Wielka Szpera
Zwłoki ofiar akcji deportacyjnej do obozu zagłady Kulmhof przeprowadzonej w dniach 5–12 września 1942. | |
Państwo | |
---|---|
Miejsce |
Litzmannstadt Getto (od 1945 Łódź) |
Data |
5–12 września 1942 |
Liczba zabitych |
15 681 deportowano w celu zagazowania, kilkaset zamordowano na miejscu |
Liczba rannych |
nieznana |
Typ ataku | |
Sprawca | |
Położenie na mapie Polski w 1939 | |
51°47′12,7″N 19°27′06,5″E/51,786861 19,451806 |
Wielka Szpera (niem. Allgemeine Gehsperre) – akcja deportacji około 15 tys. dzieci, starców, chorych i niepracujących z łódzkiego getta do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem, pomiędzy 5 a 12 września 1942. Według oficjalnych danych do obozu zagłady deportowano 15 681 osób, ponadto zamordowano kilkaset osób za stawianie oporu oraz 35 osób powieszono za próby ucieczki z transportu lub opuszczenie miejsca pracy[1].
Geneza nazwy
[edytuj | edytuj kod]5 września 1942 na murach getta pojawiło się obwieszczenie informujące o całkowitym wstrzymaniu ruchu ludności w getcie (niem. Allgemeine Gehsperre – całkowity zakaz opuszczania domów). To od słowa Gehsperre akcję nazywano Szperą[1].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Decyzja o deportacji z getta dzieci, starców, chorych i niepracujących została podjęta w sierpniu 1942 w Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy. Przed rozpoczęciem deportacji 1 i 2 września 1942 nastąpiła ewakuacja więzienia i szpitali na terenie getta, która objęła około 2000 pacjentów. Podczas akcji ewakuacji część uciekających pacjentów oraz personelu szpitali, którzy nie poddawali się rozkazom, zamordowano[1].
Właściwa część deportacji została poprzedzona dramatycznym przemówieniem na placu strażackim[2] przewodniczącego Rady Żydów Chaima Mordechaja Rumkowskiego z 4 września 1942:
Ponury podmuch uderzył getto. Żądają od nas abyśmy zrezygnowali z tego, co mamy najlepszego – naszych dzieci i Starszych. […] W moim wieku, muszę rozłożyć ręce i błagać: Bracia i siostry! Oddajcie mi je! Ojcowie i matki – dajcie mi swoje dzieci! […] Muszę przygotować tę trudną i krwawą operację, muszę odciąć gałęzie, aby ocalić pień. Muszę zabrać dzieci, ponieważ jeżeli tego nie zrobię, inni mogą być także zabrani – broń Boże. […] Wyciągam do was moje złamane, trzęsące się ręce i błagam: dajcie tym rękom ofiary! Tylko tak możemy zapobiec przyszłym cierpieniom i zbiorowość 100 000 Żydów może być zachowana[3].
Rumkowski sugerował, że Niemcy chcieli się pozbyć łącznie 24 tys. osób – 3 tys. każdego z 8 dni Szpery. Po przemówieniu Rumkowskiego nastąpił szturm na biura meldunkowe. Według publicysty z getta – Oskara Singera – chcieli oni doprowadzać do zmian w metrykach urodzenia, przedkładając fałszywe i prawdziwe dokumenty, próbując wykazać, że dzieci są starsze, a seniorzy młodzi[4].
5 września opublikowano ogłoszenie na murach getta. Obwieszczało ono o zakazie przemieszczania się ludności w getcie (niem. Allgemeine Gehsperre). Tego samego dnia Rumkowski zorganizował Komisję Wysiedleńczą, sporządzającą listy osób wskazanych do deportacji i to on akceptował skład list[5]. W kolejnych dniach Służby Porządkowe oraz Służby Oddziału Specjalnego składające się z żydowskich policjantów na podstawie list wyciągały ludzi z mieszkań, prowadząc ich na stację kolejową Łódź Radogoszcz[1].
Dochodziło do szarpanin pomiędzy policją a rodzicami dzieci, a odebranie dziecka trwało nawet kilkanaście minut[4]. Władze niemieckie widząc, że działalność żydowskich oddziałów jest nieskuteczna, skierowały do getta oddziały Gestapo i niemieckiej policji, co doprowadziło do jeszcze brutalniejszego tłumienia oporu, przy użyciu broni. Niemcy strzelali również bez ostrzeżenia, atakując ludzi stojących na ulicy[1], a także zastrzelili co najmniej około 200 rodziców, którzy nie chcieli oddać swoich dzieci. W przypadku ewakuacji szpitali Niemcy wyrzucali dzieci przez okna[5].
12 września 1942 zakończyła się Wielka Szpera. Władze niemieckie opublikowały 2 ogłoszenia o ponownym uruchomieniu fabryk i warsztatów od 14 września 1942, wcześniej rozpoczęto wydawanie racji żywnościowych oraz otwarto sklepy[4]. Od tej pory łódzkie getto przede wszystkim funkcjonowało jako obóz pracy przymusowej[1].
Deportowani Żydzi trafili do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem, gdzie łącznie zamordowano około 200 tys. osób, stosując mobilne komory gazowe[6].
Zwolnieni z deportacji
[edytuj | edytuj kod]Z wysiedlenia zostały zwolnione dzieci uprzywilejowanej warstwy Żydów, w tym. m.in. policjantów, strażaków czy kierowników najważniejszych resortów[1].
Jedynym dzieckiem, które urodziło się w getcie i uniknęło Wielkiej Szpery był Józef Naftali – syn Barucha Praszkiera – członka Judenratu łódzkiego getta[5].
Ofiary
[edytuj | edytuj kod]Według oficjalnych danych w ramach Wielkiej Szpery do obozu zagłady deportowano 15 681 osób[1] (około 1/3 mieszkańców getta[7]) choć szacuje się, że mogło być to nawet 20 000 osób[4], ponadto zamordowano kilkaset osób za stawianie oporu oraz 35 osób powieszono za próby ucieczki z transportu lub opuszczenie miejsca pracy[1].
Upamiętnienie
[edytuj | edytuj kod]- 29 sierpnia oraz 4 września 2012 w ramach obchodów 70 rocznicy Wielkiej Szpery, odbył się w Łodzi spektakl „Szpera ’42”[2].
- W ramach projektu „Dzieci Bałut – murale pamięci” w ramach obchodów 70 rocznicy Wielkiej Szpery wrześniu 2012 odsłonięto 3 murale przedstawiające dzieci, na terenie byłego getta, upamiętniające deportację dzieci do obozu zagłady[8]. Do 2017 sportretowano w ten sposób łącznie 25 dzieci[9].
- W 2015 powstał film dokumentalny w reżyserii Piotra Perza i Piotra Weycherta pt. „Wielka szpera”, opisujący wydarzenia z łódzkiego getta[10][11].
- W 2017 w teatrze Dom miał premierę spektakl „Wielka Szpera” Andrzeja Marii Marczewskiego na podstawie dzienników Józefa Zelkowicza[12].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e f g h i Wielka Szpera w getcie łódzkim [online], Żydowski Instytut Historyczny [dostęp 2022-02-12] (pol.).
- ↑ a b Szpera '42 – Centrum Dialogu im. Marka Edelmana [online], centrumdialogu.com [dostęp 2022-02-12] .
- ↑ Andrea Löw , 4. Getto und Vernichtung, Wallstein Verlag, 2011, s. 263–454 [dostęp 2022-02-12] .
- ↑ a b c d 76. rocznica Wielkiej Szpery w łódzkim getcie [online], dzieje.pl [dostęp 2022-02-12] (pol.).
- ↑ a b c Wielka Szpera. Tragiczne dni, o których Łódź nigdy nie zapomni [online], plus.dzienniklodzki.pl, 9 września 2017 [dostęp 2022-02-11] (pol.).
- ↑ 79 lat temu zaczęła się tzw. Wielka Szpera, rzg.pl [dostęp 2022-02-12] [zarchiwizowane 2022-02-12] (pol.).
- ↑ Wielka Szpera i likwidacja Litzmannstadt Ghetto [online], histmag.org [dostęp 2022-02-12] .
- ↑ Monik@, baedeker łódzki: Łódź. Odsłonięcie murali w 70-tą rocznicę Wielkiej Szpery. [online], baedeker łódzki, 6 września 2012 [dostęp 2022-02-12] .
- ↑ Łódź: powstały murale upamiętniające ofiary Wielkiej Szpery w Litzmannstadt Getto [online], Onet Łódź, 27 sierpnia 2017 [dostęp 2022-02-12] (pol.).
- ↑ Wielka szpera – film online, Oglądaj na Player.pl [online], Player.pl [dostęp 2022-02-12] (pol.).
- ↑ Wielka szpera. [dostęp 2022-02-12].
- ↑ Wielka Szpera, e-kalejdoskop.pl [dostęp 2022-02-12] [zarchiwizowane 2023-03-23] (pol.).