Przejdź do zawartości

Wileńszczyzna

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Ten artykuł od 2009-03 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł.
Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.
Wileńszczyzna
Herb
Herb
Państwa

 Litwa,  Białoruś

Stolica

Wilno

Ważniejsze miejscowości

Lida

Położenie na mapie
Mapa województwa wileńskiego
Hasło w Wikisłowniku
Mapa rozsiedlenia ludności polskiej, 1916

Wileńszczyzna (lit. Vilniaus kraštas, biał. Віленшчына), Wileńskie – terytorium leżące obecnie w granicach Litwy i Białorusi.

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Obszar Wileńszczyzny utożsamianej z województwem wileńskim od średniowiecza należał do Wielkiego Księstwa Litewskiego, w 1569 roku wszedł wraz z całym państwem litewskim w skład Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a w 1791 roku oba państwa w akcie Zaręczenia Wzajemnego oficjalnie scalono w jeden państwowy organizm – Rzeczpospolitą Polską. Jednak na sejmie grodzieńskim w 1793 r. całą Konstytucję 3 maja odrzucono, w późniejszych zrywach narodowych i tworzonych instytucjach nie zaprzestano odwoływania się do podziału federacyjnego dwuczłonowego (Rada Najwyższa Rządowa Litewska z 1794 r., Konfederacja Generalna Królestwa Polskiego i Komisja Rządu Tymczasowego Wielkiego Księstwa Litewskiego z 1812 r.). Od XV wieku postępowała stopniowo polonizacja tego terenu, poprzez napływ ludności z ziem etnicznie polskich oraz poprzez powolne przyswajanie przez ludność, polskiej kultury i tradycji.

Utworzona 16 lutego 1918 r. pod koniec I wojny światowej w warunkach niemieckiej okupacji Republika Litewska ogłosiła Wilno, historyczną stolicę wielonarodowego byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, za stolicę nowego państwa, pomimo że Litwini posługujący się językiem nowolitewskim i identyfikujący się z nową państwowością litewską stanowili w Wilnie jedynie 0,8–2% ludności. W południowo-wschodniej części województwa wileńskiego w okresie II Rzeczypospolitej dominowali prawosławni i Białorusini (ok. 40–55%), ale w całym województwie wileńskim zdecydowanie dominowali Polacy (60%)[1]. W tym okresie identyfikowano pojęcie Wileńszczyzny ze zdominowanym przez Polaków obszarem przedrozbiorowych województw wileńskiego i trockiego.

Podczas okupacji niemieckiej, w Wilnie w dniu 10 września 1918 roku w Wilnie powstał konspiracyjny Związek Wojskowych Polaków Miasta Wilna (znany także jako Samoobrona Wileńska lub Samoobrona Litwy i Białorusi), który miał na celu zaatakowanie w dogodnym momencie wojsk niemieckich podległych Dowództwu Frontu Wschodniego (Oberbefehlshaber Ost – Ober-Ost). Wkrótce organizacja miał swoje filie w takich miejscowościach jak Lida, Wilejka, Oszmiana, Koszedary, Szyrwinty, Świr, Niemenczyn[2][3]. W dniu 11 listopada 1918 roku podpisano Rozejm w Compiègne – kończący I wojnę światową układ rozejmowy pomiędzy Ententą i Cesarstwem Niemieckim i w tym samym dniu Litwini powołali w Wilnie swój rząd, jednak miał on charakter jedynie deklaracji, ponieważ faktyczną władzę w mieście nadal sprawowały przebywające tam wojska niemieckie[4]. 8 grudnia komuniści utworzyli w Wilnie swój Tymczasowy Rewolucyjny Rząd Robotniczo-Włościański. W dniu 8 grudnia 1918 roku z Samoobrony powstał Pułk Wileński stacjonujący w Wilnie w koszarach na Zarzeczu i Pułk Lidzki stacjonujący w Lidzie. W dniach 1–4 stycznia 1919 roku oddziały polskie zajęły Wilno wypierając z niego pozostające tam jeszcze częściowo wojska niemieckie i komunistów, natomiast rząd litewski wyjechał w dniu 2 stycznia pociągiem wraz z oddziałami niemieckimi[5]. W dniu 4 stycznia 1919 roku pod Wilnem doszło do pierwszego starcia między Armią Czerwoną i Wojskiem Polskim, a 5 stycznia doszło do ataku na bronione przez Polaków miasto, w wyniku którego do wieczora wyparto oddziały polskie[6].

Wojska polskie opanowały ponownie Wilno i całą Wileńszczyznę po ofensywie rozpoczętej 16 kwietnia 1919 roku[7].

 Osobny artykuł: Walki o Lidę (1919).
 Osobny artykuł: Zajęcie Wilna.

W dniu 26 lipca 1919 r. Rada Najwyższa Ententy zaakceptowała zaproponowaną przez marszałka Ferdinanda Focha linii demarkacyjną między terytoriami litewskimi i polskimi[7], które pozostawiała większą część Wileńszczyzny z Wilnem po stronie polskiej.

W trakcie toczącej się wojny polsko-bolszewickiej, w lipcu 1920 roku wojska bolszewickie wspólnie z działającymi z nimi wojskami litewskimi, ponownie wyparły wojska polskie z Wileńszczyzny[7]. W konsekwencji część obszaru Wileńszczyzny została 12 lipca 1920 roku przekazane Litwie przez Rosję radziecką w podpisanym w Moskwie traktacie litewsko-sowieckim[7], jednak faktycznie Rosjanie przekazali okupowane miasto Litwie dopiero w dniu 26 sierpnia 1920 roku po porażce bolszewików w Bitwie Warszawskiej[7].

Gmach przedwojennego Urzędu Wojewódzkiego Wileńskiego w Wilnie

Po kolejnych polskich zwycięstwach nad Rosją sowiecką, w październiku 1920 roku naczelnik państwa polskiego, Józef Piłsudski, nakazał generałowi Żeligowskiemu upozorować bunt, po czym zająć Wilno i okolice. Powstało państwo Litwa Środkowa, jego proklamacja została ogłoszona przez Polaków 12 października 1920 roku. Od roku 1922 terytorium to stało się częścią państwa polskiego, gdy Sejm Litwy Środkowej przegłosował przyłączenie Litwy Środkowej do Polski jako Ziemię Wileńską. 17 grudnia 1929 roku honorowym obywatelem Wileńszczyzny został Józef Piłsudski.

W roku 1938 przywrócone zostały stosunki dyplomatyczne między Polską i Litwą. W nauce prawa międzynarodowego niesporne jest, że data nawiązania stosunków dyplomatycznych w 1938 r. stanowi ostateczne uznanie istniejącej granicy polsko-litewskiej i polskiej przynależności państwowej Wilna i Wileńszczyzny przez Republikę Litewską. Dodatkowo państwo to utworzyło w Wilnie na podstawie wymiany not z 25 stycznia 1939 r. konsulat generalny. Żadne państwo na świecie nie ustanawia na swoim terytorium własnego konsulatu. 22 sierpnia 1939 r. konsulem litewskim w Wilnie został Antanas Trimakas[8][9]. Nawiązanie stosunków dyplomatycznych nastąpiło pod groźbą wojny.

 Osobny artykuł: Litewska okupacja Wileńszczyzny.
Wkroczenie Armii Litewskiej do Wilna w 1939 roku

Po sowieckiej agresji na Polskę, Wileńszczyzna w ramach paktu o podziale Polski zawartym z III Rzeszą, znalazła się pod władzą radziecką. Mimo że Litwa nie wypowiedziała formalnie wojny państwu polskiemu, administracyjnie zajęła część Wileńszczyzny (co stanowiło faktycznie okupację) i rozpoczęła rugowanie tutejszych Polaków. Polacy z Wileńszczyzny demonstrowali natomiast swój niechętny stosunek do państwa litewskiego i podkreślali swoją polską tożsamość. ZSRR przekazał rejon Litwie, w zamian za litewską zgodę na stacjonowanie 20 000 żołnierzy sowieckich na terenie tego państwa. Po II wojnie światowej Wileńszczyzna pozostała częściowo w Litewskiej SRR, a częściowo w Białoruskiej SRR, znaczna część ludności polskiej została przymusowo wysiedlona w nowe granice Polski w dwóch turach[10]. W I turze wysiedlono z Litwy około 200 tys. Polaków, a w II turze około 46 tys. Polaków.

W okresie rozpadu Związku Radzieckiego Polacy zamieszkujący południowo-wschodnią część Litewskiej SRR walczyli o autonomię Wileńszczyzny, jednak bez powodzenia.

Obecnie Wilno jest stolicą niepodległej Litwy, natomiast cała Wileńszczyzna (zarówno część litewska i białoruska) jest nadal zamieszkana przez przemieszane skupiska Polaków, Litwinów, Białorusinów i Rosjan.

  • Wileńszczyzna na mapach:
  •      województwo wileńskie w Wielkim Księstwie Litewskim

         województwo wileńskie w Wielkim Księstwie Litewskim

  •      województwo wileńskie w I Rzeczypospolitej

         województwo wileńskie w I Rzeczypospolitej

  •      Republika Litwy Środkowej

         Republika Litwy Środkowej

  •      województwo wileńskie II Rzeczypospolitej

         województwo wileńskie II Rzeczypospolitej

  • Mapa pokazująca rozmieszczenie ludności polskiej na Wileńszczyźnie i Litwie w 1929 r.
    Mapa pokazująca rozmieszczenie ludności polskiej na Wileńszczyźnie i Litwie w 1929 r.
  • Obszar litewskich roszczeń terytorialnych wobec II RP współcześnie:      Białoruska część Wileńszczyzny (od 1939/1940 r.)      Litewska część Wileńszczyzny (od 1939 r.)      Litewska część Wileńszczyzny (od 1940 r.)
    Obszar litewskich roszczeń terytorialnych wobec II RP współcześnie:

         Białoruska część Wileńszczyzny (od 1939/1940 r.)

         Litewska część Wileńszczyzny (od 1939 r.)

         Litewska część Wileńszczyzny (od 1940 r.)

  • Procentowy udział Polaków na historycznej Litwie w 2011 r.
    Procentowy udział Polaków na historycznej Litwie w 2011 r.

Miasta

[edytuj | edytuj kod]
Wilno
Lida
Mołodeczno

Największe miasta Wileńszczyzny współcześnie:

miasto populacja
(2018)[11] 		państwo
1. Wilno 536 692 Litwa
2. Lida 101 616 Białoruś
3. Mołodeczno 95 011 Białoruś
4. Smorgonie 37 527 Białoruś
5. Wilejka 26 760 Białoruś
6. Uciana 25 859 Litwa
7. Wiłkomierz 20 591 Litwa
8. Postawy 19 881 Białoruś
9. Głębokie 19 084 Białoruś
10. Wisaginia 18 541 Litwa
11. Oszmiana 16 835 Białoruś
12. Szczuczyn 15 475 Białoruś
13. Rakiszki 12 337 Litwa
14. Ostrowiec 10 878 Białoruś
15. Grzegorzewo 10 636 Litwa
16. Brzozówka 10 311 Białoruś
17. Wołożyn 10 308 Białoruś
18. Landwarów[a] 10 160 Litwa
19. Brasław 9829 Białoruś
20. Onikszty 8848 Litwa

Galeria

[edytuj | edytuj kod]

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Miasto zaliczane do Wileńszczyzny jako przynależne do Ziemi Wileńskiej i woj. wileńskiego II Rzeczypospolitej.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Mały Rocznik Statystyczny 1938, s. 23, tabela 14: Ludność według języka ojczystego w 1931.
  2. ↑ G. Łukomski, R.E. Stolarski, Walka o Wilno. Z dziejów Samoobrony Litwy i Białorusi 1918–1919, Warszawa 1994.
  3. ↑ G. Łukomski, Walka Rzeczypospolitej o kresy północno-wschodnie 1918–1920. Polityka i działania militarne, Poznań 1994, s. 38–39.
  4. ↑ Waldemar Rezner, Walki o Wilno w styczniu 1919 roku – początek wojny polsko-sowieckiej, Europa Orientalis, Studia z Dziejów Europy Wschodniej i Państw Bałtyckich, ISSN 2081-8742, 2 (2010), s. 58.
  5. ↑ Waldemar Rezner, Walki o Wilno w styczniu 1919 roku – początek wojny polsko-sowieckiej, Europa Orientalis, Studia z Dziejów Europy Wschodniej i Państw Bałtyckich, ISSN 2081-8742, 2 (2010), s. 66.
  6. ↑ Waldemar Rezner, Walki o Wilno w styczniu 1919 roku – początek wojny polsko-sowieckiej, Europa Orientalis, Studia z Dziejów Europy Wschodniej i Państw Bałtyckich, ISSN 2081-8742, 2 (2010), s. 71.
  7. ↑ a b c d e Radziwonowicz, Tadeusz, Walki polsko-litewskie w latach 1919–1920, Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska”, 11, 1998.
  8. ↑ H. Wisner, Litwa. Dzieje państwa i narodu, Warszawa 1999, s. 211–212.
  9. ↑ K. Karski, J. Klimek, Przynależność państwowa Ziemi Wileńskiej, w: „Polityka Wschodnia” 1/2000, Centrum Badań Wschodnich UW, s. 146.
  10. ↑ Wilno woła… – Znad Wilii 2016 2(66), s.53,http://www.znadwiliiwilno.lt/wp-content/uploads/2020/09/Znad-Wilii-66.pdf.
  11. ↑ Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского т... [online], belstat.gov.by [dostęp 2019-03-03] [zarchiwizowane z adresu 2018-04-05].

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wileńszczyzna&oldid=75357803”