Tatarzy krymscy
 Flaga Tatarów krymskich | |
| Populacja |
ok. 500 000 |
|---|---|
| Miejsce zamieszkania |
Ukraina: 248 tys.[1], w tym: *Rep. Autonomiczna Krymu: 243 433 |
| Język | |
| Religia | |
| Pokrewne | |
 Tatarzy na Krymie w 2014 | |
Tatarzy krymscy, czasem Krymscy (krym. qırımtatarlar, liczba pojedyncza – qırımtatar; także krym. qırımlılar, liczba pojedyncza – qırımlı) – wschodnioeuropejski lud turecki historycznie ukształtowany na Krymie. Tatarzy Krymscy są rdzenną ludnością Krymu, a także jednym z rdzennych ludów Ukrainy. Posługują się językiem krymskotatarskim, który należy do rodziny języków tureckich.
Rozmieszczenie
[edytuj | edytuj kod]W 1850 roku Tatarzy krymscy stanowili 77,7% ludności Krymu, jednak od czasu wcielenia Krymu do ZSRR ich liczba wynosi nieco ponad 10% mieszkańców półwyspu. Wielu potomków emigrantów z Krymu z przełomu XIX i XX w. mieszka także w Turcji (jednym z większych skupisk jest prowincja Eskişehir), Uzbekistanie (po deportacjach stalinowskich w 1944) oraz Rumunii i Bułgarii (głównie w Dobrudży). Ich liczbę ocenia się na ok. 480 tys. osób, z czego 250 tys. na Krymie i 150 tys. w Uzbekistanie[6].
Procentowy udział w populacji miast krymskich (2001)[7]
- Sewastopol (Aqyar) – 0,1%
- Symferopol (Aqmescit) – 7%
- Kercz (Keriç) – 1%
- Eupatoria (Kezlev) – 7,8%
- Jałta (Yalta) – 1,3%
- Teodozja (Kefe) – 4,6%
- Dżankoj (Canköy) – 8,1%
- Krasnoperekopsk (Yañı Qapu) – 3%
- Ałuszta (Aluşta) – 1,9%
- Saki (Saq) - 5,8%
- Bakczysaraj – 18,7%
- Armiańsk (Ermeni Bazar) – 3,5%
- Biłohirśk (Qarasuvbazar) – 27,8%
- Sudak (Sudaq) – 9,8%
- Szczołkine (Şçolkino) – 0,8%
- Inkerman (İnkerman) – 0,3%
- Stary Krym (Eski Qırım) – 29,2%
- Ałupka (Alupka) – 1,7%
- Bałakława (Balıqlava) – 0,1%
Historia
[edytuj | edytuj kod]
Tatarzy krymscy przybyli do Europy wraz z ekspansją Imperium mongolskiego. Po rozpadzie Złotej Ordy utworzyli Chanat Krymski, obejmujący zasięgiem większość Krymu, południowe obszary dzisiejszej Ukrainy oraz część Kubania. Chanat, zależny od Imperium Osmańskiego, wielokrotnie najeżdżał i łupił ościenne kraje, Polskę i Rosję, wciągając Turcję w wojny z sąsiadami. W 1783 Chanat Krymski został anektowany przez Imperium Rosyjskie. Od tego momentu rozpoczął się stopniowy napływ osadników rosyjskich i ukraińskich, na skutek czego na początku XX wieku Tatarzy stanowili już mniejszość na Krymie. W 1944 roku pod zarzutem kolaboracji z III Rzeszą niemal cała ludność tatarska została deportowana do Uzbekistanu[8].
W okresie upadku ZSRR rozpoczął się w 1989 roku stopniowy powrót Tatarów na Krym[9], jednakże wciąż w Uzbekistanie żyje liczna społeczność krymskotatarska. W 1991 utworzony został na Krymie Medżlis krymskotatarski oficjalnie reprezentujący miejscowych Tatarów krymskich[10]. Stosunki Tatarów z rządem Ukrainy były poprawne, a ich stan zmieniał się w czasie. Dochodziło do konfliktów z władzami Autonomicznej Republiki Krymu, spory dotyczyły głównie zwrotu nieruchomości, statusu Tatarów jako ludności rdzennej oraz reprezentacji w organach przedstawicielskich[9].
Po wybuchu protestów Euromajdanu w 2013 roku Tatarzy jednoznacznie opowiadali się za pozostaniem Krymu w składzie Ukrainy, liczne protesty odbyły się marcu 2014 roku. Tatarzy w większości zbojkotowali referendum w sprawie przynależności państwowej Krymu[11][12]. Po przyłączeniu Krymu do Rosji w marcu 2014 roku jego terytorium opuściło ponad 9000 Tatarów, głównie aktywni politycznie i zagrożeni represjami ze strony nowych władz. Wobec Tatarów zastosowano prowokacje policyjne, przeszukania i zastraszanie[9].
Od 2013 rośnie liczba Tatarów Krymskich w Polsce. Posiadają oni też swojego przedstawiciela w medżlisie krymskotatarskim oraz współpracują ze społecznością Tatarów polskich.
| Ludność Krymu | 1795 | 1816 | 1835 | 1850 | 1858 | 1864 | 1897 | 1917 | 1920 | 1926 | 1934 | 1937 | 1939 | 1959 | 1979 | 1989 | 2001 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ogólnie, w tys. | 467 | 454,7 | 156,4 | 212,6 | 279,4 | 343,5 | 331,3 | 198,7 | 546,7 | 749,8 | 718,9 | 713,8 | 832 | 996,8 | 1 123,8 | 1 201,5 | 2 135,9 |
| Tatarzy krymscy, % | 87,6 | 85,9 | 83,5 | 77,8 | 73 | 50,3 | 35,6 | 28,7 | 26 | 25,1 | 23,8 | 20,7 | 19,4 | – | 0,7 | 1,6 | 12,1 |
| Rosjanie, % | 4,3 | 4,8 | 4,4 | 6,6 | 12,6 | 28,5 | 33,1 | 41,2 | 44,1 | 42,2 | 44 | 47,7 | 49,6 | 71,4 | 68,4 | 67,1 | 58,3 |
| Ukraińcy, % | 1,3 | 3,7 | 3,1 | 7 | 4 | – | 11,8 | 8,6 | 7,4 | 10,9 | 10,9 | 12,9 | 13,7 | 22,3 | 25,6 | 25,8 | 24,3 |
Historyczne rozmieszczenie Tatarów krymskich
[edytuj | edytuj kod]-
Tatarzy (na żółto) w Dobrudży w 1903 -
Tatarzy na Krymie w 1926 -
Tatarzy na Krymie w 1939 -
Tatarzy na Krymie w 2001
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Всеукраїнський перепис населення 2001 | English version | Results | General results of the census | National composition of population: [online], 2001.ukrcensus.gov.ua [dostęp 2017-11-27].
- ↑ Crimean Tatars and Noghais in Turkey [online], iccrimea.org [dostęp 2024-05-13].
- ↑ https://www.tatar-inform.ru/news/k-tataram-v-uzbekistane-otnosyatsya-ocen-uvazitelno-kak-i-k-drugim-nacionalnostyam-5914402
- ↑ Домашняя страница [online], stat.kz [dostęp 2024-04-26] [zarchiwizowane z adresu 2012-05-01].
- ↑ Pressemitteilung [online], tj/en/img/526b8592e834fcaaccec26a22965ea2b_1355502192.pdf [dostęp 2024-04-26] [zarchiwizowane z adresu 2013-01-16].
- ↑ Ethnologue report for language code: crh
- ↑ Ethnic composition of Ukraine 2001 [online], mashke.org [dostęp 2024-04-26].
- ↑ Gehenna Tatarów na Krymie. NKWD ich torturowało, gwałciło, mordowało, na końcu wysiedliło - WP Opinie [online], historia.wp.pl [dostęp 2017-12-03] (pol.).
- ↑ a b c Piotr Andrusieczko: Tatarzy krymscy na celowniku. [w:] Gazeta Wyborcza [on-line]. Agora SA, 2015-01-02. [dostęp 2015-01-02]. (pol.).
- ↑ Tatarzy krymscy po aneksji półwyspu przez Rosję. [dostęp 2015-10-13].
- ↑ Tatarzy nie uciekają z Krymu - Nasz Dziennik [online], www.naszdziennik.pl [dostęp 2017-11-27] (ang.).
- ↑ Ukraina: Tatarzy bojkotują referendum na Krymie - RMF24.pl [online], www.rmf24.pl [dostęp 2017-11-27].
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Selim Chazbijewicz, Tatarzy krymscy. Walka o naród i wolną ojczyznę, Poznań-Września 2001, ISBN 83-916144-1-7
- Selim Chazbijewicz, 2001: Awdet czyli Powrót: walka polityczna Tatarów krymskich o zachowanie tożsamości narodowej i niepodległość państwa po II wojnie światowej. Wyd. Uniw. Warmińsko-Mazurskiego, ISBN 83-7299-097-2).