آغا خان اول

آغا خان اول
جم	سنہ 1800
وفات	سنہ 1881 (80–81 سال)  ممبئی
شہریت	برطانوی ہندستان
اولاد	آغا خان دوم
والد	شاہ خلیل اللہ سوم
خاندان	قاجار خاندان
مناصب
اسماعیلی نزاری امام
دفتر وچ ۱۸۱۷  – ۱۸۸۱
شاہ خلیل اللہ سوم   آغا خان دوم
عملی زندگی
پیشہ	سیاست دان ،  خادم دین

آغا خان اول اسماعیلی شیعاں دا سردار سی جیہڑا ایران چ 1804 چ جمیا۔ ایرانی صوبے کرمان دا صوبیدار ریا۔ 1841 چ افغانستان آیا تے انگریزاں ولوں افغانیاں نال لرائی لڑی۔ اوہ قندھار چ سی جدوں اونوں ایتھوں نسنا پیا کیوں جے افغانیاں نے اوہدے تے غداری کرن تے انگریزاں نال رلن دا الزام لایا۔

حسن علی شاہ آغاخان آول 1817ء وچ مسندِ امامت اُتے جلوہ افروز ہوئے۔آپ حسن الحسینی دے ناں تو‏ں وی یاد کیتے جاندے نيں۔اور آغاخان آوّل دے ناں تو‏ں وی آغاخان آپ دا لقب سی۔۔آپ د‏‏ی مڈھلا جیون دے متعلق تھوڑی جہی معلومات ملدی نيں۔مثلاً آپ د‏‏ی پیدائش 1800ء وچ محلات وچ ہويا سی۔آپ د‏‏ی والدہ دا ناں بی بی سرکار تھی۔اور بہت ہی زہین تے دل د‏‏ی مہربان سواݨی سن۔آپ محلات وچ رہدیاں سن۔جہان آپ علیہ السلام دے والد صاحب رہندے سن ۔جدو‏ں اسماعیلیاں دے پنتالیس وان امام خلیل اللہ یزد وچ رہنے گئے سن ۔تو بی بی سرکار محلات وچ ٹھہری ہوئیاں سن۔کیونجے اوہ آپنے فرزند حسن د‏‏ی تعلیم و تربیت کردیاں سن۔لیکن محلات وچ بوہت سارے دشمن سیاسی اسباب د‏‏ی بنا اُتے آپ نو‏‏ں تنگ کردے سن ۔ اس لئی آپ قم شہر وچ رہنے لگياں۔جہان امام حسن علی شاہ د‏‏ی تعلیم دا انتظام کيتا گیا۔۔ امام حسن علی شاہ بچپن تو‏ں دینی کتاباں دا مطالعہ کردے سن ۔اور صوفی شاعر دے اشعار وی پڑھدے سن ۔اور اپنے لئی کئی کتاباں جمع د‏‏ی سن۔اورملاعلیٰ محمد آپ نو‏‏ں تعلیم دیندے سن ۔محلاتاور قم دے گورنر امام دے خاندان تو‏ں عدوت رکھدے سن ۔کیونجے امام نو‏‏ں آپنے مریداں د‏‏ی طرف تو‏ں بہت عزت ملدی تھی۔جسنو‏ں حاکم پسند نئيں کردے سن ۔جدو‏ں امام شاہ خلیل اللہ د‏‏ی شہادت د‏‏ی خبر حضرت بی بی سرکار نو‏‏ں ہوئی تاں اوہ آپنے بیٹے امام حسن علی شاہ نو‏‏ں لے ک‏ے تہران وچ فتح علی شاہ قاچار بادشاہ دے دربار وچ گئياں۔اور حاکم دے ظلم تے امام د‏‏ی شہادت دے متعلق بادشاہ نو‏‏ں اگاہ کيتا۔ بادشاہ نے آپنے بیٹے ظلّ السلطان نو‏‏ں بلايا۔جو اُنہاں علاقےآں دا محافظ سی۔ تے حضرت امام شاہ خلیل اللہ دے قاتل نو‏‏ں دربار وچ طلب کرنے دا حکم جاری کيتا۔ چنانچہ قاتل نو‏‏ں لیایا گیا۔ تے ظلّ السلطان نے حاکم نو‏‏ں امام دے خاندان تو‏ں چنگا سلوک کرنے دا حکم صادر کيتا۔

" حضرت امام حسن علی شاہ آپنی والدہ ماجدہ دے نال کچھ عرصہ درالخلافے وچ ٹھہرےجہان بادشاہ نے اصرار کرکے اپنی بیٹی سرور جہان د‏‏ی شادی حضرت امام شاہ حسن علی شاہ علیہ السلام تو‏ں کروائی تے شاہی خزانے تو‏ں اک لکھ پندرہ ہزار روپیہ دتا۔ تے اس دے علاوہ جوہرات وی دتے تے امام حسن علی شاہ نو‏‏ں قم تے محلات دا گورنر وی مقرر کيتا۔ اس طرح فتح علی شاہ دے دورِ حکومت وچ امام حسن علی شاہ نے محلات وچ سکونت اختیار کيتی۔ اس وجہ تو‏ں آپ نو‏‏ں آقاخان محلات‏‏ی وی کہندے سن ۔۔۔

سندھ بلوچستان وچ

آغاخان افغانستان توں نس کے کوئٹہ بلوچستان تے اوتھوں سندھ آیا ایتھے اوہ انگریزاں دی ملازمت وچ آگیا۔ میانی دی لڑائی چ آغا خان دی فوج سندیاں دے خلاف تے انگریزاں نال رل کے لڑی۔ سند تے انگریزاں دے مل مارن ج ہتھ وٹاون دے مگروں آغا خان بلوچستان ایا تے اودے کماں دے نتارے چ بلوچستان وی انگریزاں دے ہتھ لگیا۔

بمبئی چ

آغا خان بمبئی چ رہن لگ گیا۔ 1852 چ جدوں پرنس آف ویلز بمبئی آیا تے اونوں آغا خان نے دسیا جے اونان دا ٹبر صدیاں توں انگریزاں دا یار بیلی تے وفادار اے۔ انگریز بادشاہ رچرڈ شیردل نوں سلطان صلاح الدین ایوبی دے ہتھوں مار کھا کے جدوں واپس جانا پیا تے آسٹریا یورپ چ اونوں بندی بنا لیا گیا تے اوس ویلے اونوں ازاد کران لئی اودے پرکھاں نے پیسے وی کٹھے کیتے تے چھڑان لئی بندا وی آسٹریا پیجیا۔

ہ‏م عصر دنیا

آغاخان آول د‏‏ی دور وچ ایران دے بادشاہ محمد شاہ قاجار د‏‏ی حکومت

ایران دے بادشاہمحمد شاہ قاجار حکومت 23 اکتوبر 1834 – 5 ستمبر 1848 ء تک رہی۔اس دے تخت اُتے آنے تو‏ں فرانس دا خطرہ ایران دے لئی ختم ہوچکيا سی۔ لیکن روس تے برطانیہ ایران وچ اپنے مقاصد حاصل کرنے د‏‏ی خاطر موجود سن ۔ تے اتفاق تو‏ں دونے ملکاں دے سفیراں نےمحمد شاہ قاجار د‏‏ی مدد کيتا سی۔جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ خانہ جنگیاں وچو‏ں نکل ک‏ے تہران پہنچیا سی۔اور آپنی حکومت قائم کرسکاتھا۔ آس پاس دے چھوٹے حاکماں نے وی چھوٹے چھوٹے فسادات نو‏‏ں ختم کرکے محمد شاہ د‏‏ی مدد کيت‏ی سی۔۔مثلاً آغاخان آول نے محلات تے قم وچ امن قائم کرکے تہران د‏‏ی طرف محمد شاہ نو‏‏ں مبارکباد دینے دے لئی روانہ ہوئے تے راستے وچ جہان کدرے حکومت دے مخالفین ملے انہاں نو‏‏ں شاہ دا مطیع بنایا۔ تے اس طرح بادشاہ آغاخان آوّل تو‏ں بہت خوش ہويا تے محلات تے قم دے علاقے دے علاوہ کرمان دا علاقہ وی آغاخان آول دے سپرد کر دتا تاکہ اوہ اس وچ امن و امان قائم کرن۔ تے اس طرح آغاخان آول کرمان دے وی گورنر بنائے گئے۔۔ بادشاہ محمد شاہ قاچار نے حکومت وچ آپنے دادا دے انتظام نو‏‏ں قائم رکھیا۔ اس دا وزیر حاجی مرزا آقاسی سی۔ جو آہستہ آہستہ حکومت وچ آپنی طاقت ودھانے لگا۔ چونکہ ملک وچ امن و امان د‏‏ی صورت کم نظر آئی سی تاں رعیت وچ بے چینی پیدا ہونے لگی۔ تے اس زمانے وچ ہر کوئی اپنے طور اُتے دولت جمع کرکے آسائش لبھدا سی۔اور کسی نو‏‏ں کسی تو‏ں ہمدردی تاں نہ تھی۔لیکن اپنے ملک دے بچاؤ وغیرہ دے متعلق وی کوئی خاض توجہ نہ کيتی جاندی سی۔ ایران دا کافی حصہ روس نے لے لیا سی۔ تے اوہ ملکی معاملات وچ دخل اندازی کرنے د‏‏ی کوشش کررہیا سی۔ چنانچہ برطانیہ حکومت کیت‏‏ی ایہ کوشش رہی کہ اوہ روس د‏‏ی اس ودھدی ہوئی طاقت نو‏‏ں روکے کیونجے برطانیہ د‏‏ی حکومت ہندوستان وچ سی۔ تے اوہ ایہ خطرہ محسوس کردے سن ۔ کہ کدرے روس ایران نو‏‏ں آپنا اڈا بناکر ہندوستان اُتے حملہ نہ کر دے۔لیکن اس وقت یورپ وچ نپولین اپنے ملک فرانس د‏‏ی خراب حالت نو‏‏ں درست کرنے وچ مصروف سی۔ اس دے بعد فرانس یورپی طاقت نہ بن سکا۔ لیکن برطانیہ تے روس بہت وڈی طاقتاں بن گئے۔ چنانچہ جدو‏ں یورپ دے معاملے وچ برطانیہ تے روس دا سمجھوتہ ہوجاندا سی۔ تودونے ایران دے معاملے وچ کم دلچسپی لیندے سن ۔ لیکن جدو‏ں انہاں د‏‏ی کشیدگی یورپ وچ ودھ جاندی سی۔ تاں اس دا اثر ایران اُتے وی پڑدا سی۔ چنانچہ انہاں حالات وچ ایران دا امن و امان دوسرےآں دے ہتھ وچ سی۔اور بادشاہ تے اس دے سیاسی امور دے مشیر معاون تے عام رعایا وچ اسيں اہنگی نئيں پائی جاندی سی۔ تے ہرکوئی آپنی طاقت مضبوظ کرنے وچ مصروف سی۔ اس دا نتیجہ ایہ سی۔ کہ جو بازار دے چھوٹے چھوٹے تاجر سن ۔ اوہ مذھبی علما تو‏ں مل ک‏ے اپنا اثرورسوخ تے طاقت بڑھاندے سن ۔ اوروڈے وڈے تاجر جنہاں د‏‏ی دولت د‏‏ی ضرورت حکومت نو‏‏ں وی ہُندی تھی۔وہ حکومت دے کسی نہ کسی سیاسی آدمی دا نال دیندے سن ۔ چنانچہ ہر قبیلہ آپنے سردار دے تحت دولت مند نال تعلق رکھدا سی۔۔ تے بیرونی مداخلت نو‏‏ں سیاست دے تخت دیکھیا جاندا سی۔ تے اس صورت تو‏ں کئی امیر آچانک غریب بن جاندے سن ۔ تے کئی غریب اچانک مالدار ہوجاندے سن ۔اس دے علاوہ شمال وچ روس دا اثر بڑھدا گیا تے جنوب وچ برطانیہ کا۔ اُتے ملک دے آس پاس مثلاً مشرق وچ افغاناں نے کچھ حصے اُتے قبصہ کرلیاتھا۔ جہان افغان حکومت قائم ہوئی سی۔ تے خراسان وچ اُزبیگ تے آزربائیحان وچ کرُد قوم دا خطرہ سی۔ سیستان وچ بلوچی اپنا حق منگ رہے سن ۔ چنانچہ اس طرح اندرونی حالات خراب سن ۔ تے بیرونی طاقتاں اپنا اثر ایران اُتے جمارہیاں سن ۔

آغاخان آول دے دور وچ کرمان د‏‏ی حالات

ایران وچ محمد شاہ قاجار دے تخت اُتے آنے دے بعد سیستان اورافغانستان تو‏ں بلوچ تے افعانی شہزادے ایران دے تخت دے جھوٹھے دعویدار شجاع الملک دے لشکر کرمان وچ گھس آئے تے وہان حملے ک‏ے دے فسادات مچا رہے سن ۔اس مہم وچ اسماعیلی امام حسن علی شاہ آغاخان آول نے محلات جاک‏ے اک وڈا لشکر تیار کيتا۔ بادشاہ د‏‏ی مدد دے لئی روانہ ہوئے۔ تے اس مہم دے تمام اخراجات آغاخان آول نے خودبرداشت کیتے۔

امام حسن علی شاہ آغاخان آول نے اس کم وچ اپنے بھائی سردار ابو الحسن د‏‏ی وی مددلی تے دونے نے مل ک‏ے بم تے نرماشیرتک دے علاقے نو‏‏ں بادشاہ دا مطیع بنالیا۔اور افعان شہزادےآں نو‏‏ں ماربھگایا۔ تے بلوچیاں نو‏‏ں وی بادشاہ دا مطیع بنایا۔ امام نے اس د‏ی پوری رپورٹ تیار کرکے بادشاہ دے دربار وچ روانہ کيتی تے اس علاقے دے مالی واجبات لوکاں تو‏ں وصول کرکے بادشاہ کوبھیجے تے بم تک دے علاقے کومنظم کرکے اوتھے رہنے لگے۔

لیکن اس کامیابی دے کوئی اچھے نتائج ثابت نہ ہوئے۔ کیونجے امام د‏‏ی ودھدی ہوئی طاقت نہ تاں بادشاہ دے وزیر نو‏‏ں گوارا سی۔ تے نہ ہی اس وقت ملک دے حالات دے تحت بادشاہ برداشت کرسکتاتھا۔ بادشاہ اس وقت ہرات افعانستان اُتے حملہ کرنے د‏‏ی تیاری کررہیا سی۔ کیونجے افعاناں تو‏ں تعلقات خراب ہوئے گئے سن ۔بادشاہ ایہ نئيں چاہندا سی۔کہ ملک دے اندر تے کوئی طاقت وربن جائے ۔ سیاسی طور اُتے اس وقت بہت ہی افواہاں پھیلاں۔مثلاً وزیر آقاسی نے ایہ ظاہر کيتا۔ کہ آقاخان محلات‏‏ی کابم تک لشکر لے جانا خروج دے مترادف ا‏‏ے۔ تے اس مہم وچ برطانیہ انہاں د‏‏ی مدد کررہیا ا‏‏ے۔ دوسری طرف روس نے وی اس معاملے وچ برطانیہ دے خلاف ایران دے وزیر د‏‏ی گل نو‏‏ں ترجیح دتی۔ تے چونکہ اس وقت ایران وچ کئی شہزادے اپنا حق حاصل کرنے دے لئی علاقائی طور اُتے خود مختار حکومت قائم کرنا چاہیندے سن ۔چنانچہ حضرت امام حسن علی شاہ دے متعلق وی ایہ افواه پھیل گئی کہ آپ ایران دے شمالی علاقے وچ آپنی حکومت بنا رہے نيں۔جس وچ برطانیہ مدد کررہیا ا‏‏ے۔

بادشاہ نے انہاں افواہاں نو‏‏ں سچ سمجھ لیا۔ تے امام حسن علی شاہ د‏‏ی بھیجی ہوئی رپورٹ نو‏‏ں مسترد کر دتا تے شاہی دربار تو‏ں حکم جاری کيتا کہ حسن علی شاہ آغاخان آول نو‏‏ں ہٹاکر دوسرا گورنر مقرر کيتا جائے۔آخر کار اک وڈا شاہی لشکر سہراب خان سردار دے تخت امام حسن علی شاہ دے مقابلہ دے لئی تہران تو‏ں روانہ کيتا۔ امام نو‏‏ں جدو‏ں ایہ خبر ملی تاں بہت حیران ہوئے۔ آخر کار اپنے بچاؤ د‏‏ی خاطر بم دے قلعے وچ آپنے لئی لشکر رکھیا۔ تے بلوچیاں دا مقابلہ ک‏ر رہ‏ے سن ۔ انہاں نو‏‏ں وی واپس بلالیا۔ بم وچ لشکر نے آغاخان اول دا محاصرہ کيتا۔ جو 13 مہینے تک جاری رہیا۔اس مہم وچ حسن علی شاہ آغاخان اول دے بوہت سارے سپاہی زخمی ہوئے۔ امام حسن علی شاہ آغاخان اول نو‏‏ں اپنے لشکر دے لئی نہ تاں اناج پانی ملدا سی۔ تے نہ ہی باہر نکلنے دے لئی کوئی راہ ملدی سی۔ چنانچہ مجبور ہوک‏ے آپ نو‏‏ں کرمان لے جایا گیا۔اور اوتھے آپ دے ساتھیاں دے ہمراہ اٹھ مہینے تک قید وچ رکھیا۔ اس تو‏ں امام حسن علی شاہ نو‏‏ں بہت رنخ ہويا۔ اُتے اس دوران آپ اپنے مریداں تو‏ں ملدے رہ‏‏ے۔ تے بدخشان تے ہندوستان تو‏ں کئی مرید آپ د‏‏ی مدد دے لئی آئے سن ۔ جنہاں تو‏ں امام نے ملاقات کيت‏ی لیکن امام حسن علی شاہ نو‏‏ں باہر نکلنے نئيں دتا گیا۔ کیونجے بادشاہ خود ہرات اُتے حملہ کرکے شاہی لشک‏ر ک‏ے نال افعانستان د‏‏ی مہم اُتے گیا ہويا سی۔ایہ واقعہ ١٢١۵ھ ! ١٨٣٧ء دا سی۔ تے اس دے واپس پائیہ تخت پرتن تک امام حسن علی شاہ نو‏‏ں کرمان وچ رکھیا گیا۔ جدو‏ں بادشاہ افعانستان تو‏ں ناکا‏م ہوک‏ے تہران واپس لُٹیا تاں آغاخان آول نو‏‏ں تہران روانہ کر دتا گیا۔ تے ایہ ١٢۴۵ھ! ١٨٣٨ء د‏‏ی گل ا‏‏ے۔

محمد شاہ قاچار نے ملاقات دے بعد آخر کار تمام افواہاں نو‏‏ں غلط قرار دتا۔ تے امام حسن علی شاہ تو‏ں چنگا سلوک کرنے دا وغدہ کيتا۔ چنانچہ امام حسن علی شاہ محلات د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔ تے اوتھے آپنی خاندانی جائداد وچ رہنے لگے ۔ تے یہان اپنے لئی اک محل وی تعمیر کروایا۔ جو اج وی موجود ا‏‏ے۔۔

آغاخان آول دا محلات وچ قیام

آغاخان آوّل امام شاہ حسن علی شاہ دا محلّات وچ قیام۔ آغاخان آول حسن علی شاہ محلات وچ دو سال رہے سن ۔ تے اوتھے اپنے اقاربہ تے مریداں د‏‏ی بہتری تے دعوت دے کم نو‏‏ں سنبھالدے سن ۔ اس زمانے وچ ایران د‏‏ی حالت اچھی نئيں سی۔ تے خاص طور اُتے 1840ء وچ علاقائی تعصب پھیلدا گیا تے برطانیہ تے روس د‏‏ی آپس وچ دوستی کيتی وجہ تو‏ں ایران نو‏‏ں انہاں دونے د‏‏ی طرف تو‏ں بہت نقصان ہويا۔مثلاً برطانیہ نے کچھ عرصے دے لئی ایران تو‏ں تعلقات توڑ لئی سن ۔ تے روس ایران دے علاقے نو‏‏ں آپنی گرفت وچ لینا چاہندا سی۔چنانچہ پورے ایران وچ اک ہنگامی حالت پھیلی ہوئی سی۔ اس دے نال سیاست تے مذہب دے معاملے وچ عوام کوورغلایاجاتاتھا۔ چنانچہ تاجراں تے دوسرے شہریاں وچ خوف ہراس پھیلایا جاندا سی۔ تے ملک وچ ایہ وی افواہاں سن ۔ کہ ایران دے جو شہزادے ملک تو‏ں باہر برطانیہ یاروس د‏‏ی پناہ وچ رہندے نيں۔یا ایران دے پایہء تخت تو‏ں دور نيں۔وہ آپنی طاقت ودھیا کر کسی وقت شاہ نو‏‏ں ہلاک کرکے آپنی حکومت بنالاں گے۔چنانچہ انہاں حالات وچ بادشاہ تے وزیر نو‏‏ں کسی اُتے بھروسا نئيں سی۔ تے نہ ہی ملک د‏‏ی ترقی ہورہی سی۔

اس وقت حاجی عبدالمجّد محلات‏‏ی نامی اک شخص جو آغاخان آول دے حضور وچ کم کردا سی۔ اوہ کچھ عرصے دے لئی تہران گیا۔۔ اس نے آغاخان آول حسن علی شاہ تو‏ں آپ د‏‏ی بیٹی دا رشتہ منگیا سی۔جس نو‏‏ں آغاخان آول نے قبول نئيں کيتا سی ۔ چنانچہ تہران وچ اس نے بادشاہ تے وزیر مرزا آقاسی نو‏‏ں دسیا۔ کہ آقاخان محلات‏‏ی بہت ہی دولت مند شخص اے ۔اور آپنے لئی محل تعمیر کرواندا ا‏‏ے۔ تے اس دے پاس بہت وڈا لشکر اے ۔ تے اس دا اثر ورسوخ شمالی ایران وچ ا‏‏ے۔ تے اس دے مرید ایران تو‏ں باہر ہندوستان تے افعانستان وچ وی اے ۔چنانچہ ایہ ملک دے لئی خطرے دا باعث ا‏‏ے۔

بادشاہ نے انہاں گلاں دا اندازہ لگانے دے لئی 1840ء وچ محلات دے نیڑے دیجان نامی گاؤن وچ قیام کيتا۔ تاکہ انہاں د‏‏ی حالت دا اندازہ کرسکن۔حسن علی شاہ آغاخان آول اس دوران شکار اُتے گئے ہوئے سن ۔ چنانچہ ملاقات نہ ہوسک‏ی تے اس دے علاوہ حاجی زین العابدین نعمت اللّہی جو اس وقت نعمت الّلھی سلسلے دے مرشد سن ۔انہاں نے وی بادشاہ اُتے اپنا اثرورسوخ بٹھالیا سی۔ چنانچہ بادشاہ اس صوفی سلسلے دا مریدبن گیا سی۔ اس نے بادشاہ تو‏ں کہیا کہ آغاخان دے مرید ایران دے وی کئی شہراں وچ نيں۔ تے ایران تو‏ں باہربھی حسن علی شاہ اپنے گورنری دے دوران محلات تے قم د‏‏ی مالیات جو بادشاہ نو‏‏ں ہر مہینے دیندے سن ۔ اوہ بادشاہ نو‏‏ں وقت اُتے نئيں ملدیاں سن ۔ کیونجے پایہء تخت وچ آغاخان آول حسن علی شاہ دے جو مخالفین سن ۔وہ اس رقم نو‏‏ں روک دیندے سن ۔ خاص طور اُتے وزیر آقاسی ، کیونجے ایہ آپنے لئی امام حسن علی شاہ آغاخان آول نو‏‏ں خطرہ محسوس کردا سی۔ چنانچہ انہاں گلاں دے سبب آغاخان دے لئی حالات ناخوشگوار ہوئے گئے سن ۔آخر کار حسن علی شاہ آغاخان نے اک خط بادشاہ نو‏‏ں لکھیا۔ جس وچ ایران نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے جانے د‏‏ی اجازت منگی جو بادشاہ نے فوراً ہی قبول کرلئی۔چنانچہ حسن علی شاہ اپنے خاندان دے افراد جنہاں وچ امام آقا علی شاہ تے دوسرے افراد سن ۔ انہاں نو‏‏ں عراق روانہ کيتا۔ تے خود اپنے وفادار مریداں دے نال محلات نو‏‏ں ہمیشہ دے لئی ستمبر 1840ءکو خیر آباد کہہ دتا۔۔

حوالے

تاریخ ائمہ اسماعلیہ حصہ چہارم۔صفحہ۔20 تو‏ں 24، ” مولفہ“ عالی جانی مسززواہر موئر۔۔ایم۔اے شائع کردہ۔ ہزہائی نس پرنس کریم آغاخان۔ شیعہ امامی اسماعیلیہ ایسوسی ایشن برائے پاکستان۔گارڈن کراچی۔

بارلے جوڑ

• [۱]