Sobór Sofijski w Kijowie

sobór Sofijski
Софійський собор (Київ)^[a]
	Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Państwo	Ukraina
Typ	kulturowy
Spełniane kryterium	I, II, III, IV
Numer ref.	527
Region	Europa i Ameryka Północna
	Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę	1990; na 14. sesji
Obiekt zagrożony	od 2023
	Położenie na mapie Ukrainy sobór Sofijski; Софійський собор (Київ)
	Położenie na mapie Kijowa i obwodu kijowskiego sobór Sofijski; Софійський собор (Київ)
	Położenie na mapie Kijowa sobór Sofijski; Софійський собор (Київ)
	50°27′10,0″N 30°30′52,0″E/50,452778 30,514444
	Multimedia w Wikimedia Commons
	↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO ; ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO ;

Matka Boża *Orantka*, mozaika w absydzie centralnej soboru z XI w., wykonana z wykorzystaniem szkła kobaltowego zwanego smaltą

Sobór Sofijski albo sobór Mądrości Bożej^[1] (ukr. Софійський Собор) – cerkiew w Kijowie, wpisana na listę światowego dziedzictwa kulturalnego UNESCO, obecnie muzeum państwowe. Od 2023 roku obiekt ma status dziedzictwa zagrożonego w związku z wojną na Ukrainie^[2].

Historia

Pierwsze chrześcijańskie budowle sakralne miały istnieć w tym miejscu już w czasach panowania św. Olgi (945–947). Obecną świątynię zaczęto budować za panowania Włodzimierza I Wielkiego, 4 listopada 1011^[3] w stylu bizantyjskim. Do XIII wieku była najważniejszą cerkwią miasta, pełniła funkcje katedry biskupiej, w tym metropolitalnej. Po najeździe Tatarów w 1240 roku została zrujnowana i opuszczona. W XVI wieku była już poważnie uszkodzona (nie posiadała dachów i kopuł).

W latach 1637–1638 z inicjatywy metropolity Piotra Mohyły cerkiew została odbudowana w stylu barokowym wg planów i udziale włoskiego architekta Octaviano Manciniego^[4]. Dodano wtedy zbudowane od fundamentów cztery apsydiole rozmieszczone po bokach sanktuarium oraz wzniesiono attyki. Cerkiew została poważnie zniszczona przez pożar w 1697 r. Dzisiejszy kształt budynku pochodzi w większości z czasów rządów Iwana Mazepy z lat 1699–1709. W XVIII wieku zbudowano dzwonnicę, bramę Zborowskiego, piekarnię, dom metropolity, bursę i inne zabudowania.

W 1882 zburzono od strony zachodniej ganek z czasów Iwana Mazepy, zastępując go stylizacją neobizantyjską.

W 1921 w soborze wszechukraiński sobór wyświęcił protoprezbitera Wasyla Lypkiwśkoho na Metropolitę kijowskiego i całej Ukrainy, głowę nowo utworzonego niekanonicznego Ukraińskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Tego samego roku Narodowa Akademia Nauk Ukrainy utworzyła Komisję ds. cerkwi Mądrości Bożej, w celu ratowania soboru przed zniszczeniem przez władze, w ramach regularnej akcji ateizacji ZSRR. W 1934 w ramach akcji zamykania i burzenia świątyń w stolicy Ukrainy, cały zespół klasztorny Mądrości Bożej, razem z drugim głównym monasterem miasta, ławrą Peczerską, zamieniono w muzeum. Rząd komunistyczny zakazał sprawowania liturgii w soborze. Zabrano złote i srebrne przedmioty liturgiczne, królewskie wrota, ikony, kadzielnice, świeczniki, szaty i księgi liturgiczne. Pozłocony ikonostas, po zdarciu złota, spalono. We wrześniu 1941, według świadectw byłego dyrektora sofijskiego muzeum, Oleksego Powstenki, władze próbowały zaminować sobór i wysadzić go w powietrze. Nie zdążyli zrobić tego przed przyjściem wojsk niemieckich. Saperzy niemieccy oczyścili obiekt. W 1943 podczas niemieckiej okupacji Kijowa rozgrabiono eksponaty soboru-muzeum, część cennych ikon i archiwum fotograficznego wywieziono do Niemiec. Późniejsza propaganda starannie otaczała milczeniem niszczycielskie działania władzy radzieckiej.

Aktualnie na jej terenie znajduje się muzeum, a o jej przejęcie starał się Ukraiński Kościół Prawosławny Patriarchatu Kijowskiego.

15 grudnia 2018 r. w soborze Mądrości Bożej odbył się sobór zjednoczeniowy, na którym utworzono Kościół Prawosławny Ukrainy^[5]; również tam 3 lutego 2019 r. miała miejsce intronizacja pierwszego zwierzchnika tego Kościoła – metropolity Epifaniusza (Dumenki)^[6].

Architektura

Świątynia posiada 3 nawy z okresu średniowiecza i 2 dodatkowe nawy przy każdym z boków, które zostały dodane w okresie nowożytnym. Dach wieńczy 13 kopuł. Na piętro z dawną galerią dla możnowładców prowadzi spiralna klatka schodowa. W średniowieczu sobór był nieotynkowany^[7].

Wnętrze

W soborze zachowały się pochodzące z XI i XII wieku freski i mozaiki, stworzone przez artystów bizantyjskich i ruskich. W centralnej części za ikonostasem znajduje się 6-metrowa mozaika „Oranta” z XI wieku przedstawiająca Matkę Boską z uniesionymi dłońmi. We wnętrzu zachował się też dolna część ikonostasu z 1747. W nawach bocznych eksponowane są średniowieczne kamienne sarkofagi książęce w tym grobowiec Jarosława Mądrego^[7].

Otoczenie

Na terenie kompleksu obok soboru znajdują się także^[7]:

dzwonnica barokowa z XVIII w., nadbudowana w XIX wieku
rezydencja metropolity kijowskiego
refektarz
bursa

Przypisy

↑ Zgodnie z uchwałą przyjętą na 123. posiedzeniu KSNG nazwa sobór Sofijski jest egzonimem głównym, a sobór Mądrości Bożej wariantowym.
↑ Ukraine: UNESCO sites of Kyiv and L’viv are inscribed on the List of World Heritage in Danger
↑ Нове датування храму Святої Софії Київської.
↑ Piotr Krasny, Odbudowa kijowskiej cerkwi Spasa na Berestowie przez metropolitę Piotra Mohyłę a problem nawrotu do gotyku w architekturze sakralnej Rusi koronnej w XVII wieku, [w:] Biuletyn Historii Sztuki nr 62 z 2000 roku, nr 3–4, ss. 337–361.
↑ Ukraina: Wybrano zwierzchnika autokefalicznego Kościoła prawosławnego. tvp.info, 15 grudnia 2018. [dostęp 2018-12-16].
↑ Metropolita Epifaniusz objął oficjalnie swój urząd. ekai.pl, 4 lutego 2019. [dostęp 2019-02-05].
↑ ^a ^b ^c Oleg Aleksejczuk, „Kijów i okolice”, Pascal 2006, ISBN 978-83-7304-546-0.

Linki zewnętrzne

zdjęcia Soboru
trójwymiarowy model. kraevid.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-08-19)].
Muzeum soboru Mądrości Bożej

[1] Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO

[2] Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

[3] Zgodnie z uchwałą przyjętą na 123. posiedzeniu KSNG nazwa sobór Sofijski jest egzonimem głównym, a sobór Mądrości Bożej wariantowym.

[4] Ukraine: UNESCO sites of Kyiv and L’viv are inscribed on the List of World Heritage in Danger

[5] Нове датування храму Святої Софії Київської.

[6] Piotr Krasny, Odbudowa kijowskiej cerkwi Spasa na Berestowie przez metropolitę Piotra Mohyłę a problem nawrotu do gotyku w architekturze sakralnej Rusi koronnej w XVII wieku, [w:] Biuletyn Historii Sztuki nr 62 z 2000 roku, nr 3–4, ss. 337–361.

[7] Ukraina: Wybrano zwierzchnika autokefalicznego Kościoła prawosławnego. tvp.info, 15 grudnia 2018. [dostęp 2018-12-16].

[8] Metropolita Epifaniusz objął oficjalnie swój urząd. ekai.pl, 4 lutego 2019. [dostęp 2019-02-05].

[Oleg_Aleksejczuk_2006-9] Oleg Aleksejczuk, „Kijów i okolice”, Pascal 2006, ISBN 978-83-7304-546-0.

[:1-10] Wspólnie z Białorusią, Estonią, Finlandią, Litwą, Łotwą, Mołdawią, Norwegią, Rosją, Szwecją.

[:3-11] Wspólnie z Polską.

[:2-12] Wspólnie z Albanią, Austrią, Belgią, Bośnią i Hercegowiną, Bułgarią, Chorwacją, Czechami, Francją, Hiszpanią, Macedonią Północną, Niemcami, Polską, Rumunią, Słowacją, Słowenią, Szwajcarią i Włochami.

[a]

[b]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[A]

[B]

[C]