Turin
 |
Vos an lenga piemontèisa |
| Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì. |
Turin (IPA: [tyˈriŋ], Torino an italian, Turin an fransèis e an ossitan) a l'é na metròpoj ant l'ëstat italian con 902.137 abitant, capleugh dla sità metropolitan-a omònima e capital ëd Piemont. A l'é la quarta comun-a italian-a scond j'abitant dòp Roma, Milan e Nàpoli ma a l'é la tersa sità da la mira conòmica. Con l'àrea metropolitan-a a së spantia sna surfassa ëd 1.100 km2 con 2.200.000 abitant (conforma a l'OCSE). A l'é un fra ij pì amportant sènter universitari, colturaj, torìstich e sientìfich dël Pais. A l'é na sità industrial mersì a soe meison viturìstiche. An dzorpì, a l'é sènter dl'edission, dla telecomunicassion, dël cine, dj'areclam, dla cusin-a, dl'architetura, dla progetassion e dlë spòrt. Geografìa[modìfica | modifiché la sorgiss]Turin as treuva ant ël sènter dël Piemont ant la Pian-a Padan-a. Turin a l’é bagnà da Pò, ch'a lo traversa da Sud a Nòrd, da Sangon, da la Stura ëd Lans e da la Dòira Rivaria. Pò a spartiss la sità tra le colin-e a est e la pian-a a Òvest. Quand ch'a fa bel a së s-ciàiro ij brich ch'a sircondo la sità a Òvest, da Nòrd a Sud.  Clima[modìfica | modifiché la sorgiss]
Scond la classificassion dij clima 'd Köppen, Turin a l'é part dla binda Cfa: clima temprà ëd le latitùdin mesan-e, con istà càuda (temperadura media dël mèis pì càud nen sota 22°), invern frèid e sensa stason sùita. Pì precisaman, Turin a l'ha 'n clima temprà subcontinental, con invern frèid e relativaman sùit e istà càude. Ël pich ëd càud a l'é dl'istà 2003, cand la presensa continua ëd masse d'aria d'adoss subtropical, direte vers l'Euròpa sènter-continental da n'antissiclon nòrd-african, a l'ha possà 'l mercuri dël termòmeter a 39,7°C l'11 ost 2003. J'istà, gavà 'l cas ecessional dël 2003, a son scaudasse e j'argistr dj'ann 2000 a mostro ëd temperadure pì àute che la media climàtica stòrica.  Durant la stason invernal l'àrea 'd Turin, parej 'me tut ël Piemont òvest e sud a l'é anteressà da la formassion dël cussin frèid, con ël fluss ëd masse d'aria continentaj, e che, grassie a brich e mont dla pian-a 'd Pò ossidental a arzist an manera fòrta aj vent tëbbi ch'a sofio a autësse medie e àute 'me 'l siròch, favorend soens la fiòca, marlàit bin fòrta. Ste fiòche a son ciamà fiòche dl'andossiment, përché a càpito cand la temperadura a monta progressivaman durant la precipitassion (episòdi arnomà a son coj dij gené dj'agn 1985, 1986, 1987, cand l'ambaronament a l'è stàit ëd 40-60 centim). A venta arcordé 'dcò ij fluss ëd frèid sla sità. Ant lë stòrich fërvé 1956 ël termòmeter a l'ha marcà ij nùmer pì bass dla serie climàtica: -22 °C a Turin-Caseli, -25 °C a Turin-Mirafior, -26 °C a Lombriasch, ant la pian-a a Sud ëd Turin. Dël gené 1985 le temperadure a son rivà a -14 °C. Con ël recent fluss ëd gèil dël fërvé 2012 ël mercuri dij termòmeter a l'ha marcà për vàire dì 'd temperadure parèj ëd cole dl'invern 1956: particolarman ël 7 fërvé 2012 a la meteostassion ëd Candieul a son argistrasse -23,9 °C e an tute le meteostassion dla pian-a turineisa, dzortut a sud dla sità, a son ëstàit argistrà 'd valor sëmijant. Ant ël sènter sità, an coj dì-là, a son ëstàit argistrà -13 °C/-14 °C. As arcòrda 'dcò ël 20 Dzèmber 2009, cand a son staje dj'estrem tèrmich (temperadura mìnima e temperadura màssima) ëd -13 °C e 'd -7°, ma con pich ëd -18 °C ant la pian-a dantorn. A la fin, contut sòn, për lòn ch'a rësguarda ël sènter sità, dapòst ch'a manco d'àutri dat sigur, la temperadura pì bassa argistrà a resta cola 'd -19,1 °C, argistrà ël 3 fërvé 1754 da Ignassi Sòmis an Contrà 'd Pò. Ij perìod pì piovos a son ij tre mèis da avril a giugn e 'l mèis d'otóber; ël mìnim pì aùss e durèivol dle precipitassion a l'é d'invern e sùbit dòp a-i é luj. Le precipitassion dla tarda istà, ch'a smijerio sempe scarse, an efet a son bin variàbij scond l'ann. J'orissi, an media 20 minca ann, dont doi con grela, a càpito ëd sòlit nomach ant ij mèis fra avril e otóber e a càuso dle pieuve men durèivoj ma 'ncor pì satìe: ël 1m Luj 1987 a son drocà 60 milim ant n'ora. Ai 13 Stèmber 2008 la meteostassion ëd Caseli, 14 chilòmeter a nòrd ëd Turin, a l'ha argistrà n'orissi straordinari: 220 milim an ses ore, antensità sensa d'àutri episòdi precedent ant la pian-a turinèisa. La quantità 'd precipitassion anual (833 mm) a l'é guernasse la midema da la mità dl'Eut-sent a ancheuj. Stòria[modìfica | modifiché la sorgiss]Për aprofondì, ch'a varda l'artìcol: Stòria ëd Turin.  Età antica[modìfica | modifiché la sorgiss]Ij prim vilage stàbij dla zòna 'd Turin a armonto al III sécol aGC e a l'ero ëd na gent selt-ligurin-a ciamà Taurin, ch'a vivìa 'dcò ant le val ëd Susa e Lans. Scond chèiche sorgiss, un dë sti vilage, Taurasia, a l'ha ralentà la marcia d'Anìbal vers Roma a travers ëd j'Alp, arzistend-je për tre dì. L'ancamin dla costrussion dla sità 'd Turin a l'é 'l camp militar (Castrum Taurinorum) fàit da Giulio Céser durant le guére contra ij Gaj. Dël 28 dGC a l'é stàit alvà a colònia con ël nòm ëd Julia Augusta Taurinorum. Da sì a-i riva 'l nòm modern ëd Turin. La grija tìpica Roman-a dle strà a peul esse arconossùa ant la sità moderna, ma sòn dzortut ant l'àrea ciamà Quadrilàter roman. Contrà Dòira Gròssa a cor precisa an sël tòch dël decuman dla sità roman-a ch'a ancaminava da la Pòrta Decuman-a. Costa-sì a l'é stàita peui ancorporà al Castel dj'Acaja, trasformà peui an Palass Madama. La Pòrta Palatin-a, a nòrd dël dëstrèit, a l'é stàita artrovà dla fin dl'Eut-sent an campand giù le costrussion medievaj dëdzora e a l'é ancor ancheuj goernà an mes a 'n pra vzin al dòm. Turin a l'avìa sinch mila resident al temp, tuti ch'a vivìo andrinta a la sinta dij murajon. Dël 312 la sucession imperial a l'ha causà na guèra, combatùa 'dcò ant la pian-a 'd Turin, anté ch'a son scontrasse Massens contra Costantin; Costantin a l'ha vagnà. Età ëd mes[modìfica | modifiché la sorgiss] Drocà l'Imperi Roman, Turin a l'é stàit controlà da j'Ostrogòt, daj Longobard e daj Franch ëd Carl ël Grand (773). Dël 940 a l'é stàita fondà la Marca ëd Turin, controlà da la dinastìa Arduìnica che, con ël mariage fra Adelàide ëd Susa e Odon, fieul d'Umbert Biancaman (fondator dla Cà 'd Savòja), a l'ha gropà Turin con la Savòja. Mentre la contà a l'era controlà daj vësco ëd Turin (1092-1130 e 1136-1191) lor-sì as disìo prinsi-vësco. Dal 1230 al 1235 la sità a l'é stàita controlà daj marchèis ëd Monfrà, dit Sgnor ëd Turin. A la fin dël Sécol ch'a fa XIII, cand la sità a l'é vnùa ëd fasson definitiva part dël Ducà 'd Savòja, a l'avia già vint mila abitant. Dël secol ch'a fa XV la sità a l'è stàita ridissegnà e a son ëstàit batì tanti palass e giardin. L'Università ëd Turin a l'é stàita 'dcò fonda an cost perìod. L'Arnassensa[modìfica | modifiché la sorgiss]Dël 1559, dòp la pas ëd Cateau-Cambrésis, pr'ël vorèj d'Emanuel Flibert stranomà Testa 'd fer la sità a l'é dventà capital dël Ducà ëd Savòja, che prima a l'avia 'me capital Chambéry. Con sòn a l'ha otnì dij murajon modern e na sitadela pentagonal. Dël sécol ch'a fa XVII ël ducà a l'é spantiasse a Onija, Ast e ant ël Monfrà e Turin a l'é dcò chërsù surtend daj murajon roman. .jpg) Piassa Real, ancheuj ciamà Piassa San Carl, e Contrà Neuva, ancheuj ciamà Contrà ëd Roma, a son ëstàite giontà con ël prim slargament dij mur sitadin, dla prima mità dël sécol ch'a fa XVII. Dël midem temp a l'é stàit ëdcò costruì ël Palass Real. Dla sconda mità dël sécol ch'a fa XVII a l'é stàit progetà e fàit në scond slargament dij mur ch'a l'avàa mè contrà prinsipal Contrà 'd Pò, na strà stòrta ch'a traversava la ragnà regolar ëd contrà ch'a gionzìa Piassa Castel al pont sël fium Pò. Dël 1706 a-i é staje l'Assedi 'd Turin da part ëd le trupe fransèise e spagneule. La sità e ij bajèt piemontèis a l'han arzistù sentedisset dì arpossand l'assedi. As armemòrio ij gest ëd Pero Mica, da cost moment eròe nassional piemontèis. Dël 1713 con ël Tratà d'Utrecht ij duca ëd Savòja a oten-o ël tìtol ëd rè, prima ëd Sicilia e peui ëd Sardëgna, Turin a ven capital dël Regn. La cort piemontèisa a ven pì amportanta e a Turin a son batì palass e vile për borzoà e nòbij ant lë stil baròch. L'architet pì famos ëd Turin a l'é l'architet real Filippo Juvarra. La sità d'ës temp-sì a argionz ij 90 mila abitant. Età contemporania[modìfica | modifiché la sorgiss]Turin, 'me 'l rest dël Piemont, a l'é stàit anetù da l'Imperi Fransèis dël 1802. La sità a l'é vnùita parèj sènter dla prefetura dël dipartiment ëd Pò fin-a che Napoleon Bon-a-part a l'é drocà dël 1814, can ël Regn ëd Sardëgna a l'é stàit restaurà con Turin 'me soa capital. Donca, la chërsùa polìtica 'd Turin a riva mersì a la chërsùa dël Regn durant la Restaurassion, cand a vagna l'antrega Liguria, gavà da le carte daj re ch'a podìo nen s-ciairé le repùbliche. Peui con ij regn ëd Carl Albert e 'd Vitòrio Emanuel II a jë s-ciòd l'andustria, ch'a ancamin-a daj tessù e da j'arme. Dël 1860 a-i é na crisi conòmica dòp ël fòrt dësvlup, causà 'dcò da le guère contra l'Àustria. Dël 1861 ij Savòja a unisso l'Italia scond le teorìe arsorgimentaj. Turin a ven capital dlë stat italian. Cand quatr agn dòp as decid ëd tramudela a Fiorensa, dle milen-e 'd turinèis a marcio an sle lèje. La polissìa a spara sla gent: a l'è ël prim carnagi ëd Turin. Dël 1871 la galarìa dël Fréjus a l'é stàita duvertà. La sità d'ës temp a l'avia 250 mila abitant. Cheidun fra ij pì important sìmboj sitadin, mè la Mòle Antonelian-a a son stàit batì dl'Eut-sent. Ël tard Eut-sent a l'é stàit 'cò un temp ëd lesta industrialisassion, dzortut ant ël setor dle viture: dël 1899 a l'é nassùa la Fiat, peui dël 1906 la Lancia. L'Esposission Universal ëd Turin dël 1902 a l'é soens considerà ël pich pì àut dl'Art Nouveau. La sità a l'ha ospità torna l'esposission dël 1911. A l'ancamin dël Neuv-sent Turin a l'avìa 430 mila abitant. La Prima guèra mondial a l'ha grevà sla gent, an efet dj'agn 1919 e 1920 le lòte sociaj a son vnùite pì dramàtiche (ël bienn ross) e sòn a l'era causà 'dcò dal monté dij pressi. Vàire bòite a son ëstàite ocupà, dont la Fiat con sò stragròss impiant dël Lingòt. Marlàit j'ovrié a andasìo anans con la produssion da soj. Dël 1922 ël fassism a l'ha vagnà 'l podèj an marciand a Roma. Ant ës perìod-sì a-i son staje vàire atach squadrista contra j'opositor. Ël 18 Dzèmber 1922 óndes antifassista a son ëstàit massà e la Ciambrea dël Travaj ravagià da na formassion ëd fassista ant un dë sti scontr. As memòria st'episòdi 'me lë scond carnagi ëd Turin.  Dòp che lë stat italian a l'é intrà an guèra ël 10 giugn 1940, Turin, ansema a Génoa, Milan e Lissandria a l'é stàit bombardà torna e torna da j'Alià: ël prim atach a-i é staje l'11 giugn 1940, ij darié dël 1945, ma l'ann pì gram a l'é stàit ël 1943. Dël 1943 da Turin a l'é partìa l'ondà ëd siòpero dla granda industria ch'a l'ha implicà apopré tut ël Nòrd Italia e a l'ha marcà l'arprèisa dël moviment antifassista. Dòp l'8 dë stèmber 1943 Turin a l'é stàit ocupà daj nasista e dai republichin ch'a l'han fàit ëd ravage, massacri, esecussion e deportassion. Contra 'd lor as son alvasse le formassion dij partisan. Ël 25 avril 1945 ël Comità 'd Liberassion Nassional a l'ha comandà l'arvira general e con cola ij partisan a l'han taparà via ij nasifassista e a l'han pijà 'l contròl dla sità. Dòp chèich dì, ël 3 magg, a son rivà ëdcò ij bajèt alià.  Apress lë scond dòp-guèra Turin e l'é stàit ël sìmbol dla chërsùa econòmica italian-a, ancaminà mersì a j'agiut merican dël Pian Marshall. Lë bzògn ëd grand nùmer d'ovrié e travajeur a l'ha fàit rivé a Turin senten-e 'd milen-e 'd përson-e dal rest dël Piemont e da d'àutre region ant l'Italia, dzortut dal Véneto e dal sud. As conto mes milion ëd migrant a Turin dal 1950 al 1971. Dël 1974 la sità a l'é rivà a anviron un milion e dosentmila abitant. Da dòp la guèra a ancheuj, a Turin la lenga pì spantià a l'é passà dal piemontèis a l'italian. A fërvé 2006 la sità a l'ha ospità ij Gieugh Olìmpich Invernaj nùmer XX e a Mars 2006 ij Gieugh Paralìmpich Invernaj nùmer IX. Për l'ocasion a l'é stàita duvertà la prima linia dël metrò 'd Turin, oltra a 'd neuv stadi e struture. Leu d'anteresse[modìfica | modifiché la sorgiss]  Antra ij vàire monument e musé turinèis ij pì avosà a son:
Parch e giardin[modìfica | modifiché la sorgiss] Turin a l'é na sità rica d'àree vërde e a conta na sinquanten-a 'd parch urban, an colin-a e arlongh dij fium. Tra ij pì amportant a-i son:
Conomìa[modìfica | modifiché la sorgiss]La sità 'd Turin a l'é 'l ters pòlo econòmich d'Italia dòp Roma e Milan. La stòria econòmica recenta ëd la sità a l’é gropà a la FIAT, ch'a l’ha trasformala ant un centro industrial al prinsipi dël sécol ch'a fa XX. Aministrassion[modìfica | modifiché la sorgiss] La sità ëd Turin a l'è spartìa an 10 Circoscrission antè ch'a rintro ij vej quarté:
Ël sìndich a l'é Stefano Lo Russo (Partito Democratico). Për savèjne ëd pi, ch'a varda la Lista dij sìndich ëd Turin. Traspòrt[modìfica | modifiché la sorgiss] Ij traspòrt pùblich (pólman, coriera, metropolitan-a, tranvaj) a son gestì da la socetà ëd traspòrt turinèisa GTT. Stòria[modìfica | modifiché la sorgiss]La stòria dij traspòrt urban ëd Turin a ancamin-a dël 1846, cand a l'han duvertà doe linie d'òmnibus tirà da cavaj (sensa rotaje): un-a a andasìa dal borgh neuv a Pòrta d'Italia, l'àutra da Pòrta Susa a Pòrta 'd Pò.
Le doe linie as ancrosiavo an piassa Castel. Dël 1890 la grija tranviaria 'd Turin a l'era longa 58 chilòmeter. Dël 1897, su ampulsion ëd la comun-a, a l'é ancaminà l'eletrificassion. Dël 1928 la grija dij tranvaj a rivava a 144 chilòmeter, e dël 1940 a 192 chilòmeter. Reopòrt[modìfica | modifiché la sorgiss] Al dì d'ancheuj la sità 'd Turin a l'ha doi reopòrt internassionaj: ël reopòrt ëd Turin-Caseli e ël Reopòrt ëd Coni-Laudis.
Reopòrt sarà[modìfica | modifiché la sorgiss]
Liure Autostradaj[modìfica | modifiché la sorgiss]A Turin as gropo ses autostrà (dont a l'é amportanta dzortut cola vers la Fransa) e 'n grop autostral:
Sirconvalassion[modìfica | modifiché la sorgiss]Le bariere nòrd, òvest e sud a son sircondà da 'n sistema tangensial ëd 57,5 km totaj ciamà A55:
A rintro fra le tangensiaj ël grop con l'A4 e col con la Strà Statal 11 (3,13 km). Ferovìe[modìfica | modifiché la sorgiss]Turin a l'é 'l ters grop feroviari ant l'Italia. La ragnà feroviaria a l'é gestìa da la RFI ma a-i é 'dcò 'd treno gestì dal GTT. Ël tòch sitadin guernà da la GTT a part da la Dòira e a riva al confin con la Venerìa an bariera nòrd për argionze Caseli anté ch'a-i é 'l reopòrt. Le linie 'd treno ch'a parto da Turin a son cole ch'a van a Génoa passand për Ast e Lissandria, a Milan passand për Noara e Vërsèj, a Chambéry passand për Valsusa, Fréjus e Morian-a e a Nissa Marìtima passand për Coni e Tenda. Le linie pì cite a men-o a Osta passand për Ivrèja, a Savon-a passand për ël Mondvì, a Pinareul, a Cher për Trofarel, a Céres për Siriè e Lans e a Pont passand për Rivareul e Corgnè. Ël passant feroviario ëd Turin passa sota la sità e a va da la stassion ëd Lingòt a la chila ëd Stura. A Turin a-i son ses stassion feroviarie, da cand a l'han campà giù cola ch'a fasìa set, la Turin Madòna 'd Campagna: Oltrapì n'autra stassion a sarà costruì fra pòchi ani: la stassion ëd Turin Zappata. Servissi[modìfica | modifiché la sorgiss]Fornidura elétrica[modìfica | modifiché la sorgiss]L'eletricità consumà a Turin a riva prinsipalman da la Fransa, dal sènter dë spartiment ëd Piossasch da 380 Kilowatt a parto ij soastr fòra 'd tèra ch'a rivo 'cò a Turin. Na part a riva da le sentraj idroéletriche alpin-e dle val ëvzin-e. N'àutra part ëd l'energìa elétrica a riva da j'impiant privà, arnovàbij e nen. Ël Politécnich ëd Turin a l'ha sò pròpi impiant elétrich. L'impiant elétrich privà pì potent ëd Turin a l'é ëd sigura col dla FIAT Mirafior ch'a forniss energìa a la fàbrica. Ëd recent con ël calé ëd la produssion a l'é calà 'cò soa utilisassion. Fornidura ìdrica[modìfica | modifiché la sorgiss]La fornidura d'eva beivìbil e l'archeujta dl'eva dovrà (grisa) e dl'eva anflà (nèira) a l'é gestì da la Sossietà Metropolitan-a Eva Turin SMAT ch'a l'ha 'l dovèj 'd servì 'dcò d'àutre comun-e dantorn a la metròpoj. L'eva dla sità a ven dzortut da le idropompe ch'a tiro fòra l'eva da le fàude dla pian-a turinèisa, dai pais dla provinsa ëdcò bin leugn da la sità. L'eva a l'é peui mnà aj turinèis për longhe tubadure. Ël purificator d'eva ëd Turin, ch'a polida j'eve grise e nèire produvùe daj consum dla sità a l'é al Seto. Le fontan-e pùbliche a Turin a son bin comun-e ant ij parch e ant ij giardin ma 'dcò ant le piasse e sle bordure dle lee: a son avosà për la tìpica forma 'd biòca 'd tòr (tribut al blason sitadin) e për sta rason sò stranòm a l'é Toret. Coltura[modìfica | modifiché la sorgiss] A Turin a-i son doe università amportante, ël Politécnich e l’Università djë Studi (ch'a l’ha fàit 600 ani dë stòria ant ël 2004). A Turin a-i é vàire editor famos: UTET, Einaudi, Bollati Boringhieri, Viglongo. Event[modìfica | modifiché la sorgiss]
Spòrt[modìfica | modifiché la sorgiss]Fótbal[modìfica | modifiché la sorgiss] A Turin a l'é stàita fondà 'l 15 mars 1898 la Federassion Italian-a Fótbal (Federazione Italiana Giuoco Calcio, FIGC) e ambelessì a l'é dësrolasse 'l prim campionà ofissial, l'8 magg 1898 al Velòdrom Umbert I. Antra le quatr squadre partissipante, tre a l'ero turinèise: Internassional Turin, Real Ginàstica e Turinèis F.C.; peui a-i era ël Génoa F.C. An total le squadre turinèise a l'han vagnà 35 ëscudet, un an men che le sossietà milanèise, 14 Cope Italia e 4 Supercope Italia. Sòn a fa 'd Turin la sconda sità pì premià d'Italia dòp Milan. An sità al di d'ancheuj a-i son doe sossietà professionaj: la Juventus e 'l Turin F.C. Tute e doe a gieugo ant ël campionà 'd serie A. La Juventus, fondà dël 1897 a l'é la sossietà ëd fótbal pì premià d'Italia e un-a fra l'é pì prestigiose dël mond. A l'é na squadra con un grand nùmer ëd tifos, nen mach an Italia. A l'é quinta pì premia dël mond e la quarta d'Euròpa, considerand nomach ij premi arconossù da la FIFA. A l'é la sola sossietà dël mond ch'a l'ha vagnà tùit ij premi internassionaj almanch na vira. Ël Turin F.C. a l'é nassù da la fusion dël Turinèis F.C. con chèich sòcio dëstacasse da la Juventus. Dòp d'agn pien ëd sagrin conòmich e tre agn passà giugand ant la Serie B, a l'é passà ëd recent ant la Serie A. A gieuga con la "Veja Madama" ël derby dla Mòle. La stòria dël fótbal a Turin a l'é marcà da doi fàit tràgich, ancor ancheuj sentù daj tifos:
J'àutre squadre sitadin-e a son: ël Cenisia Fótbal, tersa squadra dla sità ch'a l'ha avù sò sucess ant ël campionà d Serie C2 e adess a gieuga ant ël Giron B për la promossion, l'Atlétich Turin ch'a gieuga ant ël Giron D për la promossion e 'l Rapid Turin ch'a gieuga ant ël Giron I dë sconda categorìa. Ant ël fótbal a sinch a-i é 'l Turin Fótbal an Sinch. Bala-colp[modìfica | modifiché la sorgiss]La bala-colp a l’é stàita inventà al Seto dël 1986. Për sòn a-i é na chërsenta tradission a Turin, anté ch’a l’é mostrà an tùit j’anstitù scolàstich. Bala a vòl[modìfica | modifiché la sorgiss]Ant j'agn passà a son stàite motobin amportante le squadre ‘d bala a vòl dël Sènter Universitari Sportiv (CUS Turin) ch’a l’han vagnà quatr campionà italian e la Copa dij Campion 1980. Ancheuj la squadra a gieuga an Serie B2. Bala a sësta[modìfica | modifiché la sorgiss]Na vira a-i era n’echip ch’a l’ha fàit soa bela figura, l'Auxilium Pallacanestro Torino. Dòp ëd temp sans sucess turinèis, ëd recent as fa armarché la PMS Turin. Bala d'eva[modìfica | modifiché la sorgiss]Ant j'agn 1980 Turin a l’ha avù na fàrta echip ëd bala d'eva ch’a l’é peui smortasse 'me j’echip ëd bala a vòl e bala a sësta. Sòn fin-a al 2007, cand la squadra Turin-81, anlenà da Bruno Bodrone, a l’é passà an Serie A2. An costa categorìa la sossietà turinèisa a l’ha giugà bin ël Campionà 2007-2008. Lòte orientaj[modìfica | modifiché la sorgiss]Ant la sità a-i é n’ufissi ëd la FIJLKAM (an italian Federazione italiana judo lotta karate arti marziali, Federassion italian-a judo combatiment karatè art marsiaj). Ël Comità regional piemontèis ëd judo a resta an Contrà Giordano Bruno 191. A Turin a-i son 21 sossietà 'd judo. Ciclism[modìfica | modifiché la sorgiss]A Mars a Turin as fa la stòrica corsa ciclìstica Milan-Turin, la pì veja gara ciclìstica italian-a, dont la prima edission a l'é stàita dël 1876. Ancheuj la corsa a l'é gestìa da la Gasëtta dlë Spòrt. Soens ël Gir d'Italia a passa për Turin, pr'esempi dël 2005, 2009 e 2011. A Turin a-i sarìa ël mòto-velòdrom "Fausto Coppi", duvertà dël 1920 an Lea 'd Casal ma ancheuj a l'é nen dovrà për dle rason tècniche e përché a San Francesch al Camp a l'é stàit duvertà n'impiant motobin pì modern. Vzin a la veja strutura a-i é na statua 'd bronz dël campion con dantorn ëd ròch daj leu anté che 'l Campionìssim a l'ha vagnà 'd corse. La statua a l'é stàita vorsùa da Nino Defilippis. Canotage[modìfica | modifiché la sorgiss]Dël 1888 a Turin a l'é stàita 'cò fondà la Sossietà Italian-a ëd Canotage con ël nòm ëd Rowing Club Italiano e dël 1892 sempe an riva a Pò a l’é stàita fondà la Federassion Internassional dle Sossietà 'd Canotage (FISA). Ancheuj a son vàire le sossietà ‘d canotage, dont la pì veja: la Real Sossietà ëd canotage Cerea. A-i son 'cò la Sossietà ëd Canotage Esperie-Turin, la Sossietà ëd Canotage Armida e la Canotage Caprera. Baseball[modìfica | modifiché la sorgiss]A-i son doe sossietà: la Grizzlies-Torino-48 ch'a gieuga ël campionà ëd serie C1 e la Juve-98-BC ch'a gieuga ël camionà 'd serie B. La prima a gieuga soe partìe antëcà ant lë Stadi Passo Buole, ant l'omònima contrà, con 200 pòst setà. Hockey[modìfica | modifiché la sorgiss]L’hockey su pra a l’é giugà dal CUS Torino Hockey, l’hochey su giassa dal Real Torino Hockey Club (ch'a gieuga an Serie A2 dla Lega Italian-a Hockey su Giassa) e da l’Ice Hockey Club Draghi Torino (mach për giovo). A giughé a hochey su giassa a-i ero 'cò l’Hockey Club Torino (sossietà nassùa dël 1949 e sarà dël 2006) e l’Hockey Club All Stars Piemonte (dont la squadra masculin-a a l’ha sarà dël 2008 e cola fomnin-a dël 2009). L’hockey an linia a l’é giugà ëdcò chiel da le socetà H.C. Draghi Torino e Real Torino Hockey Club. Bala-man[modìfica | modifiché la sorgiss]A Turin a-i son doe squadre ‘d Bala-man, aversarie stòriche: La Sità Giardin Bala-man Turin, ch’a gieuga an Serie B e la G.P.B. Regi Parch Turin ch’a l’è rivà a giughè ël torneo nassional fra le squadre ch’a l’han vagnà an soa region. Rugby[modìfica | modifiché la sorgiss]La prima partìa ‘d Rugby an Italia a l’é fasse a Turin dël 1910 fra ‘l Racing Club ëd Paris e ‘l Servette ëd Gëneva. L’echip Ginàstica Turin a l’ha vagna ‘l premi italian dël 1947 e ‘l CUS Turin Rugby a l’é stàit vice-campion italian dël 1957. Al dì d’ancheuj ij sìrcoj turinèis ëd rugby a son prinsipalman doi: ël CUS Turin, ch’a l’é restaje tùit costi agn, a l’ha sò camp a Grujasch, e ‘l Seto Rugby Turin ch’a l’é l’atual nòm dla veja Ginàstica Turin. An efet costa squadra a l’ha cangià vàire vire sò nòm, ant j’agn 1970 a l’é stàita Ambrosetti Rugby Turin e mersì aj finansiament dlë sponsor Ambrosetti a l’ha torna podù a gieughe chèich campionà ‘d Serie A. Peui sò nòm a l’é vnù Going Rugby Turin e peui dòp ël nòm d’ancheuj. Sò camp a l’é al Seto. Ping-pong[modìfica | modifiché la sorgiss]A-i son vàire sossietà ‘d ping-pong a Turin, dont ël CUS Turin ping-pong, ch’a l’ha vagnà dël 2011 ‘l premi Campion d’Italia, con la vitòria ant la Serie A1. L’ann prima a l’era rivà ters dòp na dërota an semi-final. Ël CUS as pija cò l’angage ‘d publicisè lë spòrt ant l’università e ant le scòle. N’àutra sossietà amportanta a Turin a l’é ‘l TT Turin, ch’a organisa vàire ancontr e torneo sitadin e regionaj. D’àutri spòrt[modìfica | modifiché la sorgiss]A Turin a-i son ëd fòrte tradission për jë spòrt minor 'me l’arch, ël gieugh dle bòce e ‘l gieugh dël balon. A-i son 'cò vàire sìrcoj sportiv dlë scherma, dont cheidun a l’é fra ij pì prestigios d’Euròpa. A Turin a-i son doe echip ëd fótbal merican (Giaguari Torino e Blacks Rivoli), n’echip ëd lacrosse (Torino Lacrosse), doe echip ëd korfbal (Gruppo Sportivo Mondo Sport e Korfbal Club Aurora 2003) e d’ës dariè spòrt, dont j'orìgin a son olandèise, a Turin a l’é 'cò stàita fondà la Federassion Nassional Italian-a Korfbal dël 2002. Manifestassion Sportive[modìfica | modifiché la sorgiss]A Turin e soa provinsa a son fasse ij Gieugh Olìmpich Invernaj nùmer XX dal 10 al 26 Fërvé 2006. A Mars a son fasse ij Gieugh Paralìmpich Invernaj Nùmer IX. Dël gené 2007 Turin a l’ha acujì ij Gieugh Universitari Invernaj. Ant j’ann recent a son stàite organisà 'cò d’àutre amportante manifestassion a Turin: ël Sentenari dël Turin F.C. 1906-2006, Torino Ice 2005, n’’’event ëd preuva’’ për mzurè j’impiant e l'aparà organisativ prima dij Gieugh Olìmpich dl’ann apress, Ij Campionà Europengh e Mediterani d’arch Turin 2008, ij Campionà Europengh nùmer XXIV ëd Ginàstica Rìtmica Eurìtmica Turin 2008, ij World Air Games Turin 2009 (dal 6 al 13 Giugn), ij Campionà Mondiaj ëd Patinage figurativ (dal 21 al 28 Mars al Palavela e ij Mondiaj ‘d Bala a vòl mascolin-a (ël Palaspòrt Olìmpich a l’é stàit un-a dle sede ëd gieugh). Tradission[modìfica | modifiché la sorgiss]Ël sant patron a l'é San Gioann Batista, dont la festa a dròca ël 24 ëd giugn. Famosa a l’é la produssion ëd cicolata (ël giandojòt, che a pija sò nòm da la mostacia turinèisa Giandoja).
A pòrtò sò nòm[modìfica | modifiché la sorgiss]Përsonalità[modìfica | modifiché la sorgiss]Për savèjne ëd pi, ch'a varda la: Categorìa:Përsonalità turinèise. Sità binele[modìfica | modifiché la sorgiss]Turin a l’é binelà con:
Arferiment[modìfica | modifiché la sorgiss]Anliure esterne[modìfica | modifiché la sorgiss]
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
.svg){kind=small}
