Sztabin
53°40′51″N 23°05′53″E/53,680833 23,098056
| wieś | |
| |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2011) | |
| Strefa numeracyjna |
87 |
| Kod pocztowy |
16-310[4] |
| Tablice rejestracyjne |
BAU |
| SIMC |
0769960[5] |
Położenie na mapie gminy Sztabin  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa podlaskiego  | |
Położenie na mapie powiatu augustowskiego  | |
| 53°40′51″N 23°05′53″E/53,680833 23,098056[1]
| |
Sztabin (lit. Štabinas, Stabinis) – wieś (dawniej miasto) w Polsce położona w województwie podlaskim, w powiecie augustowskim, w gminie Sztabin[5][6]. Leży nad Biebrzą.
Sztabin uzyskał lokację miejską przed 1760 rokiem, zdegradowany w 1801 roku[7]. Miasto magnackie położone było w końcu XVIII wieku w powiecie grodzieńskim województwa trockiego[8]. W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie suwalskim.
Miejscowość jest siedzibą gminy Sztabin.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Tereny obecnej Gminy Sztabin zamieszkiwali niegdyś Jaćwingowie. W 1506 roku król Aleksander Jagiellończyk nadał część tych ziem rodowi Chreptowiczów.
Wieś założył Adam Chreptowicz przed 1598 rokiem, przy przeprawie rzecznej, na trakcie z Augustowa do Knyszyna. Na początku istnienia przez ponad półtora wieku nosiła nazwę Osinki.
W 1627 r. z fundacji Adam Chreptowicza zbudowano tu cerkiew unicką, która stanęła w miejscu kaplicy prawosławnej ufundowanej w 1513 roku przez Teodora Bohdanowicza Chreptowicza. Około 1656 roku cerkiew tę przemianowano na kościół rzymskokatolicki[9][10].
Nazwa Sztabin została wprowadzona w 1760 roku przez Joachima Chreptowicza, kanclerza Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wyznaczył on trójkątny rynek i sieć ulic. Osada stała się głównym centrum handlowym dóbr krasnoborskich (Chreptowiczów, a później Brzostowskich). Pod koniec XVII wieku zaczęła przekształcać się w ośrodek miejski. W 1766 roku Sztabin uzyskał przywilej królewski na targi i jarmarki.
Miejscowość jest znana głównie ze względu na eksperymenty społeczne i gospodarcze hrabiego Karola Brzostowskiego. W latach dwudziestych XIX wieku założył on tzw. rzeczpospolitą sztabińską. Uwolnił chłopów od pańszczyzny, założył szkołę i wprowadził w swoich dobrach obowiązkowe bezpłatne nauczanie, unowocześnił rolnictwo (wprowadził płodozmian i nowe narzędzia), wybudował szpital, do którego sprowadził lekarza, wprowadził kodeks karny, założył kasę oszczędnościową i pożyczkową. Wybudował hutę szkła, cegielnię, tartak, fabrykę wyrobów żeliwnych (wybudował piec do przetapiania rudy darniowej), doprowadzając upadający majątek do rozkwitu. Dzięki niemu w 1895 roku powstała parafia, zbudowano także przystań na Biebrzy.
Po śmierci (1854) przekazał swoje dobra chłopom w wieczystą dzierżawę, jednak władze rosyjskie unieważniły jego testament. Sztabin powoli tracił na znaczeniu i w 1897 został pozbawiony praw miejskich.
Ludność Sztabina brała czynny udział w walkach narodowowyzwoleńczych. W czasie powstania styczniowego w okolicy działał oddział pułkownika Konstantego Ramotowskiego „Wawra”, którego obozowisko na Kozim Rynku w Puszczy Augustowskiej było miejscem jednej z większych bitew w tym regionie.
Według Powszechnego Spisu Ludności z 1921 roku Sztabin zamieszkiwało 500 osób, wśród których 437 było wyznania rzymskokatolickiego, 1 prawosławnego, a 62 mojżeszowego. Jednocześnie wszyscy mieszkańcy zadeklarowali polską przynależność narodową. Były tu 83 budynki mieszkalne[11].
W okresie II wojny światowej (1 maja 1943) oddział AK odbił Sztabin z rąk niemieckich na 6 godzin.
Okres powojenny był dla Sztabina tragiczny. Na terenie gminy w tzw. obławie lipcowej w 1945 r. aresztowano i wywieziono 126 osób. Nadal działały zbrojne grupy partyzanckie, które przetrwały do początku lat 50.
Zabytki
[edytuj | edytuj kod]
.jpg)
Do rejestru zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa wpisane są następujące obiekty[12]:
- neogotycki kościół parafialny pod wezwaniem św. Jakuba, 1910, nr rej.:659 z 10.03.1989.
Inne:
- cmentarz żydowski. Znajduje się po zachodniej stronie ul. Augustowskiej, około 700 m na północny zachód od centrum miejscowości[13].
Inne
[edytuj | edytuj kod]Rezerwaty:
- leśny Kozi Rynek
- florystyczno-faunistyczny Kuriańskie Bagno
- florystyczny Glinki (ze stanowiskiem pióropusznika strusiego)
- Urząd Gminy Sztabin wydaje miesięcznik Nasz Sztabiński Dom.
Urodzeni w Sztabinie
[edytuj | edytuj kod]- Kazimierz Halicki (1894–1973) – podpułkownik kawalerii Wojska Polskiego, działacz niepodległościowy, kawaler Orderu Virtuti Militari
- Jarosław Gruda – aktor telewizyjny i filmowy
- Michał Łazarski (1896–1944) – działacz niepodległościowy i rolniczy, porucznik Wojska Polskiego, kawaler Orderu Virtuti Militari, poseł na Sejm (1928–1938) i senator (1938–1939)
- Marian Szamatowicz – ginekolog-położnik, profesor Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku, w 1987 dokonał pierwszego w Polsce, udanego zabiegu zapłodnienia człowieka metodą in vitro
- Alicja Szastyńska-Siemion – filolog klasyczny, profesor w Zakładzie Filologii Greckiej Instytutu Studiów Klasycznych, Śródziemnomorskich i Orientalnych Uniwersytetu Wrocławskiego
- Tadeusz Zawistowski – duchowny, biskup
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 135998
- ↑ Wieś Sztabin w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2020-12-05], liczba ludności na podstawie danych GUS.
- ↑ GUS: Ludność – struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r..
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1258 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ a b GUS. Wyszukiwarka TERYT.
- ↑ Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200).
- ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 76–77.
- ↑ Вялікі гістарычны атлас Беларусі Т.2, Mińsk 2013, s. 86.
- ↑ Sztabin. W: Grzegorz Sosna, Antonina Troc-Sosna: Zapomniane dziedzictwo. Nie istniejące już cerkwie w dorzeczu Biebrzy i Narwi. Białystok: Wydawnictwo Orthdruk, 2002. ISBN 83-85368-94-9.
- ↑ Historia. Parafia św. Jakuba Apostoła w Sztabinie. [dostęp 2015-12-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-01-13)].
- ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych., t. T. 5, województwo białostockie, 1924, s. 7.
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podlaskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2018-04-04].
- ↑ Cmentarz żydowski w Sztabinie (ul. Augustowska) | Wirtualny Sztetl [online], sztetl.org.pl [dostęp 2020-03-07].
- ↑ Punkt Informacji Turystycznej w Sztabinie.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- G. Ryżewski, Sztabin. Dzieje obszaru gminy od czasów najdawniejszych do współczesności, Białystok-Sztabin 2002.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Sztabin, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 47.
- Historia miejscowości
- Strona gminy Sztabin
- Informacje o Sztabinie
- Opis Sztabin w BIP. umwp-podlasie.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-09-28)].
| Wsie |
|
|---|---|
| Kolonie | |
| Osady | |
| Osady leśne | |
| Części wsi |
|
| Kolonia wsi |
