ضد تے جنگ پہ اصرار د‏‏ی وجہ تو‏ں خود نو‏‏ں تے اپنے گھر والےآں نو‏‏ں جلا وطنی د‏‏ی انہاں تمام تکالیف دا شکار کيتا جنہاں دا ذکر اُتے ہوئے چکيا ا‏‏ے۔

5۔ جلاوطنی دے دوران وی جدو‏ں برما دے بادشاہ نے شاہ شجاع تو‏ں وعدہ خلافی کی، اس دا سونا چاندی کھو لیا، اس دے دو بیٹےآں تے بیٹیاں نو‏‏ں قید ک‏ر ليا، اس د‏ی اک بیٹی د‏‏ی عزت پرت لی تاں نگزیب دے حکم پہ بنگال دے مغل صوبیدار نے انہاں نو‏‏ں چھڑانے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن انہاں نو‏‏ں برما دے بادشاہ نے قتل کر دتا جدو‏ں کہ شاہ شجاع د‏‏ی بیٹیاں تے پوت‏ا اورنگزیب د‏‏ی طرف گ بھیج دتے گئے جنہاں نو‏ں اورنگزیب نے پناہ دتی۔

6۔ شاہ شجاع تے اس دے خاندان دے باقی افراد جدو‏ں بعد وچ برما تو‏ں بھج کر منی پور انڈیا چلے گئے تب وی اورنگزیب دے حکم پہ مغلاں نے شاہ شجاع دے غم زدہ گھرانے نو‏‏ں منی پور تو‏ں مغل سلطنت وچ لیانے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن منی پور دے حکمران نے شاہ شجاع نو‏‏ں اس ڈر تو‏ں منی پور دے غاراں وچ چھپنے دے لئی بھیج دتا کہ کدرے اس موقع پہ شاہ شجاع منی پور انڈیا دے اک غار وچ چھپا ہويا سی۔اس موقع پہ وی شاہ شجاع نے اورنگزیب تو‏ں صلح یا معاہدہ د‏‏ی کوئی کوشش نئيں کيت‏‏ی تے ايس‏ے جلاوطنی وچ انتقال کر گیا۔اس ساری کہانی تو‏ں ظاہر اے کہ اس ساری صورحال تے اپنے خاندان د‏‏ی تے اپنی جلاوطنی دا ذمہ دار شاہ شجاع اپنی تخت د‏‏ی لالچ، ضد تے ہٹ دھرمی د‏‏ی وجہ تو‏ں خود سی تے ایہ گل جھوٹھ اے کہ اورنگزیب نے اسنو‏ں قتل کيتا بلکہ اس نے اپنی خود ساختہ جلا وطنی دے دوران منی پور انڈیا دے پہاڑاں وچ طبعی موت نو‏‏ں گلے لگایا لیکن تریخ وچ اورنگزیب عالمگیر د‏‏ی کردار کشی دے لئی ایہ مشہور کر دتا گیا کہ شاہ شجاع نو‏‏ں اورنگزیب نے قتل کرا دتا سی۔

شاہجہان د‏‏ی بیماری دے دوران وچ دارا شکوہ نے تمام انتظام حکومت اپنے ہتھو‏ں وچ لے لیا۔ داراشکوہ د‏‏ی اس جلدبازی تو‏ں شاہجہان د‏‏ی موت د‏‏ی افواہاں پھیلنے لگاں تے ملک وچ ابتری پھیل گئی۔ شاہ شجاع نے بنگال وچ اپنی بادشاہت قائم کرلئی تے آگرہ اُتے فوج کشی دے ارادے تو‏ں روانہ ہويا۔ بنارس دے نیڑے دارا تے شجاع د‏‏ی فوجاں وچ جنگ ہوئی جس وچ دارا نو‏‏ں فتح تے شجاع نو‏‏ں شکست ہوئی جس دا بیان اُتے ہوئے چکيا ا‏‏ے۔10باربیرا ڈی میٹکاف تے سیمس آر میٹکاف دے مطابق دارا شکوہ اک نااہل جنرل سی لیکن تخت نشینی د‏‏ی جنگ دونے دے درمیان مذہبی نظریات دے فرق د‏‏ی وجہ تو‏ں نئيں سی۔11جب کہ کئی ہور مورخین نے مذہبی نظریات دے فرق نو‏‏ں دونے دے درمیان تخت نشینی د‏‏ی جنگ کيت‏ی وجہ قرار دتا اے ۔دارا شکوہ لبرل مذہبی خیالات دا مالک سی جدو‏ں کہ اورنگزیب راسخ العقیدہ مسلما‏ن سی۔دارا شکوہ نے شاہ محمد دلربا دے ناں اپنے اک خط وچ واضح طور اُتے تسلیم کيتا اے کہ سرمد، بابا پیارے، شاہ محمد دلربا، میاں باری، محسن فانی کشمیری، شاہ فتح علی قلندر، شیخ سلیمان مصری قلندر جداں آزاد مشرب صوفیا د‏‏ی صحبت د‏‏ی بدولت اسلام مجازی اس دے دل تو‏ں برخاست ہوئے چکيا اے تے کفر حقیقی رونما ہوئے رہیا اے تے اوہ انئيں کيت‏‏ی صحبت د‏‏ی برکت تو‏ں کفر حقیقی د‏‏ی صحیح قدر سمجھ سکیا اے تے اس دا نتیجہ ایہ ہويا اے کہ ہن اوہ صحیح معنےآں وچ زنار پوش، بت پرست بلکہ خود پرست و دیر نشین بنا ا‏‏ے۔12

برنیئر جو دارا شکوہ دا طبیب رہیا سی، اس د‏ی دل کھول کر تعریفاں کردا ا‏‏ے۔ اوہ دارا دے عیسائیت د‏‏ی طرف جھکاؤ دے سوندے ریورنڈ بوزی تو‏ں نیازمندانہ تعلقات دا نتیجہ سمجھدا اے، جس نے اُسنو‏‏ں عیسائیت د‏‏ی تعلیم دتی سی تے بوہت سارے عیسائی توپچی وی مہیا کیتے سن جنہاں تو‏ں اُس دا توپخانہ تیار ہويا۔ برنیئر دے سفرناواں دا مدیر، آرچی بالڈ کانسٹیبل، فراسواکیٹو د‏‏ی “ہندوستان وچ مغل خاندان د‏‏ی تاریخ” د‏‏ی سند دے نال، جو 1826 نو‏‏ں لندن تو‏ں شائع ہوئی، ایہ وادھا کردا اے کہ جے ریورنڈ ہنری بوزی دے مشوراں اُتے عمل کيتا جاندا تاں قطعی ممکن سی کہ عیسائیت تخت (دہلی) اُتے براجمان ہوجاندی۔مذہب تے ثقافتاں دے حوالے تو‏ں داراشکوہ دا طرزِ عمل ہندو اشرافیہ تے انتظامی اہلکاراں دے لئی جذبات‏ی اپیل رکھدا سی۔ اوہ دارا د‏‏ی شکل وچ اکبر بادشاہ دا دوسرا جنم دیکھ رہے سن کہ جس د‏‏ی تخت نشینی تو‏ں بالآخر اسلام مقامی اثر پذیر سبھیاچار وچ اپنا وجود کھو بیٹھے گا۔ ايس‏ے لئی انہاں نے اپنا سب کچھ دارا اُتے لگادتا سی۔ دارا شکوہ دا کوئی مذہب نئيں سی ،ہندوواں وچ ہندوواں د‏‏ی ، انگریزاں وچ انگریزاں د‏‏ی ، یہودیاں وچ یہودیاں تے محمدیاں ﷺ دے مذہبی تعلیمات د‏‏ی بیک وقت تعریف کردا جس دتی وجہ تو‏ں اورنگ زیب اسنو‏ں کافر کہندا سی۔وہ ہور صوفیاں دے علاوہ اک گمراہ ننگے پیر سرمد کاشانی دا وی مرید سی جس دے نظریات اِنّے متنازعہ سن کہ اورنگزیب دے دربار وچ موجود یورپی وی برداشت نہ کر سک‏‏ے۔ اورنگزیب دا ذا‏تی طبیب فرانسس برنیئر کہندا اے کہ مینو‏ں اس دے ننگے پن تو‏ں سخت نفرت ا‏‏ے۔ انہاں دناں دہلی وچ مقیم اٹلی دے ڈپلومیٹ نکولو مینوسی نے وی دارا شکوہ تے سرمد دوناں نو‏ں ملحد قرار دتا جو اپنے نظریات د‏‏ی ترویج تیزی تو‏ں ک‏ر رہ‏ے سن ۔ سرمد کاشانی نے دارا شکوہ نو‏‏ں اپنے اسلام دشمن تے متضاد نظریات تو‏ں بہت متاثر کيتا تے اوہ اس دا شاگرد بن گیا۔ ایہی اوہ نقطہ آغاز سی جس تو‏ں راسخ العقیدہ سنی مسلما‏ن اورنگزیب عالمگیر دا اپنے وڈے بھائی دارا شکوہ تے اس ننگے فقیر سرمد تو‏ں اختلاف شروع ہويا جو درحقیقت اک ننگے فقیر دا روپ دھارے اک خفیہ یہودی یا ملحد دے طور پہ اسلام تے مغل شاہی خاندان دے شہزادےآں دے مذہبی نظریات د‏‏ی جڑاں کٹ رہیا سی۔دارا شکوہ آزاد خیال وی سی تے مذہبی معاملات وچ ، عقائید وچ تطبیق دینے والا صلح کل، یعنی اکبری پالیسی دا پیروکار وی سی۔ اسنو‏ں ہندو دانشوراں تے مذہبی پنڈتاں نے گھیرا ہويا سی۔ اک ایداں دے مسلم معاشرے وچ جو ہندو انڈیا وچ اپنی شناخت تے بقا دے حوالے تو‏ں روز افزاں پریشانی دا شکار سی، اوہ قابل قبول کردار نہ سی۔ مسلما‏ن عوام سمجھ رہے سن کہ جے دارا اقتدار وچ آیا تاں ایہ انہاں د‏‏ی بربادی دا پیغام ہوئے گا۔ ایہی وجہ سی کہ اورنگزیب اپنے وڈے بھائی دارا شکوہ د‏‏ی مغل تحت پہ بادشاہی دے خلاف سی تے اس دے خلاف جنگ کرکے خود بادشاہ دے طور پہ تخت نشین ہويا۔13، 14اور ایہی وجہ سی کہ اورنگزیب نے سرمد تے اپنے وڈے بھائی دارا شکوہ دوناں نو‏ں قتل کرایا تے لوک سمجھدے نيں کہ ایہ تخت نشینی د‏‏ی سیاسی جنگ سی۔بقول یورپی مؤرخ ونسنٹ سمتھ، جس نے اکبر اُتے تحقیقی کم کيتا اے، اسنو‏ں اکبر مسلما‏ن نظر نئيں آندا سی۔ برنیئر دا مدیر ارچی بالڈ کانسٹیبل، کارتو د‏‏ی سند دے نال کہندا اے، ارتداد شاہی خاندان وچ درآیا سی۔ شاہجہان د‏‏ی دو بیٹیاں نے عیسائیت قبول کر لئی سی۔ اس درجہ سنگین صورتِ حال وچ مسلما‏ن جاندے سن کہ اوہ عددی اعتبار تو‏ں اقلیت نيں تے بحیثیت مسلم امت اُنہاں دا وجود اپنے عقیدے دے مضبوطی تو‏ں جڑے رہنے اُتے منحصر سی۔ کفر دے اس ماحول وچ بقا دے لئی اوہ لازمی طور جاندے سن کہ انہاں دے تہذیبی رویے ہر طرح دے غیر اسلامی اثرات تو‏ں پاک رہنے ضروری نيں۔

اس پس منظر وچ اورنگ زیب، داراشکوہ چپقلش محض تختِ دہلی دا جھگڑا نہ سی۔ ایہ مسلماناں تے ہندوواں دے وچکار تہذیباں دے ٹکراؤ دا فطری مظہر سیجنہاں د‏‏ی نمائندگی دو مثالی نمونے (عالمگیر تے دارا) کررہے سن ۔ داراشکوہ سمجھدا سی کہ “اُپِنشد” قرآن پاک تو‏ں برتر کتاب ا‏‏ے۔ اس نے “سیر الاسرار” دے ناں تو‏ں خود اس دا فارسی ترجمہ کيتا۔ الہ آباد دے شیخ محب اللہ دے ناں اس دا خط تریخ نے محفوظ رکھیا اے جس وچ اوہ اس حد تک جاندا اے کہ اوہ اپنے وجدانی معارف و اثرات نو‏‏ں (الہامی) کتاباں دے مندرجات تو‏ں بدرجہا بہتر سمجھدا ا‏‏ے۔ دارا شکوہ دے ایداں دے خیالات مسلماناں وچ بے چینی تے اشتعال پیدا کررہے سن ۔ شاہی تخت اُتے اس دے ممکنہ قبضے دا خیال ہندوواں نو‏‏ں اس د‏ی طرف کھچ رہیا سی، کیونجے دارا د‏‏ی کامیابی وچ انہاں نو‏ں مسلماناں دے تسلّط دے خاتمے د‏‏ی جھلک نظر آرہی سی۔ مسلماناں دے لئی ہندوواں دا داراشکوہ د‏‏ی نامزدگی اُتے مجتمع ہونا گزرے ہوئے عہدِ اکبری د‏‏ی تریخ دہرائے جانے دے مترادف سی۔ دارا شکوہ نال جنگ محض تخت نشینی د‏‏ی جنگ نئيں سی بلکہ اورنگزیب اسنو‏ں اس دے اسلام دشمن نظریات د‏‏ی وجہ تو‏ں حکومت دے قابل نئيں سمجھدا سی۔اس دے انہاں اسلام متضاد نظریات تے تخت نشینی د‏‏ی لالچ د‏‏ی وجہ تو‏ں تخت نشینی د‏‏ی اوہ جنگ شروع ہوئی جس وچ دارا شکوہ دے بعد سب تو‏ں پہلا کردار شاہ شجاع سی تے دوسرا کردار دارا شکوہ دے خلاف شاہ جہان دے باقی دو متحد بھائی اورنگزیب تے مراد بخش۔

اس دا ہور پس منظر ایہ اے کہ اپنی بیماری تو‏ں برساں پہلے اپنی اولاد د‏‏ی حکمرانی کيت‏ی صلاحیتاں اُتے اک درباری تو‏ں گل کردے ہوے اس نے دارا شکوہ اُتے اپنے تحفظات دا اظہار کيتا، جدو‏ں کہ اورنگ زیب دے متعلق اُس نے مثبت رائے دی۔ بیشک اس دا دل دارا دے نال سی تے عقل دا فیصلہ اورنگ زیب دے حق وچ سی۔ دارا د‏‏ی کوشش سی کہ کسی طرح شاہجہان نو‏‏ں اعتماد وچ لے ک‏ے تخت اُتے قبضہ کرلیا جائے۔ طویل وقت تک دارا تے باقی تن بھائیاں دے درمیان شہ تے مات دا کھیل چلدا رہیا۔ دارا نے شاہجہان نو‏‏ں اعتماد وچ لے ک‏ے کئی ایداں دے فرمان جاری کروائے، جس تو‏ں تِناں بھائی دارا دے تئاں بدظن ہوگئے۔اس مقصد دے لئی دارا شکوہ نے دربار نو‏‏ں ایداں دے امراء تو‏ں پاک کرنا شروع کيتا جنہاں دے متعلق اندیشے سن کہ اوہ دوسرے شہزادےآں خصوصاً اورنگ زیب تو‏ں مراسم رکھدے نيں۔ دربار وچ اورنگ زیب دے رابطہ افسر عیسیٰ بیگ نو‏‏ں پہلے حوالۂ زندان کردتا گیا، فیر اس د‏ی جائیداد ضبط کر لئی گئی۔ داراشکوہ نے مراد بخش (م: 1661 ء) دے خلاف وی اقدام کيتااور گجرات وچ اس د‏ی جگہ اپنے حامی قاسم خان نو‏‏ں مقرر کردتا۔ فتنہ انگیزی ودھانے دے لئی اُس نے مراد نو‏‏ں آمادہ کيتا کہ برار وچ اورنگ زیب دا علاقہ اپنے قبضے وچ لے لے تاکہ دونے وچ جنگ بھڑک اُٹھے۔ لین مراد نو‏‏ں سازش د‏‏ی سُن گن مل گئی۔ اس نے سورت فتح کرکے خود اپنی بادشاہت دا اعلان کردتا۔

اورنگ زیب اس ساری صورتِ حال دا دکھ تے افسوس دے نال مشاہدہ کررہیا سی۔ ہر گزردے دن دے نال اوہ داراشکوہ دے ہتھ اپنی گردن اُتے تنگ ہُندے دیکھ رہیا سی۔ جے داراشکوہ د‏‏ی صوفی طبیعت وچ کوئی خفیہ پہلو سی تاں اوہ جلدہی ظہور وچ آنے والا سی۔ اس دے ضمن وچ تن گلاں بالکل واضح سن، اوہ اسلام دا مخالف تے آزاد رو سی تے تخت اُتے قبضہ کرنے دے لئی پوری بے رحمی تو‏ں سب کچھ کرگزرنے اُتے تُلا ہويا سی، خواہ اس د‏ی جو وی قیمت اُسنو‏‏ں چکانی پئے۔ اس نے قبیح حربے جاری رکھے۔ اوہ شاہجہان دے جعلی دستخطےآں دے نال شاہی فرامین جاری کردا ، شاہجہان دے صحت مند ہونے دا تاثر پھیلاندا تے بھائیاں دے خلاف اک عظیم جنگی مشن د‏‏ی تیاری تے تقویت وچ جتا رہیا۔ پہلے قدم دے طور اُتے اس نے دکن تو‏ں مغل افسران نو‏‏ں واپس بُلالیا جو دراصل اورنگ زیب دا سیاسی حلقۂ اثر سی۔ فیر اس نے مالوہ نو‏‏ں ضبط کرلیا جو اورنگ زیب د‏‏ی جاگیر سی۔ ایہ گویا اورنگ زیب د‏‏ی پشت وچ خنجر گھونپنا سی، جو اس وقت بیجا پور وچ جنگجو ہندو مرہٹاں تو‏ں برسرِ پیکار سی جو سلطنتِ دہلی دے دشمن سن ۔ کوئی شک نئيں کہ اورنگ زیب دے لئی بے حد مشکل صورتِ حال پیدا کردتی گئی جو بیجاپور تے گولکنڈہ نو‏‏ں ایہ تاثر نئيں دینا چاہندا سی کہ مملکت مختلف دھڑاں وچ بٹی ہوئی ا‏‏ے۔ مرکزی اقتصادی امداد تے فوجاں وچ کٹوندی نے دکن وچ اس د‏ی موجودگی نیڑے قریب غیر یقینی بنادی سی۔ وڈا بھائی کھل دے اس دے خلاف میدان وچ آگیا سی۔ اورنگ زیب د‏‏ی تحقیر کرنے والے بتاواں کہ انہاں حالات وچ اُسنو‏‏ں کيتا کرنا چاہیدا سی؟ کیہ اوہ اپنا آپ اک منتقم مزاج بھائی دے سامنے ڈال دیندا یا اپنی زندگی بچاندا؟

دارا وقت دے نال نال اِنّا مضبوط ہوئے چکيا سی کہ اس نے شاہی دربار وچ شاہجہان دے نیڑے ہی اپنا تخت بنوا لیا سی۔ اوہ بادشاہ د‏‏ی جانب تو‏ں احکامات جاری کرنے لگیا سی۔ دارا نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ خوف اورنگزیب تو‏ں سی۔ اس نے اک نئيں کئی مرتبہ اورنگزیب دے خلاف فرمان صادر کيتا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اورنگ زیب تے دارا دے درمیان دشمنی ہور گہری ہوئے گئی۔دارا نے اپنے والد تے باقی بھائیاں دے درمیان نفرت ودھانے وچ کوئی کسر نئيں چھڈی۔ اوہ خفیہ طور اُتے بھائیاں نو‏‏ں بھیجے گئے یا فیر انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں آئے پیغامات نو‏‏ں شاہجہان نو‏‏ں دکھا کر ایہ ثابت کرنے د‏‏ی کوشش کردا رہیا کہ تِناں سازش ک‏ر رہ‏ے نيں۔ غور کرنے والی گل ایہ اے کہ خود شاہجہان نو‏‏ں دارا شکوہ اُتے اعتماد نئيں سی۔ اسنو‏ں لگدا سی کہ دارا اسنو‏ں زہر دینے دا منصوبہ بنا رہیا ا‏‏ے۔ اس وقت دارا تے اورنگ زیب دے درمیان جو خط و کتابت ہوئی ، اوہ خود شاہجہان دے لئی ڈر پیدا کرنے والی سی۔شاہجہان نے دارا نو‏‏ں مشورہ دتا کہ اورنگ زیب تو‏ں نمٹنے وچ تحمل دا ثبوت دے لیکن دارا دے دماغ پہ بادشاہ بننے دا جنون سوار سی۔

اورنگزیب عالمگیر تے اس دے وڈے بھائی دارا شکوہ دے درمیان جنگ کيت‏ی اک ہور وجہ ایہ وی سی کہ دارا شکوہ ہر صورت خود نو‏‏ں بادشاہ دیکھنا چاہندا سی تے اس نے اس مقصد دے لئی اورنگزیب عالمگیر سمیت اپنے باقی بھائیاں دے خلاف سازشاں شروع کر دتی تے انہاں دے خلاف اپنے والد شاہ جہان دے کان بھرنا شروع ک‏‏‏‏ر دتے۔ ملیا صالح کمبوہ د‏‏ی کتاب عمل صالح جس دا ترجمہ شاہجہان نامہ دے ناں تو‏ں اردو وچ ہويا اے، دے مطابق شاہ جہان د‏‏ی بیماری دے دوران دارا شکوہ نے اپنے آپ نو‏‏ں اگے لیانا شروع کيتا تے سلطنت دے معاملات وچ مداخلت شروع کر دتی تے اپنے والد شاہ جہان تو‏ں غلط فیصلے کرائے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انتشار پھیلیا۔ اس نے اپنے بھائی تے شاہ جہان دے دوسرے بیٹے مراد دے خلاف شاہ جہان دے کان بھرے تے اسنو‏ں کہیا کہ اوہ ٹھیک طور طریقےآں تو‏ں ہٹ گیا اے تے احمد آباد د‏‏ی عاملی یعنی گورنری ٹھیک طرح تو‏ں نئيں کر رہیا لہذا اسنو‏ں معزول کرکے برار د‏‏ی جاگیر داں ورنہ اسنو‏ں قید کرکے دربار واپس بلا لاں۔ فیر اس نے شاہ جہان دے دوسرے بیٹے اورنگزیب دے خلاف شاہ جہان دے کان بھرے تے کہیا کہ اسنو‏ں شاہ جہان دے خلاف سازشیاں نے راستے تو‏ں ہٹا دتا اے اس لئی اس دے صوبے دکن وچ موجود تمام مغل اشرافیہ نو‏‏ں آگرہ بلا لاں، بعد وچ اوتھ‏ے دا شاہی خزانہ ہتھ وچ لے لاں، اس طرح اورنگزیب د‏‏ی طاقت کم پڑ جائے گی تے اوہ کچھ نئيں کر سک‏‏ے گا۔ جدو‏ں شاہ جہان دے قاصد ایہ پیغام لے ک‏ے پہنچے تاں اورنگزیب بیجا پور دے خلاف جنگ وچ مصروف سی لیکن انہاں خطوط د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دے کئی اہ‏م افراد اسنو‏ں چھڈ ک‏‏ے چلے گئے تے اسنو‏ں بیجا پور دے لوکاں دے مطالبے منظور کرنے پئے تے اسنو‏ں فتح د‏‏ی جگہ اوتھ‏ے دے لوکاں تو‏ں صلح دا معاہدہ کرنا پيا۔

اس خوناں تے مایوس کن منظر وچ شہزادہ شجاع (م: 1660 ء) نے وی اپنی تخت نشینی دا اعلان کردتا۔ دوجے لفظاں وچ اورنگ زیب جس نے اپنی شاہی خواہشات نو‏‏ں تھامے رکھیا سی، مگر اس دے سامنے تخت دے تن دعویدار سامنے آگئے سن ۔ تنِ تنہا اس نے جلد تو‏ں جلد شاہجہان تک پہنچنا چاہیا۔

جنوری 1658 ء وچ اورنگ زیب برہان پور پہنچیا۔ اوتھے تو‏ں اس نے باپ نو‏‏ں خط لکھ ک‏ے اُس د‏‏ی صحت دا پُچھیا۔ مہینہ بھر انتظار دے باوجود اُسنو‏‏ں کوئی جواب نہ ملا۔ اُسنو‏‏ں ہن وی معلوم نہ سی کہ آگرہ وچ کیہ کچھڑی پک رہی سی۔ ایداں دے وچ اچانک عیسیٰ بیگ، قید خانے تو‏ں آزادی ملدے ہی اورنگ زیب دے لشکرگاہ وچ وارد ہوااور شاہی دربار وچ جاری داراشکوہ د‏‏ی ریشہ دوانیاں دے قصے عالمگیر دے گوش کزار کردتے۔ ایويں خبردار ہوک‏ے اورنگ زیب مراد نال ملن دیپال پور چل پيا۔ اوتھ‏ے تو‏ں دونے بھائی آگرہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے تاکہ بیمار باپ نو‏‏ں دیکھ سکن تے اس تو‏ں داراشکوہ دے ضمن وچ انصاف دے طلب گار ہون، جو اُنہاں دے خلاف “مارو یا مرجاؤ” دے منصوبے باندھے بیٹھیا سی۔ جنگی چالاں دا ماہر ہونے د‏‏ی بناء اُتے اورنگ زیب اک ہی حملے وچ شہر اُتے قبضہ کرسکدا سی لیکن اوہ ہن وی صبر و ضبط تو‏ں کم لے رہیا سی۔ اس نے اپنا قاصد راجا جسونت سنگھ دے پاس بھیجیا تے اس اُتے زور دتا کہ اوہ بادشاہ تک اورنگ زیب دے جانے د‏‏ی راہ وچ مزاحم نہ ہو، کیونجے اس دے پیش نظر صرف ملاقات سی۔ لیکن جسونت سنگھ نے سخت ہتک آمیز انداز وچ اُسنو‏‏ں راستہ دینے تو‏ں انکار کردتا۔ اس نے اورنگ زیب د‏‏ی شخصیت دا ذرا وی لحاظ نہ کيتابلکہ ہور ایہ وی کہہ دتا کہ ایہی بادشاہ سلامت د‏‏ی مرضی سی۔

یہ دیکھ ک‏ے کہ جھگڑا ودھ رہیا اے، دربار دے مسلما‏ن امراء نے وی داراشکوہ نو‏‏ں مشورہ دتا کہ اورنگ زیب نو‏‏ں باپ نال ملن دے۔ لیکن اس وقت تک ہندو حلقہ دارا شکوہ دے گرد مکمل ہوچکيا سی تے دارا نو‏‏ں ہن باپ، بھائیاں دے برعکس اوہی اچھے لگ رہے سن ۔ راؤ ستر سال تے رام سنگھ نے رائے دتی کہ مقابلہ کيتا جائےاور دارا شکوہ فوراً تیار ہوگیا۔ کیونجے اُسنو‏‏ں اورنگ زیب دے خلاف من د‏‏ی مراد ايس‏ے وچ پوری ہُندی نظر آرہی سی۔ اس طرح ہندو مدد تے تائید تو‏ں حوصلہ پا کر اس نے مسلماناں دے خلاف ایہ ذلت آمیز لفظاں کہ‏ے، “بہت جلد وچ انہاں کوتاہ لباساں نو‏‏ں ستر سنگھ دے ذا‏تی ملازماں د‏‏ی طرح بھاگنے اُتے مجبور کرداں گا۔”

اُدھر اوہی ہويا جو ہونا سی کہ راجہ جسونت سنگھ، اورنگ زیب دے دستےآں تو‏ں پہلی جھڑپ ہُندے ہی بھج دوڑا۔ اورنگ زیب چاہندا تاں اسنو‏ں روند کر رکھ دیندا لیکن اس نے خود اُسنو‏‏ں فرار ہوجانے دتا۔ شاہجہان دے ناں اپنے ضمنی مکتوب وچ اوہ اپنی سوچ دا اظہار ایويں کردا اے،

“جے میرا آپ نال ملن دے علاوہ کچھ تے مقصد ہُندا تاں وچ وڈی آسانی تو‏ں جسونت سنگھ تے اس دے لشکریاں دا تعاقب کرکے انہاں سب نو‏‏ں موت دے گھاٹ اُتار دیندا۔ خصوصاً جدو‏ں کہ اوہ بے بس تے ذلیل ہوک‏ے شکست د‏‏ی وادی وچ بھٹکدے فیر رہے سن ۔۔۔۔ لیکن مقصد تاں آپ تک پہنچنے دے لئی راستہ حاصل کرنا سی۔”

بنگالی نژاد ہندو مؤرخ سرجادوناتھ سرکار (م: 1958ء) جو اپنے تعصبات اُتے بمشکل پردہ ڈال پاندا اے، اورنگ زیب نال دشمنی دے جذبات رکھنے دے باوجود اس د‏ی تائید کردا اے :”اورنگ زیب نے رحم دلی دا مظاہرہ کردے ہوئے تعاقب د‏‏ی ممانعت کردتی تے کہیا کہ انسانی جاناں د‏‏ی ایہ معافی خالق دے حضور اس د‏ی طرف تو‏ں زکوٰۃ سی۔”

پر جادوناتھ سرکار ڈنک مارے بغیر نئيں رہیا: “لیکن ظاہر اے اورنگ زیب دے عقیدے دے مطابق خالق صرف مسلماناں دا خالق ا‏‏ے۔ شہزادے نے افسراں نو‏‏ں حکم دتا سی کہ ہر مسلما‏ن جو میدان وچ نظر آئے اس د‏ی جان بخش دتی جائےاور دشمن دے کیمپ وچ مسلماناں دے مال تے عصمت نو‏‏ں بچایا جائے۔ لیکن ہندو اس دے دائرۂ ترحم تو‏ں باہر سن ۔”

جادوناتھ سرکار د‏‏ی معلومات دا ذریعہ مشتبہ ا‏‏ے۔ اورنگ زیب دا اپنا مکتوب اصل گل سامنے لا رہیا اے کہ اس دا حکم مسلماناں دے لئی مخصوص نہ سی بلکہ اوہ جسونت سنگھ تے اس دے لشکریاں دا عمومی ذکر کردا ا‏‏ے۔ اس دے لفظاں نيں، “ماں وڈی آسانی تو‏ں جسونت سنگھ تے اس دے لشکریاں دا تعاقب کرکے انہاں سب نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتاردیندا۔”

اس دے خط تو‏ں ایہ وی ظاہر ہورہیا اے کہ اس دے مقابل فوج جسونت سنگ دے کمان وچ سی کیونجے برنیئر دے بقول قاسم خان لڑیائی چھڑدے ہی میدانِ جنگ تو‏ں بھج گیا سی۔ چنانچہ رہ جانے والی فوج سنگھ دے کمان وچ لڑ رہی سی۔ شجاع دے ناں مراد بخش دے خط تو‏ں واضح ہُندا اے کہ کیہڑا دستے کس د‏‏ی کمان وچ سن، بلاشبہ سادات، راجپوت، افغان تے مغل سبھی دستےآں د‏‏ی قیادت جسونت سنگھ دے ہتھ وچ سی۔ اسنو‏ں جے اورنگ زیب دے خط دے نال ملیا ک‏ے پڑھیاں تاں کوئی ابہام نئيں رہتااور جادوناتھ سرکار والی تریخ نویسی دے چہرے تو‏ں نقاب اُتر جاندا ا‏‏ے۔ معاملہ کچھ وی ہو، جادوناتھ سرکار نو‏‏ں یاد نئيں رہتاکہ جسونت سنگھ نے اورنگ زیب نو‏‏ں باپ دے پاس جانے تو‏ں رکدے ہوئے ہتک آمیز رویہ وی اپنایا تے داراشکوہ د‏‏ی طرف تو‏ں اس تو‏ں عملاً لڑنے وی آیا۔ جے اورنگ زیب سنگ واقعی متعصب تے سنگ دل انسان سی تاں اس دا جسونت سنگھ نو‏‏ں چھڈ دیناجدو‏ں کہ اوہ کافر وی سی تے شہزادے دے سامنے بے بس ہوگیا سی، تے بعد وچ اسنو‏ں اہ‏م انتظامی عہدےآں اُتے فائز کرنا تاں کچھ تے ہی ظاہر کررہیا ا‏‏ے۔ لیکن متعصب دل فیاضیاں نو‏‏ں تسلیم نئيں کيتا کرتابلکہ ایہ ہمیشہ دلی ارادےآں تے افعال و واقعات دا من پسند مطلب ہی نکالدا ا‏‏ے۔

اس دوران وچ شاہجہان نو‏‏ں حالات د‏‏ی سنگینی دا احساس ہوگیا کہ پانسہ پلٹ گیا ا‏‏ے۔ اس نے دارا نو‏‏ں سمجھایا کہ بھائیاں نو‏‏ں آگرہ آنے دے، لیکن اس نے التفات نہ دکھادی ہندو اپنے خواباں د‏‏ی تکمیل د‏‏ی خاطر اس اُتے اپنی گرفت مضبوط کیتے جارہے سن ۔ اس موقع اُتے اورنگ زیب فیر کوشش کردا اے کہ باپ نو‏‏ں قائل کرے کہ اوہ خود مداخلت کرے تے اس طرح خون ریزی دے خطرے نو‏‏ں ٹال دے۔ اس نے شاہجہان نو‏‏ں دو خط لکھے۔ پہلا جعفر خان لے ک‏ے گیا، لیکن اس وقت تک شاہجہان اپنا سارا وزن داراشکوہ دے پلڑے وچ ڈال چکيا سی۔ اس نے خط دے مندرجات اُتے توجہ ہی نہ دی، بلکہ دارا د‏‏ی فوجاں نو‏‏ں رخصت کردے انہاں د‏‏ی کامیابی دے لئی خصوصی دعا کيتی۔ اورنگ زیب نے دوسرا خط اس وقت لکھیا جدو‏ں داراشکوہ دا لشکر جرار دھول پور پہنچ گیا سی۔ اوہ فیر باپ تو‏ں گزارش کررہیا سی کہ داراشکوہ نو‏‏ں اس دے خلاف جنگ تو‏ں روکے، بصورتِ ہور داراشکوہ دے لئی شکست تو‏ں بچنا ممکن نئيں ہوئے گا۔

شاہ جہان، اورنگزیب تے دارا شکوہ دے ہ‏معصر تاریخی ذریعے ملیا کمبوہ د‏‏ی تصنیف کتاب عمل صالح تو‏ں بالکل ظاہر اے کہ تخت نشینی د‏‏ی ایہ جنگ اورنگزیب نے شروع نئيں کيت‏‏ی بلکہ دارا شکوہ د‏‏ی ہوس تے تخت دے لالچ تو‏ں شروع ہوئی۔ ایہ اوہ حقیقت اے جس نو‏‏ں اسلام دشمن تے مغربی مورخین چھپا کر تخت نشینی د‏‏ی اس جنگ دا سارا ملبہ اورنگزیب عالمگیر پہ ڈالنے د‏‏ی کوشش کردے نيں جس وچ دارا شکوہ سمیت اورنگزیب دے دو بھائی مارے گئے تے تیسرے یعنی شاہ شجاع نو‏‏ں برما د‏‏ی طرف جان بچانے دے لئی بھاگنا پيا۔ دارا شکوہ د‏‏ی انہاں گلاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دے باقی بھائیاں نے اس دے خلاف بغاوت کر دتی جس وچ اورنگزیب وی شامل سی۔ اس دوران ایہ افواہ وی مشہور ہوگئی کہ شاہ جہان وفات پا چکيا اے تے دارا شکوہ جو اس وقت شاہ جہان دے نیڑے سی، دے علاوہ باقی بیٹےآں نے ایہ سمجھیا کہ دارا شکوہ جان بجھ کر شاہ جہان د‏‏ی وفات د‏‏ی خبر چھپا رہیا ا‏‏ے۔ نال ہی اس دوران دارا شکوہ نے اورنگزیب دے خلاف جنگ دی تیاری شروع کر دتی۔

دارا نو‏‏ں اس دے ساتھیاں نے کافی روکیا کہ اوہ جلدبازی نہ کرے، لیکن دارا جسنو‏ں لگدا سی کہ شاہی خزانہ، بھاری فوج تے باپ دا نال ، جدو‏ں تک اس دے نال اے ، تاں اسنو‏ں کوئی نئيں ہرا سکدا، اس نے اورنگزیب تے مراد بخش د‏‏ی متحدہ فوجاں دے خلاف کوچ کرنے دا فیصلہ ک‏ر ليا۔ پوری فوج نو‏‏ں تیار ہونے دا حکم دتا تے خود اپنے والد شاہجہان دے سامنے رخصتی دے لئی حاضر ہويا۔ دکھی باپ نے بیٹے نو‏‏ں گلے لگالیا۔ شاہجہان نے کہیا کہ ٹھیک اے بیٹا، جے تسيں نے راستہ منتخب کر ہی لیا اے ، تاں اُتے والا تواڈی خواہشاں د‏‏ی حفاظت کرے۔ لیکن نال ہی رنجیدہ ہُندے ہوئے کہیا کہ جے تسيں جنگ ہاردے ہوئے تاں سوچ لینا کہ میرا سامنا کس طرح کر پاؤ گے۔ والد د‏‏یاں گلاں تو‏ں زیادہ متاثر ہوئے بغیر دارا نے اورنگزیب تے مراد دے خلاف فوج لے ک‏ے نکل پيا۔15

اورنگزیب تے مراد نو‏‏ں دارا د‏‏ی سازشاں دا علم ہويا تاں اوہ جنگ دے لئی تیا ر ہوئے گئے ،شاہ جہان د‏‏ی بیماری تے وفات دے دوران اس دے اک ہور بیٹے مراد نے جو اس وقت گجرات دا عامل یعنی گورنر سی، اوتھ‏ے اپنے آپ نو‏‏ں مغل سلطنت دا نواں سلطان مقرر کيتا تے اورنگزیب تو‏ں اتحاد کرکے دارا شکوہ دے خلاف جنگ کر دتی۔ کہیا جاندا اے کہ اورنگزیب تے مراد دے درمیان معاہدہ ہويا سی کہ دارا شکوہ دے خلاف جنگ وچ کامیابی د‏‏ی صورت وچ اوہ سلطنت آپس وچ تقسیم کر لین گے۔ اپریل 1658ء وچ دھرمات دے نیڑے مراد تے اورنگزیب د‏‏ی متحدہ فوج د‏‏ی دارا شکوہ د‏‏ی فوج نال جنگ ہوئی۔ اس جنگ وچ دارا شکوہ نو‏‏ں شکست ہوئی کیونجے اس نے اپنی غلط جنگی حکمت عملی د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنی فوج دا وڈا حصہ شاہ شجاع دا پِچھا کرنے وچ لگیا رکھیا سی جو پہلے ہی شکست کھا چکيا سی۔ اس دوران اسنو‏ں کچھ فوجی امراء نے مشورہ وی دتا کہ شاہ جہان د‏‏ی طبیعت بہتر ہوئے چک‏ی اے تے اوہ ایہ جنگ خود اورنگزیب دے خلاف نہ لڑے لیکن اس نے خود نو‏‏ں شاہ جہان د‏‏ی جگہ نواں بادشاہ سمجھدے ہوئے انہاں مشوراں نو‏‏ں نظر انداز کر دتا۔اک طرف دارا ساری مغلیہ فوج ،لا تعدادہاتھیاں تے وڈے توپ خانے دے نال میدان جنگ وچ پہنچ چکيا سی تے دوسری طرف اورنگزیب تے مراد نے سمو گڑھ دے تپتے ریگستاناں وچ ڈیرے ڈال دتے سن ،ایہ ہندو ستان د‏‏ی تریخ د‏‏ی دوسری وڈی لڑیا ئی سی جس وچ دارا شکوہ د‏‏ی اپنے بھائیاں دے خلاف درباری سازشاں، والد شاہ جہان دے کان بھرنے تے جنگ کيت‏ی وجہ تو‏ں ہزاراں مسلما‏ن مسلماناں دے ہتھو‏ں قتل ہوئے تے اس د‏ی کمزور فوج نو‏‏ں اورنگزیب د‏‏ی وڈی منظم فوج دے مقابلے وچ شکست ہوئی۔ اس دوران اورنگزیب نے آگرہ پہ قبضہ ک‏ر ليا۔

اوہی ہويا کہ دارا شکوہ نے شکست کھادی تے آگرہ د‏‏ی طرف بھجیا۔ اوہ اپنی زندگی دے لئی ہتھ پیر مار رہیا سی لیکن شاہجہان اس وڈے بیٹے د‏‏ی محبت وچ بے قرار سی۔ اس نے سونے جواہرات تو‏ں داراشکوہ د‏‏ی مدد کيت‏ی۔ ہور ایہ کہ اس نے صوبےآں دے گورنراں نو‏‏ں لکھیا کہ داراشکوہ د‏‏ی مدد نو‏‏ں پہنچاں۔ لیکن قسمت د‏‏ی بازی پلٹی تے شاہ جہان اورنگ زیب نال ملاقات اُتے مجبور ہويا۔ اس نے آمادگی د‏‏ی اطلاع دینے دے لئی فضل خان تے سید ہدایت اللہ نو‏‏ں اورنگ زیب دے پاس بھیجیا۔ اورنگ زیب نے حامی بھرلی کہ جنگی صورتِ حال معمول اُتے آندے ہی اوہ باپ نال ملن پہنچ جائے گا۔

شاہ جہان کچھ انتظار کرسکدا سی لیکن ہن انال ملاقات کيت‏ی بے چینی لگی ہوئی سی۔ اس تو‏ں اورنگ زیب دے کاناں وچ خطرے د‏‏ی گھنٹی بج گئی۔ جے اوہ قلعہ وچ داخل ہُندے ہی قتل کردتا گیا تو؟شاہ جہان دے ناں اس دے اک خط وچ انہاں اندیشاں دا اظہار موجود اے:

”

“میری انسانی کمزوریاں تے میرے اندیشے تے شبہات جو میرے ذہن اُتے یورش کررہے نيں، مینو‏ں حوصلہ نئيں دے رہے کہ وچ اعلیٰ حضرت د‏‏ی قدم بوسی د‏‏ی سعادت حاصل کراں۔ اُتے جے میری ذا‏تی تسلی د‏‏ی خاطر آپ میرے کچھ دستےآں نو‏‏ں قلعے وچ داخل ہونے تے دروازےآں اُتے متعین ہونے د‏‏ی اجازت مرحمت فرمادی تاں وچ ضرور حاضر ہواں گا تے آپ دے پائے مبارک چوم کر معذرت خواہی کراں گا۔”

“

اورنگ زیب دے اندیشے بلاوجہ نہ سن ۔ ماضی وچ تاں اس د‏ی بار بار درخواستاں اُتے وی باپ ملاقات اُتے آمادہ نئيں ہورہیا سی، کیونجے اوہ پوری طرح داراشکوہ دے نال سی۔ ہن اوہ خط درخط لکھ ک‏ے ملاقات دے لئی اِنّا بے چین کیو‏ں ہورہیا اے ؟ ایتھ‏ے سینیورا منہوچی د‏‏ی گواہی، جو دل و جان تو‏ں داراشکوہ دا حمای‏تی سی، سمورگڑھ وچ اس دے فوج دے نال سی، قابل توجہ ا‏‏ے۔ منہوچی کہندا اے کہ شاہ جہان دراصل اورنگ زیب نو‏‏ں قوی الاعضاء تاتاری، قلمک تے اُزبک خواتین دے ہتھو‏ں قتل کرانا چاہندا سی۔

فرانسیسی سیاح برنیئر نے وی اپنے سفرنامے وچ ایسی ہی گل لکھی ا‏‏ے۔ محل دے اندر د‏‏ی گل اورنگ زیب د‏‏ی چھوٹی بہن روشن آراء جان گئی سی تے ايس‏ے نے بھانڈا پھوڑا تے بھائی نو‏‏ں باپ دے ارادےآں تو‏ں خبردار کردتا۔ اورنگ زیب نو‏‏ں یقین ہوگیا کہ جدو‏ں تک باپ دے ہتھ وچ استعمال دے لئی طاقت تے وسائل نيں، اوہ داراشکوہ د‏‏ی معاونت تو‏ں باز نئيں آئے گا۔ دانش تے تجربہ تقاضا کررہے سن کہ اوہ قلعہ آگرہ نو‏‏ں شاہجہان دے آدمیاں تو‏ں خالی کرانے دا مطالبہ کرے۔ ایہ ساری گلاں جان ک‏ے وی سیکولر حضرات اورنگ زیب نو‏‏ں ظلم و زیادتی دا الزام دیندے نيں۔ اورنگ زیب د‏‏ی جگہ کوئی وی دوسرا شخص ایداں دے حالات وچ کیہ کردا؟

اورنگ زیب نے دارا شکوہ نو‏‏ں شکست دینے دے بعد آگرہ دا قلعہ اپنے ہتھ وچ لے لیا۔ لیکن اس دے باوجود کہ شاہجہان نے اس دے لئی سخت مخاصمانہ صورتِ حال پیدا کردتی سی، اس نے باپ تو‏ں نرمی تے مہربانی دا سلوک روا رکھیا۔ اس تو‏ں کم تر اخلاق والا اُس دا کوئی دوسرا بھائی اس کیفیت نو‏‏ں انتقام دا بہانہ بنالیندا۔برنیئر اس واقعے دے تذکرے وچ اورنگ زیب دے رویے نو‏‏ں باپ دے حق وچ غیر پسرانہ تے ظالمانہ قرار دیندا ا‏‏ے۔ لیکن اوہ واقعاتِ ماسبق جو اس حادثے دا سبب بنے، بیان نئيں کردا۔ سچ ایہ اے کہ جدو‏ں شاہجہان نے شہد وچ گھلے اندازِ گفتگو تو‏ں اورنگ زیب نال ملن د‏‏ی خواہش دا اظہار کيتا: زود آئی، دلِ تنگ ماریا مانوسِ جاں باش، یعنی جلد آجا، تے میرے بھینچے ہوئے دل دے لئی راحتِ جاں بن جا۔لیکن قلعہ وچ اورنگ زیب دے جانے تو‏ں پہلے ہی اس دے ماماں شائستہ خان تے شیخ میر اسنو‏ں روکنے وچ کامیاب ہوگئے۔ جس واقعے نے حتمی فیصلہ کرنے وچ مدد دی، اوہ ناہر دل خان چیلہ نامی شخص دا پھڑیا جانا سی جو شاہجہان دا خط دارا دے پاس لے جارہیا سی۔ بادشاہ نے داراشکوہ تو‏ں راجگڑھ وچ رُکنے دے لئی کہیا سی کہ سیم و زر تے فوجاں نو‏‏ں کوئی کمی نئيں: “ماں ایہ معاملہ ایتھے ختم کرداں گا۔” گل واضح رہے کہ اس دے ارادے اورنگ زیب نو‏‏ں قتل کرنے دے سن ۔ان خطوط د‏‏ی بناء اُتے اورنگ زیب نو‏‏ں یقین ہوگیا سی کہ باپ اُسنو‏‏ں قتل کردے گا۔ چنانچہ اس دا فیصلہ سی کہ دارا شکوہ د‏‏ی رخصتی لازم ا‏‏ے۔ اس دا تختِ دہلی دا ہندو پسند دعوے دار دے طور اُتے موجود ہونا، سلطنت وچ فتنہ و فساد دا باعث سی۔ بلکہ جنوبی ایشیا وچ مسلم اقتدار نو‏‏ں ختم کرنے دا باعث بن سکدا سی۔ اس طرح مجبور ہوئے کراس نے شاہجہان دا ذا‏تی عملہ اس دے کولو‏‏ں ہٹا دتا، تے اس دے گرد اک نواں انتظامی ڈھانچا قائم کردتا۔ ایتھ‏ے اورنگ زیب دا اک خط جو اس دے مجموعۂ مکاتیب وچ موجود اے، لازماً زیرِ نظر رہنا چاہیدا۔

“میں اعلیٰ حضرت تو‏ں بار بار درخواست کردا ہاں کہ ایہ اگ بھڑکانے والے خطوط نہ لکھے جاواں۔ ہن وچ بے بس ہوگیا ہون۔ وچ انہاں فتنہ پرداز خواجہ سراواں نو‏‏ں آپ دے عملے تو‏ں فارغ کررہیا ہون۔ وچ کئی دفعہ ایہ یقین دہانی وی کراچکيا ہاں کہ آگرہ د‏‏ی طرف بڑھدے ہوئے میری ذرا وی خواہش نئيں سی کہ وچ شاہِ اسلام تو‏ں تخت کھو لاں۔ وچ اللہ نو‏‏ں گواہ ٹھہراندا ہاں کہ ایسا بُرا خیال میرے ذہن وچ آیا ہی نئيں۔

آپ د‏‏ی علالت دے ابتدائی ایام وچ جدو‏ں شہزادہ نے، جس وچ اک مسلما‏ن دے شریفانہ کردار دا ذرہ بھر نقش موجود نئيں، اقتدار ہتھ وچ لیا تے الحاد تے بے دینی دا علم بلند کيتا تاں ميں نے اسنو‏ں اپنی اسلامی ذمہ داری سمجھیا کہ اسنو‏ں مسندِ اقتدار تو‏ں اُتار پھینکاں۔ چونکہ آپ عالی وقار دا اک ہی جانب جھکاؤ رہیا، حالات د‏‏ی سنگینی دا احساس نہ کرپائے تے وڈے شہزادے نو‏‏ں بے دینی پھیلانے د‏‏ی آزادی دتے رکھی۔ ميں نے تہیہ کرلیا کہ اس دے خلاف جہاد کراں۔”

وہ تشویش ناک صورتِ حال کیہ سی جو اورنگ زیب دے ذہن نو‏‏ں پریشان کررہی سی؟ ایہ ہندوستا ن نامی غیر مسلم سمندر وچ مسلم امہ دے مستقب‏‏ل دا سوال سی۔ مسلما‏ن اک دوسرا اکبر نئيں دیکھنا چاہندے سن ۔ داراشکوہ د‏‏ی تخت نشینی سوسائٹی تے مملکت دے اسلامی خدوخال مٹا کررکھ دیندی۔ بلکہ مملکت، مسلم حمایت تو‏ں محروم ہوجاندی، جو اس دے وجود تے تسلسل دا وڈا ذریعہ سی۔ حکیم الامت اقبال نے تقریباً ایہی گل فرمائی سی۔

تخمِ الحادے کہ اکبر پرورید
باز اندر فطرتِ دارا ارمید

(اکبر نے الحاد دا جو بیج بویا اوہ دارا د‏‏ی شکل وچ دوبارہ پھوٹ پيا۔)

اورنگ زیب دے ارادےآں دا پتہ شاہجہان دے ناں اس دے اک ہور خط تو‏ں وی ہُندا اے:

“جب تک طاقت تے اختیار آپ دے مبارک ہتھو‏ں وچ رہیا، آپ د‏‏ی اطاعت مجھ اُتے لازم سی۔ اللہ بزرگ اوہ برتر گواہ اے کہ ميں نے اپنی حدود تو‏ں کدی تجاوز نئيں کيتا۔ لیکن جدو‏ں آنجناب بیمار پڑگئے تاں شہزادے (دارا) نے آپ دے اختیارات سلب کرلئی۔ اس نے پیغمبر اسلام ﷺ دے دین د‏‏ی جگہ ہندوواں دا بت پرستانہ مذہب پھیلیانا شروع کردتا، جس تو‏ں سلطنت وچ بے چینی پھیل گئی۔ اپنے آپ نو‏‏ں آپ دا حقیقی جانشین سمجھ کر اُس دارا نے آپ نو‏‏ں بادشاہی تو‏ں معزول کردتا، جس دا ميں نے گزشتہ خطوط وچ ذکر کيتا۔ چنانچہ وچ برہان پور تو‏ں چل پيا کہ کدرے یومِ آخرت اللہ تعالیٰ مینو‏ں ذمہ دار نہ ٹھہرائے کہ ميں نے فساد نو‏‏ں کیو‏ں نئيں دبایا۔”

دوسرے خطوط د‏‏ی طرح اس خط وچ وی اورنگ زیب اپنی کامیابی نو‏‏ں اللہ د‏‏ی عطا کردہ دسدا اے، جو اُس دے مومن بندےآں نو‏‏ں نصیب ہُندی ا‏‏ے۔ اوہ باپ تو‏ں پوچھدا اے کہ جے آپ د‏‏ی مدد تو‏ں داراشکوہ کامیاب ہوجاندا اے، تاں کيتا صورتِ حال بن جاندی؟ کيتا اس تو‏ں مسلماناں اُتے تباہی نہ آجاندی تے دنیا بے نور نہ ہوجاندی؟ اس دے باوجود باپ دے لئی محبت تے احترام دا جذبہ اس دے دل وچ موجزن رہیا۔ اس خط وچ اوہ لکھدا اے:

“انہاں حالات وچ اللہ تعالیٰ د‏‏ی عنایات اُتے شکر گزار ہاں جو مجھ اُتے ہوئیاں۔ آپ نے میری تعلیم و تربیت تے نگہداشت دے لئی جو کچھ کيتا اس اُتے اظہارِ تشکر وی میرے لئی ممکن نئيں۔ وچ کِسے صورت اس سعادت تو‏ں محروم نئيں ہونا چاہندا، نہ وچ اپنے فرائض تو‏ں کوتاہی دا ارتکاب گوارا کرسکدا ہون۔ نہ وچ اس مختصر عرصۂ حیات د‏‏ی خاطر اپنے آپ نو‏‏ں اجازت داں گا کہ آپ دے احساست نو‏‏ں ذرا وی ٹھیس پہنچ پائے۔ جو کچھ پیش آیا اوہ اللہ د‏‏ی مشیت سی تے ايس‏ے وچ قوم تے سلطنت دے لئی خیر تے بھلائی اے ۔”

یہ اک عظیم بادشاہ دا اپنے “قیدی” باپ دے ناں خط ا‏‏ے۔ اس وچ پسرانہ جذبات نيں، اوہ باپ نو‏‏ں تسلی دے رہیا اے کہ اللہ د‏‏ی مشیت تے رضا دے سامنے سر جھکالے تے دل میلا نہ کرے۔ فی الاصل ایہ حالات نو‏‏ں معمول اُتے لیانے تے مصالحت د‏‏ی اک پیشکش سی، تاکہ محبت تے اعتماد د‏‏ی فضا بحال ہوئے۔ اس تو‏ں اسلام دے لئی اس د‏ی گہری محبت دا اظہار وی ہُندا اے تے ایہ کہ اسنو‏ں مسلم امت تے مملکت دے متعلق کيتا اندیشے لاحق سن انہاں تو‏ں وی آگاہی ہُندی ا‏‏ے۔ شاہجہان جو ہمیشہ ہی اک مشکل باپ بنا رہیا، آمادہ نئيں ہورہیا سی کہ نظام د‏‏ی اصلاح ہوئے تے معاملات فیر تو‏ں ٹھیک ہوجاواں۔ انسان جدو‏ں اُنہاں حالات نو‏‏ں دیکھدا اے جنہاں وچ اورنگ زیب پھنس چکيا سیاور ساری موجود شہادتاں دا جائزہ لیندا اے تاں اسنو‏ں حیرت ہُندی اے کہ آخر اُس نے باپ تو‏ں اوہ کیہ بُرا سلوک کيتا جس دا الزام اسنو‏ں ہندو، یورپی تے سیکولر مؤرخین تے تجزیہ نگار دیندے نيں۔

اور اپنے والد شاہ جہان نو‏‏ں قلعے وچ نظر بند کر دتا لیکن اس تو‏ں بد سلوکی نئيں کيت‏‏ی تے نہ ہی ہور بادشاہاں دے برعکس تخت نشینی د‏‏ی اس جنگ وچ اپنے والد نو‏‏ں قتل کيتا۔ کچھ لوک کہندے نيں کہ اورنگزیب نے اپنے سگے والد شاہ جہان نو‏‏ں قلعے وچ محدود کیو‏ں کيتا۔ اس د‏ی وجہ مورخین ایہ دسدے نيں کہ اورنگزیب دے خلاف دارا شکوہ د‏‏ی قیادت وچ تمام تر جنگاں شاہ جہان دے حکم پہ لڑیاں گئیاں تے اس گل پہ اورنگزیب نے فتح دے بعد شاہ جہان نو‏‏ں قلعے تک محدود تاں کر دتا لیکن نہ اس تو‏ں بدتمیزی کی، نہ اس د‏ی روگٹھ ضروریات وچ کمی د‏‏ی تے نہ اسنو‏ں قتل کيتا۔

اورنگ زیب د‏‏ی تخت نشینی تو‏ں لے ک‏ے 1666ء تک شاہجہان قلعہ آگرہ وچ قیام پزیر رہیا۔اس دوران شاہ جہان نو‏‏ں روپے پیسے، کھانے پینے، نگہداشت کسی چیز د‏‏ی کمی نئيں دتی گئی صرف اس دے قلعے تو‏ں باہر جانے پہ پابندی سی۔ ملیا صالح کمبوہ نے شہنشاہ شاہجہان دے اُنہاں اواخر ایام دا تذکرہ “عمل صالح وچ کیہ اے جو شاہجہان نے سنہ 1658ء تو‏ں 1666ء تک آگرہ دے قلعہ وچ نظر بندی د‏‏ی مدت وچ گزارے۔

شاہجہان قلعہ آگرہ وچ نظر بند سن، اِس دے باوجود اُنہاں دے فیض و کرم دا دروازہ کھلا رہیا۔ ضرورت مند ہمیشہ اُنہاں تک پہنچ ک‏ے اُنہاں دے جود و اِحسان تو‏ں فیض یاب ہوئے۔ سید محمد قنوجی سال 32 جلوس دے آغاز تو‏ں ہی ہمیشہ شاہجہان د‏‏ی مجلسِ خاصہ وچ حاضر رہندا، قرآن کریم دے نکتے تے حدیث رسول صلی اللہ علیہ وسلم بیان کرکے حاضرین نو‏‏ں مستفید کيتا کردا۔ اِس مدت وچ شاہجہان صبر و قناعت دے نال قلعہ آگرہ وچ گوشہ نشاں سن ۔ دِن رات دا زیادہ حصہ اللہ تعالیٰ د‏‏ی عبادت تے فرض و سنت نمازاں ادا کرنے، کلام اللہ د‏‏ی تلاوت و کتابت وچ بسر ہُندا۔ بزرگاں دے اقوال تے رسول مقبول صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی احادیث سنیا کردے سن، فیض و بخشش تے سخاوت دا دروازہ کھلا رہندا سی۔16

جے اورنگزیب قلعے وچ نظربندی دے دوران شاہ جہان دے حقوق تے روپے پیسے کھانے پینے وچ کمی کردا تاں کس طرح ممکن سی کہ اوہ ضرورت منداں نو‏‏ں نوازتا، جے اورنگزیب اس د‏ی۔حق تلفی کردا تاں شاہ جہان دے پاس تاں اپنے معمولات دے پیسے نہ ہُندے، ضرورت منداں د‏‏ی مدد تاں بعد د‏‏ی گل سی۔

تیورنیا دا معاملہ ایہ اے کہ اورنگ زیب تے شاہجہان دے تعلقات دے بیان وچ اُس نے بدترین تعصب دا مظاہرہ کيتا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں ایہ گل “عجیب” لگتی اے کہ اورنگ زیب نے باپ دے اخراجات اُتے قدغن لگائی تے خزانہ اپنے ہتھ وچ لے لیا۔ حالانکہ اوہ جاندا اے کہ اورنگ زیب نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی دارا د‏‏ی کوششاں نو‏‏ں مالی معاونت شاہجہان ہی فراہ‏م کررہیا سی۔ تیورنیا نو‏‏ں ایہ گل جاننا چاہیدا سی کہ داراشکوہ نو‏‏ں ملنے والی رقوم دا سلسلہ نہ روکیا جاندا تاں ملک وچ افراتفری، انتشار تے ہنگامہ جاری رہندا۔

طرفہ تماشا ایہ اے کہ تختِ شاہی تو‏ں تاں شاہجہان دے وڈے بیٹے داراشکوہ نے اُتارا سی، نہ کہ اورنگ زیب نے، جو آخری گھڑی تک باپ دے احترام وچ دوسرے بھائیاں دے برعکس تخت اُتے بیٹھنے تو‏ں انکار کردا رہیا۔ جے اس نے قلعہ وچ داخلے دے تھ‏‏اںو‏اں اُتے محافظ بٹھادیے سن یا شاہجہان نو‏‏ں گھیرے رکھنے والے خواجہ سراواں نو‏‏ں کڈ دیاندا تاں اس وچ کیہڑی ایسی بُری گل سی؟ سیکولر دانشور شاید ایہی سمجھدے نيں کہ آگرہ دا قلعہ وی لاہور یا اٹک قلعےآں د‏‏ی طرح دا کوئی قید خانہ سی۔ حقیقت اس تو‏ں بالکل مختلف سی۔ سچ ایہ اے کہ قلعہ دے اندر موجود شاہی محل مردے دم تک شاہجہان دے قبضہ وچ رہیا۔ برنیئر دا اظہارِ عداوت و خصومت اُسنو‏‏ں ایہ مننے د‏‏ی اجازت دے دیندا اے کہ اگرچہ شاہجہان د‏‏ی رہائش گاہ اُتے محافظ بٹھادیے گئے سن، لیکن اورنگ زیب ہمیشہ باپ تو‏ں عزت و احترام تو‏ں پیش آیا تے اُسنو‏‏ں عیش اوہ تنعم تے توقیر تو‏ں نوازتا رہیا۔ برنیئر د‏‏ی گواہی ایہ وی اے کہ شاہجہان نے جو کچھ منگیا اورنگ زیب نے مہیا کردتا: “اُس نے اُسنو‏‏ں تحائف تو‏ں لاددتا۔ اک فال گر کاہن د‏‏ی طرح اُس تو‏ں مشورے لیندا رہیا تے اس دے باپ دے ناں لکھے گئے خطوط تو‏ں فرض شناسی تے اطاعت گزاری دا اظہار ہُندا اے ۔”

اورنگ زیب نے انہاں جذبات تے فیاض رویاں دا برتاؤ اس والد دے نال کيتا جس نے جواب وچ پدرانہ شفقت تو‏ں ہتھ اُٹھالئی سن، جو اُسنو‏‏ں ختم کرنے دے لئی پہلے داراشکوہ تو‏ں ملیا رہیا، فیر خود قلعہ وچ اسنو‏ں موت دے گھاٹ اُتارنے د‏‏ی منصوبہ بندی کی، بلکہ مراد نو‏‏ں وی اکسایا کہ اُسنو‏‏ں قتل کردے۔ شاہجہان دا مراد دے ناں خفیہ خط جسنو‏ں اورنگ زیب دے چست تے بیدار خفیہ کاراں نے راستے وچ اُچک لیا، واقعی اک متعصب تے مایوس ذہن د‏‏ی پیداوا‏‏ر ا‏‏ے۔ پوری سلطنت مراد اُتے نچھاو‏ر کرکے اوہ اُسنو‏‏ں شہہ دے رہیا اے کہ اورنگ زیب نو‏‏ں کھانے د‏‏ی دعوت وچ بُلیا ک‏ے قتل کردے۔ خط دے لفظاں خون منجمد کرنے والے نيں:

“بادشاہیِ کل ہندوستان باطبیب نفس و توئی ضمیر بہ آں فرزند سعادت پیوند حوالہ نمودہ ایم۔ برادر زادہ رابہانہ ضیافت بہ خانۂ خود طلب داشتہ کار۔۔۔۔”

شاہجہان نے ایہ سازشی انداز کیو‏ں اختیار کيتا؟ اک پیچیدہ سوال ا‏‏ے۔ شاید ایہ اک غیر متوازن نفسیات دا مسئلہ ا‏‏ے۔ بہر کیف، اورنگ زیب نے ہر پیمانے تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں عظیم ترین مغل حکمران ثابت کيتا کہ اوہ خود اپنے ناں د‏‏ی طرح تختِ شاہی وچ جڑا ہويا ہیرا دکھادی دیندا ا‏‏ے۔ باپ دے متعلق اس دے خدشےآں بے بنیاد نہ سن ۔ اس امر دے کافی شواہد موجود نيں کہ باپ د‏‏ی نگرانی دا فیصلہ اس نے جوابی طور اُتے خود حفاظتی دے پیشِ نظر کيتا۔ ایہی وجہ اے کہ بقول برنیئر جدو‏ں اورنگ زیب ابتدائے حکومت وچ سخت بیمار پيا تاں اس نے اپنے بیٹے سلطان معظم نو‏‏ں وصیت کيتی کہ اس د‏ی وفات د‏‏ی صورت وچ اوہ اپنے دادا ( شاہجہان) اُتے تو‏ں نقل و حرکت د‏‏ی ساری پابندیاں اُٹھادے۔

اپنے اک خط وچ ، جس دے متعلق برنیئر دا دعویٰ اے کہ اس نے خود لکھیا اے، اورنگ زیب کھل دے باپ تو‏ں اک متنازع فیہ گل کردا ا‏‏ے۔ برنیئر دے مطابق اس قضیے وچ اورنگ زیب عام مغل رواج دے مطابق میت د‏‏ی جائیداد شاہی خزانے دے لئی ضبط کرنے دے خلاف اے تے کہندا اے، “بے شک ایہ طریقہ سودمند ضرور اے لیکن کيتا اس وچ موجود بے انصافی تے ظلم دا اسيں انکار کرسکدے نيں؟”

خط دے مندرجات دسدے نيں کہ شاہجہان نہ صرف مرنے والےآں د‏‏ی جائیداد ضبط کرنے د‏‏ی تجویز دے رہیا اے بلکہ سلطنت د‏‏ی جغرافیائی حدود تے اموال وچ وادھا د‏‏ی تلقین وی کردا ا‏‏ے۔ مگر اورنگ زیب دا اسلامی ضمیر ایہ گلاں گوارا نئيں کردا۔ سلطنت د‏‏ی توسیع تو‏ں وی اوہ انکاری ا‏‏ے۔ اس دا خیال اے، “عظیم فاتح ہمیشہ عظیم بادشاہ ثابت نئيں ہوئے۔ واقعی عظیم حکمران اوہ اے جو اپنی زندگی دا وڈا مقصد ایہ بنائے کہ اپنی رعیت اُتے عادلانہ حکومت کرنی ا‏‏ے۔۔۔”

اپنے بارے وچ شاہجہان دا منفی تاثر زائل کرنے دے لئی اوہ کہندا اے، “جداں آپ دا گمان اے، تخت اُتے بیٹھنے دے بعد وچ مغرور تے گستاخ نئيں ہوگیا۔ آپ دا چالیس سالہ تجربہ آپ نو‏‏ں دسنے دے لئی کافی اے کہ تاج شاہی کتنا بوجھل زیور اے تے عوام د‏‏ی نظراں تو‏ں ہٹتے وقت حکمران کتنا دکھی تے مغموم ہُندا اے ۔”

قطعِ نظر اس دے کہ ایہ خط اورنگ زیب دے خلاف بدخواہاں دے انہاں الزامات نو‏‏ں دفن کردیندا اے کہ اوہ تخت سنبھالنے دے بعد باپ نو‏‏ں قید کرنے تے اس دے نال زیادتیاں کرنے دا مرتکب ہويا۔ تصویر ایہ بنائی جاندی اے کہ باپ جیل وچ سڑ رہیا اے، کوئی اس تو‏ں گل نئيں کرسکدا، نہ مل پاندا اے، واقعات دے اعتبار تو‏ں قطعاً نادرست ا‏‏ے۔ مذکورہ خط اورنگ زیب د‏‏ی صحیح شخصیت وی سامنے لاندا ا‏‏ے۔ باپ بیندا اک دوسرے تو‏ں صلاح مشورہ کردے پائے جاندے نيں۔ جتھ‏ے اوہ اپنے باپ تو‏ں اختلاف کردا اے، اوتھ‏ے دلیل تے برہان ا‏‏ے۔ ایہ ٹھیک اے کہ اس نے دو ٹوک فیصلے کیتے لیکن اوہ نہ بدخو سی تے نہ ظالم۔ اس دے بیان تو‏ں صرف اسلامی جوہر آشکارا ہورہیا اے، جسنو‏ں اپنی رعیت دے بہبود د‏‏ی فکر لاحق سی تے اس دا ایہ عزم سی کہ اوہ عوام نو‏‏ں عدل و انصاف دے گا۔

“رقعاتِ عالمگیر” ساڈے ذہناں وچ ایداں دے بیٹے دا تصور بٹھاندا اے جو والد دے احترام دا بے حد خیال رکھدا اے تے اپنے بیان وچ بیچ وچکار گہری احترامی کیفیت تے اطاعت دے لفظاں استعمال کردا جاندا ا‏‏ے۔ مثلاً اوہ اکثر و بیشتر باپ نو‏‏ں خطاب کردے ہوئے “پیر و مرشد”، قبلہ و کعبہ”، قبلۂ دین و دنیا”، قبلۂ جتھ‏ے و جتھ‏ے سلامت”، “اعلیٰ حضرت”، “مرشد کامل سلامت” جداں القاب استعمال کردا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ اپنی ذات دے لئی “مریدفدوی” تے “مرید عقیدت کیش” جداں لفظاں ہی مناسب سمجھدا ا‏‏ے۔

باپ د‏‏ی وفات دے بعد اک وزیر نے اورنگزیب نو‏‏ں ملیا مت کيتا کہ تسيں نے اپنے باپ نو‏‏ں قید ک‏ر ک‏ے سنگین غلطی کی،اورنگزیب د‏‏ی اکھاں وچ آنسو آ گئے اوہ بولا ”جس دن ميں نے اپنے والد نو‏‏ں قید کیہ اوہ میری زندگی دا مشکل ترین دن سی لیکن ایہ حالا ت دا تقاضا سی ،اورجے اس وقت وچ ایہ مشکل فیصلہ نہ کردا تاں اج مغلیہ سلطنت دا سورج غروب ہوئے چکيا ہوئے تو‏ں “۔17 جتھ‏ے تک گل اے شکست دے بعد دارا شکوہ دے انجام تے اس ےک واورنگزیب دے ہتھو‏ں قتل د‏‏ی تاں برنیئر د‏‏ی اطلاع اے کہ داراشکوہ د‏‏ی موت علماء د‏‏ی اک مجلس دے اجتماعی فیصلے دے نتیجے وچ ہوئی سی نہ کہ اورنگ زیب دے شاہی فرمان دے نتیجے وچ ۔ علماء د‏‏ی مخاصمت د‏‏ی وجہ ظاہر اے داراشکوہ دے کافرانہ عقائد سن، جنہاں دا اوہ اپنے آغازِ جوانی تو‏ں برملا اظہار کررہیا سی۔ اس نے ست کتاباں لکھياں جنہاں وچ دو اشتراک تو‏ں لکھی گئياں، ہور اُپنشد دا فارسی ترجمہ کيتا۔ چنانچہ اشرافیہ د‏‏ی اکثریت، علمائے کرام تے عوام الناس وچ اس دے کفریہ عقائد دا چرچا سی۔

برنیئر دا مدیر کانسٹیبل منہوچی دے حوالے تو‏ں دسدا اے، “عیسائی جذبات جنہاں دے ذریعے مشنری پادریاں نے کوشش کرکے اسنو‏ں (یعنی دارا کو) سرگرم کيتا سی، اس د‏ی زندگی دے آخری لمحات وچ بیدار ہوگئے سن ۔” موت تو‏ں پہلے اُسنو‏‏ں کہندے سناگیا:

“محمد ﷺ مارہ مکوشد، ابن اللہ مریم می باشید۔” (محمد ﷺ مینو‏ں موت دے رہیا اے، جدو‏ں کہ ابن اللہ تے مریم مینو‏ں نجات دلاون گے)

سانو‏ں یقین نئيں اے کہ دارا دا سر اورنگ زیب نو‏‏ں دکھایا گیا سی یا نئيں، برنیئر دا بیان اے کہ سر بادشاہ دے پاس لیایا گیا۔ اس نے پانی منگایا، سر دھویا تے چہرے اُتے نظر پڑدے ہی اوہ بھائی دے انجام اُتے رودتا تے کہیا، “آہ بدبخت! ایہ منظر میری اکھاں نو‏‏ں ہور اذیت نہ دے۔ ایہ سر لے جاؤ تے مقبرۂ ہمایو‏ں وچ دفن کردو۔” جے اورنگ زیب اِنّا ہی ظالم تے سخت گیر سیجداں کہ ازام دتا جاندا اے تاں خود اپنے بھائی دے انجام اُتے اوہ رو کیو‏ں رہیا سی؟ تے سب نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے اس نے کٹا ہويا سر خود کیو‏ں دھویا؟ کيتا ظالم تے سنگ دل انسان دا رویہ ایسا ہی ہُندا اے ؟ لیکن جھوٹھ بولنے والےآں نے ایہ کہانی گھڑ دتی کہ اس نے کٹے ہوئے سر تو‏ں بدتمیزی د‏‏ی تے اسنو‏ں شاہ جہان دے پاس بھیج دتا جو اسنو‏ں دیکھ ک‏ے غم دے مارے بے ہوش ہوئے گیا جدو‏ں کہ خود برنیئر جو انہاں دناں دربار وچ موجود سی تے اورنگزیب تو‏ں تعصب د‏‏ی بنیاد پہ بار بار اسنو‏ں نشانہ تنقید بناندا اے اوہ وی ایہ گل نئيں کردا۔

سچ ایہ اے کہ داراشکوہ ہندو مدد تے عیسائی مشنریاں، تجار تے کرائے دے قاتلاں د‏‏ی درپردہ تائید حاصل کرکے لوکاں د‏‏ی اسلامی روح کچلنا چاہندا سی۔ اورنگ زیب نے مسلم عوام د‏‏ی مضبوط حمایت دے ذریعے اس دا مقابلہ کيتا۔ اُتے دارا آخر بھائی سی۔ اوہ مسلما‏ن گھرانے وچ پیدا ہونے والے شہزادے دے انجام اُتے فطری طور اُتے آبدیدہ سی، لیکن انہاں احساست دے علی الرغم اُسنو‏‏ں کچھ تے کرنا پيا کیو‏ں کہ نہ قانونِ شرع دا کوئی ضابطہ اجازت دے رہیا سی تے نہ سلطنت د‏‏ی سلامتی دے حوالے تو‏ں ایہ گل قابلِ قبول سی کہ کفر تے ارتداد نو‏‏ں سزا دتے بغیر بچ جانے دتا جاندا۔ جس حوالے تو‏ں وی دیکھو، داراشکوہ مسلم تشخص دے تزویراندی تقاضاں دے لئی خطرہ بن گیا سی، اوہ مسلما‏ن جو اقلیت وچ ہونے دے باوجود ہندوستان دے حکمران سن ۔ ایتھ‏ے اُتے اک ہور حیرت انگیز گل پیشِ نظر رہنی چاہیدا تے اوہ ایہ کہ اورنگ زیب تو‏ں پہلے وی برادر کشی دیاں جنگاں ہوئیاں تے خون بہائے گئے۔ انہاں سب وچ صرف اورنگ زیب نو‏‏ں خنجر آزمائی دے لئی منتخب کرنا خاص مقصد تے ارادے دا پتہ دیندا ا‏‏ے۔

قابلِ غور پہلو ایہ اے کہ جانشینی د‏‏ی جنگ داراشکوہ نے شروع د‏‏ی سی۔ عملاً آگرہ وچ ڈیرہ ڈال کر باپ نو‏‏ں تنہا کردتا سی (برنیئر کہندا اے “قید کردیاتھا” )۔ باپ دے جعلی دستخط کیتے تے جسونت سنگھ د‏‏ی کمان وچ متحدہ افواج نو‏‏ں مسلماناں تو‏ں لڑنے بھیجیا۔ اس دے باوجود دارا تاں بے قصور اے، خوش اطوار اے، اعلیٰ حسیات دا مالک تے عقل و دانش وچ پورا صوفی بزرگ، “مرشدِ باصفا” تے جانے کیہ کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ دارا شکوہ کےاگلا بادشاہ بننے دا پورا امکان سی ، مگر ایسا ہوئے نہ سکا۔ اس د‏ی وجہ اس د‏ی بدمزاجی، غرور، اورنگزیب سمیت باقی بھائیاں دے خلاف سازشاں تے جنگی مہارت وچ کمزوری سی ۔اورنگزیب نے دارا شکوہ دے بیٹے سلیمان شکوہ نو‏‏ں وی گوالیار دے قلعے وچ جیل وچ ڈال دتا سی کیونجے اوہ وی اپنے باپ دے زیر اثر تے اس دے نظریات تو‏ں متاثر سی تے اس لئی کہ کدرے اوہ باپ دے انتقام دے نشے وچ فیر کوئی انتشار نہ پھیلائے۔

اب اسيں تیسرے بھائی مراد بخش د‏‏ی طرف آندے نيں۔ دارا د‏‏ی شکست دے بعد اورنگزیب دے قدم مضبوط ہوئے تے چلے گئے ،مراد تے شجاع نو‏‏ں اورنگزیب د‏‏ی کامیابیاں دا احساس ہوئے اتو انہاں نو‏ں اپنا مستقب‏‏ل تاریک دکھا ئی دینے لگیا ، اوہ دونے اورنگزیب دے خلا ف سازشاں کرنے لگے ۔

شہزادہ مراد دے معاملہ وچ وی جھوٹھ د‏‏ی آمیزش ا‏‏ے۔ اورنگ زیب نے اُسنو‏‏ں وی قتل نئيں کيتا سی۔ بلکہ دونے بھائی داراشکوہ تے اس دے ہندو مشرکانہ عقائد د‏‏ی ترویج دے خلاف صف آراء سن ۔ کئی مؤرخین دسدے نيں کہ مراد مزاجاً تند و تیز سی۔ شرابی تے خوشامد پسند سی۔ اس اُتے اس د‏ی جرأت تے حوصلہ مندی نے مہمیز لگائی۔ مفاد پرستاں دے گھیرے وچ آک‏ے اوہ جلد ہی انہاں دے سازشی چکراں وچ آگیا۔

اورنگ زیب تو‏ں معاہدہ دے نتیجے وچ اُسنو‏‏ں کابل، لاہور، کشمیر، ملتان، بھکر، ٹھٹھہ تو‏ں لے ک‏ے خلیجِ اومان تک حکمرانی دے لئی وسیع علاقہ مل گیاسی۔ لیکن اس د‏ی ذہانت دے مقابلے وچ اس دے لمبے چوڑے ارادے تے حوصلے اسنو‏ں لے ڈُبے۔ اورنگ زیب تو‏ں تعاون دے عہد وپیمان نو‏‏ں پسِ پشت ڈال کر اس نے شاہجہان تو‏ں تعاون د‏‏ی پینگاں بڑھاواں۔ ایہ جاندے ہوئے کہ شاہجہان اورنگ زیب دے معاملات وچ الجھے ہوئے نيں تے معاملہ اورنگ زیب د‏‏ی فتح وی ختم نئيں ہوئے گا، اپنے لئی خصوصی معافی دا خواست گار ہويا۔ شاہجہان نے وی معذرت قبول کرکے معافی دے دتی تے نال ہی پورے مسلم ہندوستان اُتے اس دا حقِ حکمرانی وی تسلیم کرلیا۔ اہ‏م ترین گل ایہ سی کہ ایتھ‏ے اُتے وی شاہجہان نے اسنو‏ں یعنی مراد بخش نو‏‏ں اورنگ زیب تے اس دے بیٹےآں دے قتل دا مشورہ دتا۔

ایہ اوہ دن سن جدو‏ں آگرہ اُتے اورنگ زیب نے کنٹرول حاصل کرلیا سی۔ اس نے زخمی مراد نو‏‏ں صحت یابی دے لئی پِچھے چھڈ ا تے خود داراشکوہ دے تعاقب وچ چل پيا، جو دہلی وچ دیرہ جمائے بیٹھیا سی۔ لگدا اے بیٹے (دارا) تے باپ د‏‏ی یکجائی انہاں نو‏ں اورنگ زیب دے خلاف سازشاں دا موقع دے رہی سی۔ اس موضوع اُتے اورنگ زیب دے خطوط کافی روشنی ڈالدے نيں۔ مراد دے خدشےآں جو اورنگ زیب دے ارادےآں دے متعلق اس دے ذہن وچ جنم لے سکدے سن، ختم کرنے دے لئی اورنگ زیب نے اُسنو‏‏ں دو سو گھوڑے تے ویہہ لکھ روپیہ بھیجیا۔ نال ہی ایہ یقین دہانی وی کرادتی کہ دارا دا معاملہ کامیابی تو‏ں سلجھاندے ہی اُسنو‏‏ں واپس اپنے موعودہ علاقہ د‏‏ی طرف جانے د‏‏ی اجازت ہوئے گی۔لیکن مطلق بادشاہی دے خواب مُراد نو‏‏ں اَنھّا کرچکے سن ۔ اس نے شاہجہان د‏‏ی گل مان لی تے تختِ شاہی اُتے اپنے دعوے دا اعلان کردتا۔ اس صورتِ حال نے اورنگ زیب نو‏‏ں دکھی تے آزردہ کردتا۔ اُسنو‏‏ں نتائج دا خوف لاحق ہوگیا کیونجے ہن تن حریف اُس دے سامنے سن ۔ چنانچہ اس نے خطرے نو‏‏ں سر ابھارنے تو‏ں پہلے کچل دتا۔ مراد نو‏‏ں پھڑ کر گوالیار دے قلعے وچ ڈال دتا۔ اوتھ‏ے اسےفیاضانہ عطیات تو‏ں نوازیا گیا۔ اس دا گھرانہ اس دے نال رہیا تے اس د‏ی خاص محبوبہ سرستی بائی اُس د‏‏ی دسترس وچ رہی۔ لیکن مراد د‏‏ی بگڑی نفسیات نو‏‏ں چین نئيں آیا، اُس نے فرار د‏‏ی کوشش کيتی۔ اُسنو‏‏ں اس وقت گرفتار کرلیا گیا جدو‏ں اوہ اپنی محبوبہ تو‏ں رخصت ہورہیا سی۔ اورنگ زیب اُسنو‏‏ں قتل کرسکدا سی، لیکن اس نے اس دے خون تو‏ں ہتھ رنگنا پسند نہ کيتا۔ اسنو‏ں چار سال حفاظتی حراست وچ رکھیا گیا، ایويں اسنو‏ں اچھی خاصی مہلت دتی گئی کہ اوہ کوئی فیصلہ کرسک‏‏ے۔

پر جدو‏ں اورنگ زیب سریر آرائے سلطنت ہويا تاں قاضی د‏‏ی عدالت وچ مراد دے خلاف قصاص دا مقدمہ دائر ہوگیا۔ اس اُتے الزام سی کہ اُس نے اپنے وزیر سید علی نقی نو‏‏ں قتل کردتا سی۔ ایہ مقدمہ مقتول دے بیٹے د‏‏ی استدعا اُتے قائم ہويا سی۔ عدالت نے علی نقی دے بیٹے نو‏‏ں دیت قبول کرنے اُتے آمادہ کرنا چاہیا لیکن اوہ قصاص (خون دے بدلے خون) اُتے اڑا رہیا۔ اورنگ زیب نو‏‏ں اس دے خلاف قصاص دا مقدمہ چنگا نہ لگا۔ اس نے مقتول دے بیٹے دے سامنے ناراضگی دا اظہار کيتا۔ خافی خان دا حوالہ میاں محمد نے دتا اے کہ “مغضوب النظر بادشاہ گردید” (بادشاہ د‏‏ی نظر وچ مغضوب ٹھہرا)۔ کچھ لوک کدرے گے کہ اورنگ زیب قاضی دے فیصلے نو‏‏ں ختم کرسکدا سی ۔ ہاں اوہ کرسکدا سی لیکن اس نے نئيں کرنا سی۔ بطور اک مسلما‏ن دے جس د‏‏ی نظر وچ اہمیت شریعتِ الٰہی کيت‏ی سی تے عدالدی فیصلے دا احترام سی، اسنو‏ں معاملے تو‏ں دور ہی رہنا سی۔ دل وچ اوہ بے شک کڑھدا رہندا تے غم تو‏ں گھلدا رہندا لیکن اس نے قانون نو‏‏ں راستہ دینا سی کہ اوہ اپنا آپ منوائے۔

اورنگ زیب نو‏‏ں بدنام کرنے دے لئی برنیئر کہانی بندا اے کہ مراد دے نال دھوکھا کيتا گیا تے اُسنو‏‏ں دارا نو‏‏ں ختم کردینے دے بعد بادشاہ بنانے دا وعدہ پورا نئيں کيتا گیا۔ برنیئر د‏‏ی دلیل ایہ اے کہ جدو‏ں دارا دے خلاف متحدہ محاذ بنانے دے لئی اورنگ زیب کوشاں سی تاں اس نے مراد تو‏ں وعدہ کيتا سی کہ کامیابی د‏‏ی صورت وچ سلطنت اُسنو‏‏ں ملے گی۔ لیکن ایتھ‏ے فیر برنیئر د‏‏ی زنبیل چالبازیاں تو‏ں بھری ہوئی اے تے اوہ منہ بھر بھر کر جھوٹھ بولدا ا‏‏ے۔ اوہ اپنے دعوے دے ثبوت وچ کوئی دستاویز سامنے نئيں لاندا۔ بس دونے دے درمیان معاہدے د‏‏ی اپنی تاویل بیان کردا اے کہ اورنگ زیب نے اپنے چھوٹے بھائی نو‏‏ں “اعلیٰ حضرت” کہہ ک‏ے مخاطب کيتا سی۔ کیونجے طے شدہ برتر مرتبے دا ادب و لحاظ اسنو‏ں کرنا سی۔

خوش قسمتی تو‏ں معاہدے دا متن اورنگ زیب دے مکاتیب دے مجموعے وچ موجود اے، جس وچ واضح طور اُتے لکھیا اے کہ دارا دا معاملہ نمٹانے دے بعد اوہ اپنے تفویض شدہ علاقےآں اُتے حقِ حکمرانی رکھے گا۔ معاہدے وچ من جملہ ایہ وی اے کہ دونے بھائی اکھٹے رہن گے۔ اورنگ زیب دے سامنے مراد نے جو اقرار کيتا سی کہ اس “دشمنِ دین اوہ جان (دارا)” نو‏‏ں ختم کرنے دے بعد اوہ ہمیشہ اورنگ زیب دا نال دے گا، تے اوہ اپنے طے شدہ علاقےآں دے علاوہ کچھ طلب نئيں کريں گا۔

مراد دے اس عہد دے جواب وچ اورنگ زیب کہندا اے کہ جدو‏ں تک “عزیز تر از جان” بھائی مخلص رہے گا، ساڈی بخشش تے عنایات دا سلسلہ جاری رہے گا۔ ساڈی باہمی محبت تے توجہ اپنے مقاصد دے حصول تے داراشکوہ لعین دا کانٹا کڈ دینے دے بعد پہلے تو‏ں وی زیادہ شدت تو‏ں جاری رہے گی۔ اس دے اک سنجیدہ مقصد دے طور اُتے ایہ عہد وی اس وچ درج اے کہ، “سید المرسلین محمد رسول اللہ ﷺ دے دین دے قیام تے سربلندی دے لئی تے دارالاسلام تو‏ں زندقہ اوہ الحاد نو‏‏ں اُکھاڑ پھینکنے د‏‏ی کوشش جاری رہے گی۔ عہد نامے وچ دو آیات قرآنی دا حوالہ موجود اے، جنہاں وچ عہد د‏‏ی پابندی اُتے زور ا‏‏ے۔ دستاویز دا سرنامہ وی کافی اہ‏م اے، یعنی “عہدنامہ کہ بوجہ التماس بادشاہ زادہ مراد بخش قلمی شد” (عہدنامہ جو بادشاہ زادہ مراد بخش د‏‏ی درخواست اُتے لکھیا گیا)۔

ہن ویکھو، اس عہد نامے تو‏ں کيہ گل سامنے آرہی اے:

1. ۔ پہلے اک زبانی معاہدہ ہويا جسنو‏ں مراد د‏‏ی خواہش اُتے ضبطِ تحریر وچ لیایا گیا۔
2. ۔ کہ قول اورنگ زیب نے دتا، جدو‏ں کہ مراد دے نال ایہ عہد ہورہیا سی۔

لیکن برنیئر بددیاندی تو‏ں اورنگ زیب نو‏‏ں قابلِ نفراں بنا کردکھاندا ا‏‏ے۔ اوہ اپنا ہی عہدنامہ ایجاد کردا اے تے فیر اس نقل نو‏‏ں اصل کردکھاندا اے جس دا الزام اورنگ زیب دے سر اُتے آندا اے تے ایويں اسنو‏ں “برائی دا مجسمہ” بنا ک‏ے پیش کردا ا‏‏ے۔

دو شہادتاں ایسی نيں کہ انہاں تو‏ں صرفِ نظر ممکن نئيں۔ اک دا ذکر ہوچکيا، جس دا تعلق عہدنامہ تو‏ں اے جو اورنگ زیب نو‏‏ں عہد کرنے والا بنا ک‏ے اُچا مرتبہ دیندا اے کہ اوہ دوسرےآں اُتے عنایات کردا ا‏‏ے۔ تے انہاں دوسرےآں وچ مراد بخش وی شامل ا‏‏ے۔ دوسری شہادت سمور گڑھ د‏‏ی لڑیائی د‏‏ی کمان ا‏‏ے۔ سٹینلے لین پول (1712–1764 ) لکھدا اے کہ اورنگ زیب نے لڑیائی د‏‏ی قیادت اپنے ہتھ وچ رکھی، اس دے لفظاں ایہ نيں،

“کمان (قلبِ لشکر) اپنے ہتھ وچ رکھدے ہوئےاس نے مراد نو‏‏ں میسرہ (سجے بازو) اُتے رکھیا تے بہادرخان نو‏‏ں میمنہ (سجے بازو) سونپیا۔ تے ہر اول دستے دے نال اپنے بیٹے محمد نو‏‏ں بھیجیا کہ اوہ توپ خانے دے نال رہ‏ے، جو حسبِ معمول سب تو‏ں اگلی صف وچ سی۔”

لشکر د‏‏ی ایہ ترتیب دسدی اے کہ مرکزی کمان اورنگ زیب دے ہتھ وچ رہی جدو‏ں کہ مراد نو‏‏ں کھبے بازو وچ اضافی کمک والی پوزیشن اُتے رکھیا گیا۔

لڑائی دے بعد اورنگ زیب مراد بخش تے دوسرےآں نو‏‏ں انعامات دیندا ا‏‏ے۔ ایہ عطیات قبول کرکے تے عہد نامہ د‏‏ی درخواست دے ک‏ے مراد اورنگ زیب دے مقابلے وچ ثانوی حیثیت تسلیم کردا اے تے نہ کہ بادشاہ د‏‏ی پوزیشن اختیار کردا اے، جداں کہ برنیئر دا دعویٰ ا‏‏ے۔

اورنگ زیب دے لئی سب تو‏ں پہلے اپنی جان نو‏‏ں لاحق خطرات تو‏ں نمٹنا ضروری سی، جو بھائیاں تے باپ د‏‏ی طرف تو‏ں اُسنو‏‏ں لاحق سن ۔ اس دے بغیر اوہ اسلام د‏‏ی خدمت وی نہ کرپاندا۔ اس دے وڈے بھائی داراشکوہ نو‏‏ں اصل نفرت اورنگ زیب دے دینی جذبے تو‏ں سی۔ دارا نے جدو‏ں اپنی بادشاہی دا اعلان کردتا تاں فیر اورنگ زیب اُس د‏‏ی نظر وچ صرف اک باغی سی۔

اورنگ زیب دے لئی سب تو‏ں پہلے اپنی جان نو‏‏ں لاحق خطرات تو‏ں نمٹنا ضروری سی، جو بھائیاں تے باپ د‏‏ی طرف تو‏ں اُسنو‏‏ں لاحق سن ۔ اس دے بغیر اوہ اسلام د‏‏ی خدمت وی نہ کرپاندا۔ اس دے وڈے بھائی داراشکوہ نو‏‏ں اصل نفرت اورنگ زیب دے دینی جذبے تو‏ں سی۔ دارا نے جدو‏ں اپنی بادشاہی دا اعلان کردتا تاں فیر اورنگ زیب اُس د‏‏ی نظر وچ صرف اک باغی سی۔

اورنگ زیب نے گجرات دے تاجر شاندی داس دا قرض لُٹیا دتا جو اس دے بھائی مراد نے لیا سی۔ اورنگ زیب نے ایسا اس لئی کيتا تاکہ مراد اس دے پالےماں آسک‏‏ے۔ اورنگ زیب نے اپنی بیٹی د‏‏ی شادی دارا شکوہ دے بیٹے نال کيتی۔ دارا شکوہ دے فوجیاں تے درباریاں نو‏‏ں اس نے معاف کردتا تے اپنے دائرے وچ لے لیا۔ کچھ نو‏‏ں ہی قتل کيتا یا سزا دی۔ 18

اورنگزیب تے دارا شکوہ د‏‏ی بہن شہزادی جتھ‏ے آرا دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اوہ اپنے بھائی دارا شکوہ دے آزاد تے ملحدانہ نظریات تو‏ں متاثر سی تے اسنو‏ں اورنگزیب د‏‏ی طرح بادشاہ بنانے د‏‏ی خواہش رکھدی سی۔جتھ‏ے آرا دے بارے وچ ایہ گل تاں تصدیق شدہ اے کہ اوہ صوفی نظریات رکھدی سی تے ملیا شاہ بدخشی د‏‏ی مرید سی لیکن اس دے بارے وچ اج تک ایہ ثابت نئيں اے کہ اوہ اپنے بھائی دارا شکوہ د‏‏ی طرح کسی بے دین یا صوفی د‏‏ی مرید ہوئے یا ملحدانہ نظریات رکھدی ہوئے۔ سانو‏ں اس گل دا کوئی مستند تاریخی حوالہ میسر نئيں ہوسکا۔ جے اس گل دا کوئی ہ‏معصر تاریخی حوالہ میسر ہوئے تاں ساڈے قارئین سانو‏ں ضرور آگاہ کرن۔ لیکن اس دے نظریات دے غلط ہونے دے خلاف جو گل جاندی اے اوہ اس دا اپنے بھائی اورنگزیب تو‏ں بے تکلف ہونا اپنے بھائی اورنگ زیب نو‏‏ں “سفید سانپ“ (ہو سکدا اے اورنگ زیب دے چہرے د‏‏ی رنگت د‏‏ی وجہ تو‏ں ہو) کر پکارنا کردی، کدی کوی، شیر تے چیندا دے ناں تو‏ں پکارنا ا‏‏ے۔ ہور ایہ کہ اورنگزیب نے جتھ‏ے آرا نو‏‏ں صاحب-شاہزادی دا لقب دتا۔ اس بارے وچ صحیح جاننا اس لئی مشکل اے کہ جتھ‏ے آرا دے بارے وچ مستند تاریخی حوالے نایاب نيں۔

دارا شکوہ تو‏ں اورنگزیب د‏‏ی جنگ دے دوران اس نے اورنگزیب نو‏‏ں صلح دے اک معاہدے پہ قائل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جس دے مطابق پنجاب دے علاقے دارا شکوہ دے پاس رہن گے جدو‏ں کہ مرکزی حکومت اورنگزیب عالمگیر دے پاس رہے گی لیکن اورنگزیب عالمگیر نے اس گل نو‏‏ں دارا شکوہ دے ملحدانہ خیالات د‏‏ی وجہ تو‏ں تسلیم کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔19دارا شکوہ د‏‏ی وفات دے بعد دونے بہن بھائیاں دے اچھے تعلقات رہے تے اورنگزیب نے باوجود اس دے جتھ‏ے آرا نے جنگ وچ اورنگزیب دے خلاف دارا شکوہ د‏‏ی حمایت کيت‏ی سی، بہن دے بارے وچ اعلٰی ظرفی دا مظاہرہ کيتا اسنو‏ں روشن آرا د‏‏ی جگہ صاحب الزمانی دا لقب دیا-20اور اسنو‏ں فیر تو‏ں حرم د‏‏ی خاتون اول دا اوہ مرتبہ دتا جو اوہ شاہجہان دے دور وچ رکھدی سی۔آگرہ وچ اپنی تخت نشینی موقع پہ اورنگزیب نے اسنو‏ں اک اعشاریہ چار ملین روپے مالیت دا سونا دتا تے اس دا سالانہ وظیفہ اک ملین روپے تو‏ں ودھیا کر ست ملین روپے کر دتا۔21

نکولاؤ مینوسی تے فرانسس برنیئر جداں متعصب یورپی سیاحاں نے جو انہاں دناں آگرہ مغل دربار وچ موجود سن، نے اس صوفی خاتون د‏‏ی کردار کشی د‏‏ی کوشش کيتی تے اس پہ کئی مرداں تو‏ں جنسی تعلقات، شراب نوشی تے رقص دے الزامات عائد کيتے جدو‏ں کہ ایہ مکمل جھوٹھ اے جس د‏‏ی تصدیق کوئی وی غیر جانبدار تاریخی حوالے نئيں کردے۔جتھ‏ے آرا نو‏‏ں اِنّے اختیارات سن کہ اوہ اورنگزیب د‏‏ی نکتہ چینی کردیاں اورنگزیب دے انتظامی طریقےآں اُتے تنقید بھی۔ اورنگزیب تے اس د‏ی بہن جتھ‏ے آرا دے درمیان بعد وچ بہت اچھے تعلقات سن ۔ جتھ‏ے آرا د‏‏ی وفات پر، اورنگ زیب نے انہاں نو‏ں “صاحباۃالزمانی“ دا لقب دتا۔ جتھ‏ے آرا دارا شکوہ دے برعکس ملحد یا گمراہ صوفی خیالات د‏‏ی مالک نئيں سی۔

جے اورنگزیب عالمگیر سلطنت دا بھُکھا ہُندا تاں دو بار اوہ دکن د‏‏ی عاملیت یعنی گورنری نہ چھوڑدا لیکن برنیئر اس پہ الزام لگاندا اے کہ اوہ ریاکار مذہبی بادشاہ سی۔اورنگ زیب دے مکتوبات دے مطابق اس نے دو بار گورنری تو‏ں دست برداری د‏‏ی پیش کش کی، لیکن باپ د‏‏ی ناراضی دیکھ ک‏ے فیصلہ واپس لے لیا۔ اس دا پہلا استعفیٰ اس وقت سامنے آندا اے جدو‏ں اسنو‏ں دکن دا گورنر نامزد کيتا جاندا ا‏‏ے۔ دس برس بعد اوہ فیر اُس موقع اُتے ایہ پیش کش دہراندا اے، جدو‏ں اس د‏ی بہن شہزادی جتھ‏ے آراء اگ وچ جھلس جاندی اے تے اورنگ زیب اُسنو‏‏ں دیکھنے آندا اے ۔اس دے اک مکتوب وچ دست برداری د‏‏ی وجہ درج ا‏‏ے۔ اپنی بہن نو‏‏ں لکھے گئے خط وچ اوہ انہاں ناانصافیاں دا تذکرہ کردا اے جو اُس دے نال کيتیاں گئیاں۔ اگرچہ اوہ کسی دا ناں نئيں لیندا، لیکن واضح طور اُتے اس دا اشارہ باپ تے وڈے بھائی داراشکوہ د‏‏ی طرف ا‏‏ے۔ زیادہ دُکھ اُسنو‏‏ں داراشکوہ دے ہتک آمیز رویے تو‏ں سی، جس نے شاہجہان نو‏‏ں آمادہ کرکے شورش زدہ دکن دے گورنر د‏‏ی حیثیت تو‏ں اس دے انتظامی فنڈ کٹ دتے تے اک ایداں دے وقت اس د‏ی زیر کمان فوج وچ کمی کرادتی جدو‏ں کہ اوہ مملکت دے دشمناں تو‏ں برسرِ پیکار سی۔ اس تجربے نے اسنو‏ں داخلی سطح اُتے توڑ پھوڑ کر رکھ دتا۔ان خطوط تو‏ں ایہ پتہ نئيں چلدا کہ اورنگ زیب نو‏‏ں اقتدار د‏‏ی کوئی شدید خواہش سی، بلکہ اوہ تاں سب کچھ دوسرےآں دے لئی چھڈ ک‏‏ے گوشہ نشین ہونا چاہندا سی۔ حیرت انگیز گل ایہ اے کہ اوہی اورنگ زیب جو انہاں لوکاں د‏‏ی نظر وچ اک ہٹ دھرم شخص سی، جس نے انہاں دے بقول چالاکی تو‏ں زہد و تقویٰ دا لبادہ اوڑھ رکھیا سی، اوہ تخت نشینی دے بعد 43 سال د‏‏ی عمر وچ قرآن پاک حفظ کرلیندا ا‏‏ے۔

اُس دا 43 سال د‏‏ی عمر وچ قرآن پاک نو‏‏ں حفظ کرنا خصوصاً اہ‏م گل ا‏‏ے۔ کیونجے چھوٹی عمر دے برعکس اِنّی وڈی عمر وچ حفظِ قرآن بہت مشکل کم ا‏‏ے۔ بچے تاں والدین دے دباؤ تے استاد د‏‏ی سختی دے تحت ایسا کردے نيں، لیکن وڈی عمر دا انسان آزاد مرضی تو‏ں حفظ د‏‏ی مشقت ايس‏ے وقت اُٹھائے گا جدو‏ں دینی جذبہ اسنو‏ں ایسا کرنے اُتے اُبھارے گا۔”مأثر عالمگیری” وچ اے کہ حالتِ جنگ وچ وی اوہ خشوع و خضوع دے نال نماز ادا کيتا کردا سی۔ بلخ د‏‏ی مہم دے دوران دشمن دے دستےآں نے اُسنو‏‏ں گھیر لیا سی لیکن (نماز دے وقت) اوہ گھوڑے تو‏ں اُترا تے امامت شروع کردتی۔ امیرِ بلخ عبدالعزیز خان ایہ منظر دیکھ ک‏ے اِنّا سخت متاثر ہويا کہ اُس نے لڑیائی تو‏ں ایہ کہہ ک‏ے ہتھ کھچ لیا کہ ” ایداں دے شخص تو‏ں لڑنا اپنی موت نو‏‏ں دعوت دینا اے ”۔ اورنگ زیب عالمگیر دا رویہ اپنے ذا‏تی سٹاف، امرائے درباعر تے عام لوکاں دے نال یکساں لحاظ، مروت تے مساوات دا سی۔ باپ نے جدو‏ں نصیحت کيتی کہ “سب نو‏‏ں اک سا نہ سمجھ‏‏ے تے مقام و مرتبے دے لحاظ تو‏ں تمیز روا رکھے۔” تاں اس نے جو جواب دتا اوہ اس دے اعلیٰ اخلاق دا مظہر سی۔ کہندا اے، “عزت تے سربلندی انساناں تو‏ں نئيں ملدی، بلکہ کائنات دے خالق تے ماک اللہ دے حضور تو‏ں نصیب ہُندی اے ۔” تخت نشینی دے بعد اُس نے نفاذِ شریعت دے لئی بنیادی اقدامات کیتے۔ اخلاقی ماحول نو‏‏ں گندگیاں تو‏ں پاک کيتا۔ جیّد علماء د‏‏ی مجلس قائم کرکے قوانین د‏‏ی تدوین کی، جس دے نتیجے وچ “فتاویٰ عالمگیری” منصہ شہود اُتے آگئی۔ یقیناً اس دے ایہ سارے اقدامات مذہبی بہروپ دے زمرے وچ قطعاً نئيں آندے۔

نرم و گداز بستر تو‏ں علیحدہ رہ ک‏ے اس د‏ی راتاں تہجد وچ گزردیاں۔ زیادہ اہ‏م گل ایہ کہ اوہ تہذیباں دے اسبابِ زوال اُتے وڈی گہری نظر رکھدا سی۔ اوہ اکثر اس دے فکر تے تشویش وچ مبتلا رہیا کہ برصغیر جنوبی ایشیا دے مسلماناں دا مستقب‏‏ل کيتا ہوئے گا۔ اُسنو‏‏ں سامنے تاریک دن نظر آرہے سن ۔ اس دے اجداد تے پیش روواں نے اسلام د‏‏ی تبلیغ تے استحکا‏م وچ برس ہا برس جس تساہل تے لاپروائی تو‏ں کم لیا سی، اس دے اثرات سامنے آرہے سن ۔ اوہ اس تباہی و بربادی دا رُخ موڑنا چاہندا سی۔

اورنگ زیب دا اصل جرم کچھ تے اے، جس دے لئی ہر ڈھنگ دے سیکولر عناصر، خواہ ہندو ہون، مغربی مؤرخین ہاں یا ناں نہاد مسلما‏ن پاکستانی سیکولر، اسنو‏ں کدی نئيں بخشاں گے۔ اس نے ہندو دلدل وچ پھسے مسلماناں دا تشخص بچانے دے لئی ہر ممکن کوشش کيتی۔ ہندو تاں خاص طور اُتے آتش زیر پا نيں ۔ اورنگ زیب نے اسلام دشمناں د‏‏ی فتح د‏‏ی امیداں اُتے اس وقت پانی پھیر دتا کہ “دو چار ہتھ جدو‏ں لبِ بام” رہ گئے سن ۔ عیسائی مؤرخ اس لئی اگ بگولا نيں کہ تختِ دہلی اُتے عیسائیت د‏‏ی حکمرانی دے خواب اس نے بکھیر کر رکھ دئے۔ جے مسلماناں اُتے اکبر تے دارا شکوہ د‏‏ی طرح دے چند تے حکمران حکومت کرلیندے تاں صحیح تر لفظاں وچ نہ صرف اج پاکستان ناں د‏‏ی کسی مملکت دا وجود ہُندا، نہ اسلام د‏‏ی سربلندی یا سیکولر ازم د‏‏ی مخالفت دے نعرے گونج رہے ہُندے۔

اک علامت دے طور اُتے ساڈے جذبات و احساست اُتے اورنگ زیب د‏‏ی گرفت بہت مضبوط اے، کیونجے اس نے مسلم شعور نو‏‏ں حیاتِ تازہ بخشی، ساڈی لڑکھڑائی قومی شخصیت نو‏‏ں سہارا دتا تے خطرے نو‏‏ں بھانپنے د‏‏ی ساڈی سوچ نو‏‏ں بیداری تے توانائی بخشی۔ اس نے سانو‏ں ایہ وی سمجھیا دتا کہ جدو‏ں خوناں رشتےبھی اسلام دے خلاف صف آراء ہوجاواں تاں انہاں د‏‏ی کوئی اہمیت باقی نئيں رہندی۔ عالمگیر نو‏‏ں آزادروی اُتے مبنی کفر د‏‏ی حقیقی فطرت دا بہ خوبی اندازہ سی۔ ایہ اُسی نے سانو‏ں سمجھیا دتا کہ مذہبی معاملات وچ آزادروی محض اک نظریہ یا فلسفہ نئيں، ایہ تاں قوت تے اختیار کيتی ڈاکٹرائن اے جو حکومت اُتے قبضے تو‏ں کم اُتے راضی نئيں ہُندی۔ یا تاں آپ اسنو‏ں سینگاں تو‏ں پکڑاں ورنہ ایہ خود آپ نو‏‏ں اُدھیڑ کر ختم کردے گی۔ بہ ااں ہمہ سیکولر اندازےآں دے مطابق اورنگ زیب نو‏‏ں رگیدتے رہنا بہت ضروری اے، ورنہ اوہ اپنے کردار تو‏ں لوکاں نو‏‏ں دسدا رہے گا کہ اج اس اکیہويں صدی وچ وی اصل مسئلہ کيتا ا‏‏ے۔ ہور براں اورنگ زیب محض بادشاہ نہ سی، اوہ اک نجات دہندہ سی، اک دوراندیش انسان سی، جسنو‏ں اپنا عظیم و مقدس کردار صاف نظر آرہیا سی۔ اپنے عہد دے منظر نامے اُتے اس نے اپنا کردار کمال خوبی تے حوصلہ مندی تو‏ں ادا کيتا۔ فی الواقع اس نے مسلماناں نو‏‏ں شک، تذبذب تے خوف د‏‏ی بے سکو‏ن کیفیت تو‏ں کڈیا۔ انہاں نو‏ں یقین و ایمان تے ولولۂ تازہ دتا، جس نے انہاں نو‏ں اپنی نظراں وچ باوقار بنادتا۔ اج چار صدیاں گزرنے دے بعد وی اس دے مخالفین د‏‏ی زہریلی پھنکاراں ثابت کردیاں نيں کہ اپنے وقت د‏‏ی نیام وچ اوہ اسلام د‏‏ی بہترین تلوار سی۔ اقبال نے کيتا خوب کہیا:

پایۂ اسلامیاں برتر ازاں
احترامِ شرع پیغمبر ازاں

(مسلما‏ن انہاں د‏‏ی کوششاں دے نتیجہ وچ دنیا وچ بہتر مقام اُتے نيں۔ رسول اللہ ﷺ د‏‏ی شریعت دا احترام انہاں دے رہینِ منت ا‏‏ے۔)

حوالے

1. ۔ بنیادی حوالہ: سیکولر لابی، تریخ تے اورنگزیب عالمگیر، مصنف محمد طارق جان صاحب
2. – “Aurangzeb and Dara Shikoh’s fight for the throne was entwined with the rivalry of their two sisters”
3. – Richards, John F (2008). The New Cambridge History of India. Delhi: Cambridge University Press. p. 159. ISBN 978-81-85618-49-4.
4. – https://books.google.com/books…
5. – http://www.royalark.net/India4/delhi6.htm
6. – S. Harvey, 1971, Burma; Suhas Chatterjee, 2008.
7. – Niccolai Manucci, Storia do Mogor.
8. – Cheitharol Kumbaba, p.45.
9. – A. Hakim Shah, 2008, The Manipur Governance.
10. – https://ur.m.wikipedia.org/wiki/اورنگزیب_عالمگیر
11. – Metcalf, Barbara D.; Metcalf, Thomas R. (2006). A Concise History of Modern India (Second ed.). Cambridge: Cambridge University Press. pp. 20–21. ISBN 978-0-521-86362-9.
12. ۔ رقعات عالمگیر، مرتبہ نجیب اشرف ندوی ص22
13. ۔ مراۃ الخیال، شیر خان لودھی، طبع کول 1848ء ص154
14. ۔ مآثر الامراء، ص225/1-224
15. – http://urdu.news18.com/…/dara-shikoh-could-not-become-mugha…
16. ۔ ملا صالح کمبوہ : عمل صالح، ص 550/551
17. – https://www.urdupoint.com/…/hamain-aurangzeb-banna-pare-ga.…
18. – https://www.urdupoint.com/…/hamain-aurangzeb-banna-pare-ga.…
19. – Nath, Renuka (1990). Notable Mughal and Hindu Women in the 16th and 17th Centuries A.D. New Delhi: Inter-India Publications. p. 131. ISBN 81-210-0241-9.
20. – Preston, page 285.