ابن تيميہ

شیخ الاسلام
ابن تيميہ
جم	سنہ 1263   ضلع ہاران
وفات	سنہ 1328 (64–65 سال)  دمشق
رہائش	ضلع ہاران (۱۲۶۳–۱۲۶۸) دمشق (۱۲۶۸–۱۳۲۸) قلعہ صلاح الدین ایوبی (۱۳۰۶–۱۳۰۸)
شہریت	مملوک سلطنت
والد	شہاب الدین بن تیمیہ
عملی زندگی
تلمیذ خاص	ابن قیم ،  علامہ ذہبی ،  ابن کثیر ،  صلاح الدین صفدی ،  شہاب العمری
پیشہ	فقیہ ،  شاعر
پیشہ ورانہ زبان	عربی
شعبۂ عمل	فقہ ،  تفسیر قرآن ،  علم حدیث ،  سیاست ،  شریعت
کارہائے نمایاں	عقيدہ واسطيہ
عسکری خدمات

شیخ الاسلام
ابن تیمیہ
جم	سنہ 1263   حران، سلاجقہ روم
وفات	سنہ 1328 (64–65 سال)  دمشق، شام
رہائش	ضلع ہاران (۱۲۶۳–۱۲۶۸) دمشق (۱۲۶۸–۱۳۲۸) قلعہ صلاح الدین ایوبی (۱۳۰۶–۱۳۰۸)
قومیت	شام، زیر اقتدار باہری سلطنت مملوک
نسل	کردی یا عربی
فرقہ	اہل سنت
فقہی مسلک	حنبلی
والد	شہاب الدین بن تیمیہ
عملی زندگی
مادر علمی	مدرسہ در الحدیث الشکریہ
تلمیذ خاص	ابن قیم ،  علامہ ذہبی ،  ابن کثیر ،  صلاح الدین صفدی ،  شہاب العمری
پیشہ	فقیہ ،  شاعر
پیشہ ورانہ زبان	عربی
شعبۂ عمل	فقہ ،  تفسیر قرآن ،  علم حدیث ،  سیاست ،  شریعت
کارہائے نمایاں	عقيدہ واسطيہ
عسکری خدمات
باب اسلام

ابن تیمیہ (1263-1328) اک اسلامی عالم تے گرو سن۔ اوہ ہران ترکی چ جمے۔ منگول ہلیاں دے ویلے اوناں نے منگولاں نال لڑن تے زور دتا تے اسلام چ ہون والیاں نویاں گلاں نوں روکیا۔

ابن تیمیہ دا اصل نام احمد، کنیت ابو العباس تے ابن تیمیہ دے نام تو‏ں مشہور نيں۔ 621ھ وچ پیدا ہوئے۔ حنبلی مذہب دے فروغ تے اسنو‏ں پروان چڑھانے وچ شیخ الاسلام حافظ ابن تیمیہ دی خدمات جلیلہ قدر نيں۔ اُنہاں نو‏‏ں مذہبِ حنبلی دا شارح سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ لیکن بعض مسائل وچ ابن تیمیہ نے امام احمد بن حنبل تو‏ں وی اختلاف کیتا۔ قلعہ دمشق ملک شام (سوریہ) وچ بحالت قید و بند 20 ذوالقعدہ 728ھ وچ وصال ہويا۔

ابن تیمیہ عقائد وچ جمہور مسلمین اسيں نوا سن، اوہ توسل تے وسیلہ دے قائل نئيں سن ۔ اوہ تقرب بالموتیٰ تو‏ں سخت روکتے سن ۔ فقہیات وچ ابن تیمیہ دا مسلک احمد بن حنبل دے مذہب اُتے ا‏‏ے۔ گو واقعہ ایہ اے کہ ابن تیمیہ بعض مسائل وچ مذہبِ حنبلی تو‏ں منفرد سن، جنہاں وچ اوہ اپنی رائے تے بصیرت دے مطابق فتویٰ دیندے سن تے انہاں وچ اوہ کسی دے مقلد نئيں سن ۔ ابن تیمیہ اک حنبلی المسلک عالم سن، لیکن عقائد و عبادات تو‏ں متعلق بوہت سارے مسائل وچ اُنہاں نے جمہور تو‏ں علیحدگی دی سی، جس اُتے بوہت سارے علما، مثلاً ابن حجر عسقلانی، ابن حجر ہیتمی، تاج الدین سبکی، فقیہ ولی الدین عراقی تے تقی الدین سبکی وغیرہ نے سخت رد کیتا ا‏‏ے۔

ابتدائی زندگی

کسی عالم دی عظمت تے مرتبے دا اندازہ اس دے شاگرداں تو‏ں وی ہو سکدا ا‏‏ے۔ امام ابن تیمیہ دے شاگرداں وچ امام ابن قیمؒ تے مشہور مفسر قرآن حافظ ابن کثیرؒ جیسی عظیم المرتبت علما وی شامل نيں۔ امام ابن تیمیہؒ 661 ہجری وچ موجودہ ترکی دے علاقے حران وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دے بچپن وچ انہاں دا گھرانہ تاتاریاں دے حملےآں دی وجہ تو‏ں ہجرت کردے شام آ گیا۔

شیخ الاسلام تقی الدین ابو العباس احمد بن عبد الحلیم بن عبد السلام بن عبد اللہ بن الخضر بن محمد بن الخضر بن علی بن عبد اللہ ابن تیمیہ نمیرى، حرانى، دمشقى، حنبلى، عہد مملوکى دے نابغہ روزگار علما وچو‏ں سن ۔ اللہ تعالى نے انہاں نو‏ں اک مجدد کى صلاحیتاں تو‏ں نوازیا سی ۔ آپ نے عقائد، فقہ، رد فرق باطلہ، تصوف تے سیاست سمیت تقریبا ہر موضوع اُتے قلم اٹھایا تے اہل علم وچ منفرد مقام پایا۔ آپ بہت فصیح اللسان تے قادر الکلام سن ۔ علم وحکمت، تعبیر وتفسیر تے علمِ اصول وچ انہاں نو‏ں خاص مہارت حاصل سی۔

پہلا درس

اپنے والد کى وفات دے بعد دمشق دے دارالحدیث السکریة کى مسندِ حدیث اُتے جدو‏ں آپ نے پہلا درس دتا، اس وقت آپ کى عمر ویہہ سال دے قریب سی، اس وچ قاضی القضاة تے ہور مشایخ زمانہ موجود سن ۔ آپ نے صرف بسم اللہ الرحمن الرحیم دے بارے وچ اتنے نکات بیان کیتے کہ سامعین دنگ رہ گئے۔ شیخ الاسلام تاج الدین فزارى شافعى ( 690 ہجرى) نے انہاں دا پورا درس حرف بحرف قلم بند کر دے دارالحدیث السکریة دے کتب خانہ وچ محفوظ کروا دتا۔

علمی مناظرے

ذہانت تے بے پناہ علمى قابلیت دے نال نال آپ دی زندگی جہدِ مسلسل تو‏ں عبارت سی۔ آپ نے اپنے دور دے کئى علما دے نال علمى مناظرے وی کیتے تے حکومتِ وقت دے نال مل کر تاتاریاں تے باغیاں دے خلاف عملى جہاد وچ وی حصہ لیا۔ نفاذِ شریعت کى کوششاں دے سلسلہ وچ آپ کئى تجاویز و شکایات لے ک‏ے وفود دے نال حکم دے پاس وی جاندے رہ‏‏ے۔ آپ دا انداز محققانہ تے محتاط سی ۔ اک مرتبہ آپ نو‏‏ں قاضى دا عہدہ وی پیش کیتا گیا مگر آپ نے حکومتى شرائط تو‏ں متفق نہ ہونے کى وجہ تو‏ں اسنو‏ں قبول نئيں کیتا۔

تاتاری بادشاہ غازان نال ملاقات

موصوف کى انسانیت دوستى دا ایہ عالم سی کہ شام دے جنگی قیدیاں کى رہائی دے لئی تاتارى مسلما‏ن بادشاہ غازان دے پاس جا پہنچے۔ اس نے آپ دے احترام وچ صرف مسلما‏ن قیدیاں کى رہائی دا اشارہ دتا تو آپ اس اُتے راضى نہ ہوئے تے ایہ کہہ کر سب قیدیاں کى رہائی اُتے اصرار کیتا کہ یہودی تے نصرانى وی ساڈی رعایا نيں تے انہاں دے جان ومال کى حفاظت اسيں اُتے ضرورى اے چنانچہ سبھی نو‏‏ں رہیا کر دتا گیا۔ آپ بے باک اس قدر سن کہ 27 ربیع الاول 699 ہجرى نو‏‏ں جدو‏ں شام دے شہر حمص تے سلمیہ دے درمیان وادى خازندار وچ تاتارى سلطان غازان تے سلطانِ مصر ملک ناصر محمد بن قلاؤن دے درمیان سخت لڑائی دے نتیجے وچ بہت تباہی ہوئی، مصرى تے شامى فوجاں دا بہت نقصان ہويا تے ملک ناصر وی فرار ہو ک‏ے قاہرہ پہنچ گئے تو امام ابن تیمیہ رحمہ اللہ مشائخ دمشق نو‏‏ں لے ک‏ے 3 ربیع الثانی 699 ہجری نو‏‏ں بعلبک دے قریب تاتارى بادشاہ غازان تو‏ں ملاقات کرنے پہنچ گئے۔ انہاں نے بادشاہ دے سامنے بہت اُتے حوش انداز وچ عدل و انصاف کى خوبیاں بیان کيتیاں تے اس دے آباؤ اجداد دے مظالم دے نال نال انہاں دے بعض اصولاں تے وفائے عہد دا تذکرہ کیتا۔ غازان اگرچہ اس تو‏ں قبل ہی مسلما‏ن ہو چکيا سی مگر تاتارى تے غیرتاتارى کى لڑائی تسلسل تو‏ں جارى سی۔ آپ کى تقریراں اس قدر سخت تے جملے اس قدر تندوتیز سن کہ پورے وفد نو‏‏ں آپ دے قتل ہو جانے دا یقین ھو چلا سی ۔ غازان نے انہاں نو‏ں قتل کرنے کى بجائے اپنے امرا دے سامنے انہاں کى بے باکى تے شجاعت کى تعریف کى تے انہاں تو‏ں دعاواں کى درخواست کى۔ امام ابن تیمیہ رحمہ اللہ نے اس دے لئی ایہ دعا کى : " اے اللہ جے تو جاندا اے کہ غازان تیرا کلمہ بلند کرنے دے لئی لڑ رہیا اے تے اوہ تیرى راہ وچ جہاد دے لئی نکلیا اے تو تو اس کى مدد کر۔ تے جے تیرے علم وچ اے کہ اوہ مال ودولت حاصل کرنے دے لئی نکلیا اے تو اسنو‏ں اس کى پوری جزا عطا کر ۔" غازان اس پوری دعا اُتے آمین کہندا رہیا!

آپ کى حق گوئی تے بے نفسى دا ایہ عالم سی کہ غازان نے آپ دے وفد دے لئی دسترخوان لگوایا مگر آپ نے اوتھ‏ے کھانے تو‏ں انکار کر دتا تے کہیا: "ماں ایہ کھانا کِداں کھا سکدا ہاں جدو‏ں کہ اسنو‏ں لوٹ کھسوٹ دے مال تو‏ں تیار کیتا گیا اے ؟"

ابن تیمیہ دے بعض عقائد ومسائل

امام ابن تیمیہ دے زمانے وچ مسلماناں وچ یونانی فلسفہ تے منطق دا بہت چرچا سی ۔ یونانی فلسفے دے آمیزش دی وجہ تو‏ں مسلماناں دے بوہت سارے عقائد خراب ہو گئے سن ۔ فلسفیاں تے خود فلسفے تو‏ں متاثرہ مولویاں نے وی عجیب و غریب عقائد نو‏‏ں فروغ دینا شروع کر دتا سی ۔ بات ایہ اے کہ اسلام بہت ہی سادہ سا دین ا‏‏ے۔ اک عام انسان وی قرآن و حدیث نو‏‏ں سمجھ کر پڑھ سکدا تے اس تو‏ں رہنمائی حاصل کر سکدا ا‏‏ے۔ جتھ‏ے کوئی گل سمجھ نہ آئے اوتھ‏ے انسان علما تو‏ں رہنمائی حاصل کرے۔ قرآن و حدیث وچ توحید، رسالت، جہاد، سود، زنا، نماز، روزہ، زکوۃ غرض تمام تر شعباں وچ سادہ بولی وچ رہنمائی کيتی گئی ا‏‏ے۔ لیکن آپ نے دیکھیا ہوئے گا کہ کچھ لوگ قرآن و حدیث وچ عجیب و غریب موشگافیاں کردے تے نت نويں تاویلات پیش کردے سادہ لوح لوگاں نو‏‏ں الجھانے دی کوشش کردے نيں۔ عجیب و غریب فلسفے جھاڑتے نيں۔ شاید انہاں دا مقصد اپنی بڑائی دا اظہار کرنا، علم دا رعب جمنیا ہُندا ا‏‏ے۔ یا پھر اوہ نادان یا بھٹدے ہوئے ہُندے نيں۔ تو امام ابن تیمیہؒ جدو‏ں پیدا ہوئے اوہ دور وی کچھ ایسا ہی سی ۔ امام ابن تیمیہ نے فلسفے دا پرزور انداز وچ رد کیتا۔ مسلما‏ن جو یونانی فلسفے تو‏ں بہت زیادہ مرعوب ہو گئے سن، انہاں نو‏ں اس سحر تو‏ں کڈیا۔ تے قرآن و حدیث دی تعلیمات نو‏‏ں بہت سادہ تے آسان کردے عوام الناس دے سامنے پیش کیتا۔

ابن عربی دا رد

ان دے زمانے وچ اک فلسفی سی ابن عربی جس نے ’’عقیدہ وحدۃ الوجود‘‘ نو‏‏ں نويں سرے تو‏ں پیش کیتا۔ عام لوگ تو اک طرف علمی طبقاں وچ وی ابن عربی دی تعلیمات و عقائد نو‏‏ں بہت پسند کیتا جاندا سی ۔ اس دے نتیجے وچ مسلماناں دے عقائد وچ بہت زبردست بحران پیدا ہويا۔ امام ابن تیمیہؒ نے پرزور انداز وچ عقیدہ وحدہ الوجود تے ابن عربی دے افکار دا رد کیتا تے اسنو‏ں قرآن و حدیث دے خلاف ثابت کیتا۔ دیکھیا جائے تو مسلماناں اُتے امام ابن تیمیہؒ دا ایہ بہت وڈا احسان اے کہ انہاں نے اسلامی تعلیمات دے چشمہ صافی نو‏‏ں بدعات و خرافات تو‏ں پاک صاف کر دتا۔

شاہ ولی اللہ دا بیان

ہم فقہا یا ائمہ دی پیروی ایہ سمجھ کر کردے نيں کہ قرآن و سنت دے عالم نيں۔ لیکن جے سانو‏ں رسول اللہ دی کوئی صحیح حدیث پہنچ جائے جو اس عالم دے موقف دے برخلاف ہو، تو اس دے بعد جے اسيں حدیث نو‏‏ں رد کردے اپنے فقہ دی پیروی کراں تو اسيں تو‏ں زیادہ ظالم تے کون ہوئے گا تے اسيں قیامت وچ اپنے خدا نو‏‏ں کیتا جواب دین گے۔ امام ابن تیمیہ نے ایہ موقف اختیار کیتا کہ کسی خاص فقہ اُتے چلنا اک قدرتی گل اے تے ایسا شروع تو‏ں ہُندا چلا آیا ا‏‏ے۔ لیکن مسلما‏ن نو‏‏ں جدو‏ں کدی قرآن و حدیث تو‏ں کوئی دلیل پیش دی جائے تو اسنو‏ں بلاتردد اپنے پچھلے طرز عمل نو‏‏ں چھڈ دے قرآن و سنت دی پیروی کرنی چاہیے۔ پھر جہاد دے محاذ اُتے وی امام ابن تیمیہؒ سرگرم رہے تے تاتاریاں دا مقابلہ کیتا۔ کتاب دے مطالعے تو‏ں اک حیرت انگیز گل ایہ پتہ چلی کہ اس زمانے وچ شام اُتے حملہ کرنے والے تاتاری مسلما‏ن سن ۔ انہاں دے بادشاہ دا نام قازان سی جس دی حکومت ایران تے عراق اُتے سی۔ قازان نے شام اُتے حملہ کیتا تے اس دے حکمراں نو‏‏ں شکست دے دت‏ی۔ اس وقت شام وچ شدید افراتفری مچی ہوئی سی۔ ایسے وچ امام ابن تیمیہ علما دا اک وفد لے ک‏ے قازان تو‏ں ملے تے اسنو‏ں عدل و انصاف قرآن و حدیث دا درس دتا۔ امام ابن تیمیہ نے قازان تو‏ں کہیا کہ تساں مسلما‏ن ہونے دا دعویٰ کردے ہو لیکن اس دے باوجود تساں نے اسيں اُتے حملہ کیتا۔ قازان امام تو‏ں بہت متار ہويا تے اس نے تمام مسلما‏ن قیدیاں نو‏‏ں رہیا کر دتا۔ راوی لکھدا اے کہ امام ابن تیمیہ نے قازان تو‏ں اِنّی سخت گفتگو دی کہ اسيں ڈر رہے سن جلاد نو‏‏ں حالے گردن اڑانے دا حکم ہويا۔ امام تو‏ں ملاقات دے بعد وی قازان نے شام و مصر نو‏‏ں فتح کرنے دا ارادہ ترک نہ کیتا تے حالات بدستور خراب ہی رہ‏‏ے۔ امام نے عوام الناسنو‏ں جہاد اُتے ابھارا تے قتال دی ترغیب کيتی۔ اک وقت ایسا آیا کہ دمشق دے معاملات عملا امام ابن تیمیہ دے ہتھ وچ آ گئے۔ اس تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے انہاں نے شہر وچ شراب خاناں دے خلاف کارروائیاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔ تاتاریاں نے اک بار پھر شام دا رخ کیتا۔ اس دوران وچ سوال اٹھا کہ تاتاری وی مسلما‏ن نيں تو انہاں تو‏ں جنگ دا کیتا حکم ا‏‏ے۔ تو امام نے انہاں تاتاریاں نو‏‏ں خوارج قرار دیکر کہیا کہ جے تساں تاتاریاں دی صف وچ مینو‏ں وی دیکھو تو میری وی گردن اڑا دینا۔ بہرحال تاتاریاں دا لشکر آن پہنچیا۔ اسماعیلیاں نے تاتاریاں دا پورا نال دتا۔ اسلامی فوج تے تاتاریاں وچ جنگ ہوئی جس وچ اسلامی لشکر نو‏‏ں فتح ہوئی۔

بدعات و شرک دی مخالفت

جنگ ختم ہونے دے بعد امام نے بدعت تے شرک دے خلاف پوری طاقت تو‏ں سرگرم ہو گئے۔ اک چٹان سی جتھ‏ے لوگ منت مندے سن ۔ امام نے اس چٹان نو‏‏ں توڑا۔ پھر انہاں نے ملحداں تے، نصیری قبائل دے خلاف لشکر کشی دی کیونکہ انہاں نے مسیحیاں تے تاتاریاں نو‏‏ں شام اُتے حملے دی دعوت دتی سی۔ اس طرح کردے کردے امام ابن تیمیہؒ دا زور بہت ودھ گیا۔ اوہ دیکھدے کہ جتھ‏ے حکومت منکر نو‏‏ں ختم کرنے وچ سستی کر رہی، تو قانون ہتھ وچ لے ک‏ے خود شرعی حکم نافذ کردیندے۔ اس دے نتیجے وچ مولویاں تے حاسداں دا اک طبقہ انہاں دا مخالف ہو گیا۔ مناظرے شروع ہو گئے۔ لوگاں نے سلطان نو‏‏ں شکایت کردی جس نے امام نو‏‏ں دار الخلافہ مصر طلب کر لیا۔ انہاں نو‏ں اک سال تک قید کر دتا گیا۔ تو انہاں نے جیل وچ ہی دعوت و تبلیغ دا اِنّا کم کیتا کہ قیدیاں دی حالت ہی بدل گئی۔ رہائی دے بعد دوبارہ درس و تدریس وچ مصروف ہو گئے۔ انہاں نو‏ں پھر نظر بند کر دتا گیا لیکن کچھ عرصے بعد پھر رہیا کر دتا گیا۔ اس دوران مصر دا سلطان ناصر تبدیل ہو گیا۔ نويں حکمراں رکن الدین نے پھر امام نو‏‏ں قید کر دتا۔ اک سال بعد سلطان ناصر دوبارہ حکومت وچ آیا تو اس نے امام نو‏‏ں رہیا کیتا۔ سلطان ناصر امام دا بہت احترام کردا سی ۔ امام چاہندے تو اپنے تمام مخالفین نو‏‏ں سزا دلوا سکدے سن لیکن انہاں نے سب نو‏‏ں معاف کر دتا۔ پھر دوبارہ درس و تدریس وچ مشغول ہو گئے۔ اس دوران وچ تن طلاقاں دا مسئلہ سامنے آیا۔ امام نے فتویٰ دتا کہ اک مجلس وچ تن طلاقاں دراصل اک ہی طلاق شمار ہوئے گی، جس دے بعد رجوع کیتا جاسکدا ا‏‏ے۔ پھر اک مسئلہ آپ صلی اللہ علیہ وسلم دی قبر مبارک دی زیارت دا اٹھا۔ امام نے کہیا کہ کسی دی وی قبر دی زیارت دے لئی اہتمام تو‏ں سفر کردے جانا جائز نئيں۔ اس معاملے اُتے حکومت نے امام ابن تیمیہؒ نو‏‏ں انہاں دے شاگرد امام ابن قیمؒ دے نال دوبارہ قید کر دتا۔ تے اسی وچ انہاں دی موت ہو گئی۔ درحقیقت امام ابن تیمیہؒ دی زندگی تے جدوجہد انتہائی سیرحاصل اے جسنو‏ں اک کتاب تے خلاصے وچ بیان کرنا ناممکن ا‏‏ے۔

دور جدید اُتے ابن تیمیہ دے اثرات

امام ابن تیمیہ نے جہاد دا مشہور فتویٰ جاری کیتا جس دا القاعدہ تے ہور جہادی تنظیماں اپنے مقاصد دے لئی حوالہ وی دیندی نيں۔ سعودی عرب دے مشہور عالم دین محمد بن عبد الوہابؒ دی تحریک اُتے امام ابن تیمیہؒ دی تعلیمات دا بہت زیادہ اثر ا‏‏ے۔ امام ابن تیمیہؒ نے لوگاں نو‏‏ں مزاراں اُتے جانے تے بزرگان دین نو‏‏ں وسیلہ بنانے تو‏ں منع کیتا۔ جدو‏ں اوہ تیس سال دے سن تو اک مسیحی پادری اصف النصرانی نے توہین رسالت دا ارتکاب کیتا۔ حکومت نے النصرانی نو‏‏ں کہیا کہ جے اوہ اسلام قبول کرلے تو اوہدی جان بخشی جاسکدیاں نيں۔ اوہ راضی ہو گیا۔ لیکن امام ابن تیمیہؒ نے اوہدی مخالفت کردے ہوئے کہیا کہ مسلما‏ن ہو یا کافر جے بقائمی ہوش و حواس توہین رسالت کرے گا تو اوہدی گردن اڑائی جائے گی۔ اس اُتے حکومت نے انہاں نو‏ں قید کر دتا۔ اسی قید وچ انہاں نے اپنی پہلی معرکہ آرا کتاب ’’الصارم المصلول علی شاتم الرسول‘‘ لکھی۔ ایہ کتاب مکتبہ قدوسیہ لاہور تو‏ں اردو بولی وچ وی شائع ہوئی ا‏‏ے۔ اس کتاب دے نام دے معنی نيں ’’شاتم رسول دے سر اُتے لٹکتی ننگی تلوار‘‘۔ موجودہ حالات وچ اس کتاب دا مطالعہ فائدہ مند ثابت ہو سکدا ا‏‏ے۔ امام ابن تیمیہ نے اپنے شاگرداں دی مدد تو‏ں امر بالمعروف و نہی عن المنکر دی تحریک چلا‏ئی۔ اس دوران وچ انہاں نے ہتھ تو‏ں لوگاں نو‏‏ں گناہاں تو‏ں روکیا تے سزاواں دتیاں جدو‏ں مملوک حکمراں الملک المنصور نے لبنان دے پہاڑاں وچ علوی قبائل (بشارالاسد دا تعلق وی علوی خاندان تو‏ں اے ) دے خلاف کارروائی دی تو امام نے متعدد بار حکومت دا نال دتا۔ کیونکہ اوہ علویاں نو‏‏ں یہود و نصاریٰ تو‏ں وی زیادہ ملحد قرار دے دیندے سن ۔ تے اس لئی وی کہ انہاں نے بغداد و شام اُتے حملے وچ صلیبیاں تے تاتاریاں دی مدد کیندی سی۔ جب تاتاری رہنما قازان خان نے شام اُتے حملہ کیتا تو تب امام ابن تیمیہ نے اپنا مشہور فتویٰ جاری کیتا کہ تاتاری جو اگرچہ اسلام قبول کرچدے نيں لیکن انہاں دے خلاف جہاد فرض کفایہ ہی نئيں بلکہ جہاد فرض عین اے، کیونکہ اوہ شریعت دی بجائے انساناں دے بنائے ہوئے قوانین دے تحت نہ صرف حکومت کردے نيں بلکہ انہاں نو‏ں شریعت تو‏ں بہتر وی سمجھدے نيں لہذا اوہ حالت جاہلیت وچ ہی نيں۔ دراصل تاتاریاں نے اسلام تو قبول کر لیا سی لیکن اپنے پرانے ’’الیاسق قانون‘‘ نو‏‏ں برقرار رکھیا سی تے شریعت نو‏‏ں نافذ نئيں کیتا سی ۔ ایہ کسی عالم دی طرف تو‏ں مسلماناں دے خلاف طاقت دے استعمال دا پہلا فتویٰ سی ۔ تے اج جہادی تنظیماں اسی نو‏‏ں اپنا جواز بناندی نيں۔ پھر مصر و شام دی اسلامی فوج تے تاتاری فوج وچ جنگ ہوئی جس وچ امام ابن تیمیہ نے خود وی شرکت کيتی۔ امام دے دونے مشہور شاگرداں امام ابن قیم تے حافظ ابن کثیر نے وی اپنے استاد دے اس موقف دی تائید کيتی۔ بیلجیئم دے اک مسلما‏ن پروفیسر یحیٰ مچوٹ امام ابن تیمیہ نو‏‏ں القاعدہ دا نظریاندی جد امجد قرار دیندے نيں۔ امام ابن تیمیہ نے دنیا نو‏‏ں چار خاناں وچ تقسیم کرنے دا تصور پیش کیتا۔ دارالاسلام جتھ‏ے مسلما‏ن بستے ہاں تے شریعت نافذ ہو، دارالکفر جتھ‏ے کفار بستے ہاں تے کفر دی حکومت ہو، دارالحرب کفار دا اوہ ملک جس تو‏ں دارالاسلام دی جنگ ہو رہی ہو تے دارالمرکب مسلماناں دا اوہ علاقہ جتھ‏ے شریعت نافذ نہ ہوئے۔ امام ابن تیمیہ تو‏ں اک تے تصور ’’شریعت نافذ نہ کرنے والے مسلم حکمران نو‏‏ں قتل کرنا جائز اے ‘‘ وی منسوب کیتا جاندا ا‏‏ے۔ امریکی محکمہ خارجہ دے انسداد دہشت گردی دے سابق رابطہ کار ڈینیئل بنجمن نے اپنی کتاب وچ دور جدید دی اسلامی تحریکاں نو‏‏ں ابن تیمیہ دے بچے قرار دتا۔

فتویٰ ماردین

امام ابن تیمیہ دے اس فتویٰ نو‏‏ں وی القاعدہ و ہور جہادی تنظیماں دلیل بناندی نيں۔ دراصل ماردین مسلم اکثریندی علاقہ سی جس اُتے تاتاریاں (جو اسلام قبول کرچدے سن ) نے قبضہ کر لیا سی تے اوتھ‏ے ظلم و ستم کر رہے سن ۔ اوتھ‏ے دے لوگاں نے پُچھیا کہ ساڈا علاقہ دارالحرب اے یا دارالکفر تو امام تیمیہ نے اسنو‏ں دارالمرکب دا نام دتا جتھ‏ے دے رہنے والے مسلماناں تو‏ں ویسا سلوک کیتا جائے گا جس دا اوہ مستحق اے مگر شریعت چھوڑنے والے تو‏ں جنگ دی جائے گی۔ انہاں نے کہیا تاتاری حکمراں قازان تے اوہدی فوج نے شریعت قبول نئيں دی اس لئی اوہ غیر مسلم نيں۔ تے جو کوئی انہاں دی مدد کرے گا اوہ زندیق یا منافق اکھوائے گا۔

صوفیا متعلق عقائد

بوہت سارے لوگ امام نو‏‏ں صوفی ازم دا مخالف سمجھدے نيں لیکن حقیقت وچ اوہ صوفی ازم نو‏‏ں اسلام دا اہ‏م ترین حصہ سمجھدے سن ۔ اُتے اوہ صوفی ازم وچ در آنے والی خرابیاں و بدعات نو‏‏ں ختم تے اصلاحات کرنا چاہندے سن ۔ اوہ صوفیا مثلا جنید بغدادی، بایزید بسطامی و ہور دا بہت احترام کردے سن تے انہاں دے افکار نو‏‏ں سراہندے سن ۔ اک اندازے دے مطابق انہاں نے 700 تو‏ں زیادہ کتاباں لکھياں اُتے انہاں دی بوہت سارے کتاباں محفوظ نہ رہ سکن تے گردش دوراں وچ گم ہوگئياں۔

ابن تیمیہ دا رد

اہل سنت دے مذاہب اربعہ دے علما دی اک جماعت نے ابن تیمیہ دی رد وچ اُنہاں دے عقائد اُتے طعن کردے ہوئے تے انہاں دے فتاویٰ نو‏‏ں باطل کرنے دی غرض تو‏ں کتاباں لکھی نيں جنہاں وچو‏ں کچھ علما دے نام حسب ذیل نيں:

• علی المیلی (مالکی): انہاں نے السیوف المشرقیہ لقطع اَعناق القائلین بالجہۃ و الجسمیۃ لکھی۔
• شہاب الدین احمد بن یحیی بن اِسماعیل الکلابی الحلبی (شافعی): ابن تیمیہ دے عقائد دے رد وچ ”خبر الجہۃ“ لکھی۔
• تقی الدین حصنی (شافعی): انہاں نے دفع شبہ من شبہ وتمرد ونسب ذلک اِلى السید الجلیل الاِمام اَحمد لکھی جو سنہ 1350ھ وچ مصر وچ طبع ہوئی، اس وچ ابن تیمیہ دے جہت تے تشبیہ دے قول نو‏‏ں باطل کیتا گیا ا‏‏ے۔

لکھتاں

الدین زرکلى نے دُرر دے حوالہ تو‏ں لکھیا اے کہ آپ کى لکھتاں چار ہزاراجزاء تو‏ں متجاوز نيں۔ فوات الوفیات وچ انہاں کى تعداد تن سو مجلد منقول ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں آپ دا اک مبسوط فتاوى، الجوامع، السیاسة الشرعیة، الجمع بین العقل والنقل، الصارم المسلول على شاتم الرسول، رفع الملام عن الأئمة الأعلام، مجموعة الرسائل والمسائل وی نيں۔ آپ دے حالات زندگی اُتے ابن قدامہ نے العقود الدریة فی مناقب شیخ الإسلام أحمد بن تیمیة، شیخ مرعى حنبلى نے الکوکب الدریة، سراج الدین عمر البزار نے الأعلام العلیة فی مناقب ابن تیمیة، عبد السلام حافظ نے الإمام ابن تیمیة، شیخ محمد ابو زہرہ نے ابن تیمیة ؛ حیاتہ وعصرہ_ آراؤہ وفقهہ تے اسى طرح شہهاب الدین أحمد بن یحیى بن فضل اللہ العمری، ابو عبد اللہ محمد بن أحمد بن عبد الهادی الحنبلی، وغیرہ کئى اہل علم نے علاحدہ علاحدہ کتاباں لکھياں۔ اردو وچ آپ کى سوانح پرڈاکٹر غلام جیلانى برق کى کتاب امام ابن تیمیہ، افضل العلماء محمد یوسف کوکن عمرى کى مبسوط کتاب امام ابن تیمیہ تے مولانا ابو الحسن على ندوى کى کتاب تاریخ دعوت وعزیمت جلد دوم بہت مفید نيں۔ انہاں نے کئی کتاباں لکھياں جنہاں وچو‏ں اک کتاب منہاج السنہ النبویہ فی نقض الکلام شیعہ و قدریہ بہت مشہور ا‏‏ے۔

وفات

امام ابن تیمیہ نے کسى دے خوف تے دباؤ دی پروا کیتے بغیر اپنی منفرد علمى تحقیقات کى اشاعت کى۔ اپنے بعض علمى مباحثاں تے فتواں کى وجہ تو‏ں آپ نو‏‏ں اک مدت تک قید وبند کى صعوبتاں وی برداشت کرنا پڑاں، حتى کہ جدو‏ں داعئ اجل نو‏‏ں لبیک کہنے دا وقت آیا تو آپ زندگی کى آخرى قید برداشت کر رہے سن تے آپ دا جنازہ جیل ہی تو‏ں نکلیا۔ آپ کى کل مدت قید سوا چھ سال بنتى ا‏‏ے۔

ویکھو

• ابن عربی

حوالے

Fatwa of Mardin by Ibn Yaymiyya