Plac Kazimierza Wielkiego w Będzinie
| Śródmieście | |
.jpg) Dawna wschodnia pierzeja Starego Rynku (2012) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Powierzchnia |
około 4000 m² |
| Poprzednie nazwy |
Stary Rynek, plac Aleksandra, plac Prezydenta Ignacego Mościckiego, plac Wolności (w PRL-u)[1], Alter Ring[2] |
Położenie na mapie Będzina  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa śląskiego  | |
Położenie na mapie powiatu będzińskiego  | |
 50°19′32,1″N 19°07′46,8″E/50,325583 19,129667
| |
Plac Kazimierza Wielkiego (Stary Rynek[3]) – plac w Starym Mieście w Będzinie, w dzielnicy Śródmieście, dawny rynek.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Handel w Będzinie prowadzono co najmniej od XI wieku, sprzedawano głównie zagraniczne dobra luksusowe[4]. Rynek został wytyczony w średniowieczu, przed lokacją miasta[5] w 1358 roku[2]. Podczas badań ratunkowych w 1977 roku stwierdzono cztery poziomy użytkowania Rynku, z czego najstarszy pochodzi z X–XI wieku[3]. Był to centralny plac miasta, wykorzystywany jako plac targowy[6]. W części południowo-zachodniej miasta znajdował się drugi plac targowy – Rynek Rybny[6][7] (w dokumentach notowany jest Różany Rynek, który leżał być może w rejonie dzisiejszego Rynku Rybnego[8]; lokalna ludność trudniła się rybołówstwem, gdyż poziom Czarnej Przemszy był wyższy, a sama rzeka miała inny przebieg niż współcześnie[9]; dziś po Targu Rybnym pozostała tylko nazwa ulicy[9]). Oba te rynki nie zostały wyznaczone w dokumencie lokacyjnym, co może wskazywać na posiadanie przez osadę ius forensis[6] (prawa do organizowania jarmarku). Poza murami miejskimi handlowano na Nowym Rynku, dziś placu 3 Maja, oraz na południu miasta odbywał się targ szewski[9].
Miasto otrzymało pierwszy przywilej targowy w 1576 roku, wyznaczający sobotę jako dzień targowy[10]. Targi odbywały się w 1589 roku w środy[10]. Środa została wybrana z uwagi na konieczność dojazdu kupców do Krakowa na targ w sobotę[10]. W XV wieku organizowano pięć targów rocznych, a w drugiej połowie XVII wieku sześć[10]: w święto Trójcy Świętej, w pierwszą niedzielę po święcie Matki Boskiej Zielnej (15 sierpnia), w pierwszą niedzielę po wspomnieniu św. Michała, w dzień wspomnienia św. Tomasza i w śródpoście[10]. Król August III Sas odnowił przywileje targowe w 1750 roku, wyznaczając sześć dat: w niedzielę po Nowym Roku, w niedzielę po pierwszym poście, w dzień wspomnienia św. Wojciecha, w pierwszą niedzielę po dniu wspomnienia św. Antoniego, w pierwszą niedzielę po święcie Narodzenia Najświętszej Maryi Panny oraz w dzień wspomnienia św. Marcina[10]. Ukaz carski z 1894 roku podtrzymał przywilej sześciu jarmarków w środy[10]: w środę po święcie Trzech Króli, po dniu wspomnienia św. Wojciecha, po dniu wspomnienia św. Piotra i Pawła, po święcie Narodzenia Najświętszej Maryi Panny oraz po uroczystości Wszystkich Świętych[9]. Ustalono cotygodniowy targ w środy w 1918 roku na Starym Rynku i na halowym targowisku przy ul. Modrzejowskiej[11].
Kamienice pierzei północnej zostały zburzone podczas niemieckiej okupacji[12] (Niemcy podczas okupacji zrujnowali zabudowę miasta, zdewastowali 615 budynków, z czego 138 zostało całkowicie zniszczonych, a podczas samych działań wojennych w styczniu 1945 roku nie doszło do dużych zniszczeń zabudowy[13]). 27 lipca 1945 roku, na V sesji rady miasta, zmieniono nazwę rynku z pl. Mościckiego na pl. Wolności[13].
Na potrzeby budowy trasy szybkiego ruchu prowadzącej do Huty Katowice w Dąbrowie Górniczej w latach 70. XX wieku rozebrano ostatecznie wszystkie budynki przy północnej pierzei rynku[2]. Przebudowa ta doprowadziła do przerwania tradycji handlowych na Starym Rynku[9]. W świadomości mieszkańców nie jest to już miejsce centralne, za takie uważa się ul. Stanisława Małachowskiego i jej otoczenie[9].
Dzisiejsza nazwa placu obowiązuje od 1977 roku[2].
Architektura
[edytuj | edytuj kod]Rynek był położony w centrum owalnego założenia miejskiego[7]; czworoboczny[14], lekko przesunięty w kierunku północnym. Pierwotny rynek rozciągał się jeszcze dalej na północ, w rejonie dzisiejszej drogi szybkiego ruchu – alei Hugona Kołłątaja[8]. Z narożników placu wychodziły po dwie ulice[7]. Wzdłuż północnej pierzei przebiegała ulica prowadząca od wschodu do Bramy Krakowskiej[2]. Ulica wychodząca z południowej pierzei rynku prowadziła do Bramy Bytomskiej na zachodzie[2]. Ulica Krakowska (dzisiejsza Kołłątaja) dochodziła do północno-wschodniego narożnika rynku, a z drugiej wychodziła ulica Bytomska[15]. Obie te ulice były częścią drogi prowadzącej z Korony na Śląsk[8].
Zabudowa wokół rynku była murowana, w przeciwieństwie do pozostałych drewnianych budynków w Będzinie[2] (w 1823 roku w Będzinie stały trzy budynki murowane i 256 drewnianych; możliwe, że więcej budynków murowanych istniało w średniowieczu[3]). Najstarsza zabudowa mieszkalna Będzina była skoncentrowana wokół rynku[14]. W południowo-zachodnim rejonie rynku prawdopodobnie znajdował się ratusz[2]; stał co najmniej do 1823 roku i był prawdopodobnie murowany[8]. Relikty ratusza, zdaniem Włodzimierza Błaszczyka, były widoczne w wykopie pod drogę Katowice–Huta Katowice[3]. W obrębie zachodniej pierzei znajdował się dom wójtowski, nazywany w drugiej połowie XVIII wieku domem wjezdnym[16]. Płyta rynku była wyłożona brukiem od XV wieku[2].
Siedem kamienic przy placu (numery: 5, 10, 11, 15, 27–29) zostało wpisanych do gminnej ewidencji zabytków[17]; kamienica pod numerem 27 to pustostan[17].
Galeria
[edytuj | edytuj kod]-
Plan Starego Miasta z rynkiem (stan na XVIII wiek) -
Stary Rynek na pocztówce (1. połowa XX wieku) -
Stary Rynek na pocztówce (1915) -
Pozostałość wschodniej pierzei Starego Rynku (2012)
.jpg)
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Błaszczyk 1982 ↓, s. 866.
- ↑ a b c d e f g h i Muzeum Zagłębia w Będzinie, Był niegdyś wspaniały Rynek w Będzinie, pozostał po nim skromny Plac Kazimierza Wielkiego [online], Będzin Naszemiasto, 18 lipca 2011 [dostęp 2024-11-21] (pol.).
- ↑ a b c d Błaszczyk 1982 ↓, s. 700.
- ↑ Zuzańska-Żyśko 2010 ↓, s. 28.
- ↑ Szyndler 1966 ↓, s. 4–5.
- ↑ a b c Błaszczyk 1982 ↓, s. 702.
- ↑ a b c Izabela Rejduch-Samkowa, Jan Samek (red.), Powiat będziński i miasta wydzielone Czeladź, Dąbrowa Górnicza, Sosnowiec, Ewa Dwornik-Gutowska, Maciej Gutowski, Warszawa–Katowice: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk. Dział Inwentaryzacji Zabytków; Wojewódzki Konserwator Zabytków, 1961 (Katalog zabytków sztuki w Polsce. Województwo katowickie Zeszyt 1), s. 1.
- ↑ a b c d Nabiałek 2008 ↓, s. 191.
- ↑ a b c d e f Zuzańska-Żyśko 2010 ↓, s. 30.
- ↑ a b c d e f g Zuzańska-Żyśko 2010 ↓, s. 29.
- ↑ Zuzańska-Żyśko 2010 ↓, s. 31.
- ↑ Błaszczyk 1982 ↓, s. 742.
- ↑ a b Kazimierz Miroszewski, Będzin w powojennej Polsce. Życie społeczno-polityczne (1945-1989), [w:] Anna Glimos-Nadgórska, Maria Zofia Pulinowa, Jerzy Sperka (red.), Będzin 1358-2008: praca zbiorowa. T. 2: Dzieje okolic Będzina w XVI-XVIII, Będzin: Muzeum Zagłębia, 2008, s. 283, ISBN 978-83-922000-3-9.
- ↑ a b Szyndler 1966 ↓, s. 11.
- ↑ Nabiałek 2008 ↓, s. 190.
- ↑ Nabiałek 2008 ↓, s. 192.
- ↑ a b Gminna ewidencja zabytków dla miasta Będzina. Budynki [online].
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Włodzimierz Błaszczyk, Będzin przez wieki: dzieje miasta i jego rozwoju urbanistyczno-przestrzennego od średniowiecza do połowy XX w. na podłożu osadnictwa w starożytności i wczesnym średniowieczu, Poznań: PTTK, 1982, ISBN 978-83-00-00522-2.
- Karol Nabiałek, Dzieje okolic Będzina w XVI-XVIII w., [w:] Anna Glimos-Nadgórska, Maria Zofia Pulinowa, Jerzy Sperka (red.), Będzin 1358-2008: praca zbiorowa. T. 3: Od rozbiorów do współczesności, Będzin: Muzeum Zagłębia, 2008, ISBN 978-83-922000-3-1.
- Bartłomiej Szyndler, Będzin: informator krajoznawczy, Będzin: Nakł. Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego. Oddział w Będzinie, 1966.
- Elżbieta Zuzańska-Żyśko, Targowisko miejskie w Będzinie: historia i współczesność, Prace Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, Sosnowiec : Gliwice: Wydział Nauk o Ziemi. Uniwersytet Śląski ; Pracownia Komputerowa Jacka Skalmierskiego, 2010, ISBN 978-83-61644-16-3.