Pakacjan

Pacatianus
Tiberius Claudius Marinus?
	Cesarz rzymski
Okres	248 n.e.
	Dane biograficzne
Przyczyna śmierci	zamordowany
	Multimedia w Wikimedia Commons

Pakacjan (Pacatianus), Tiberius Claudius Marinus^[1] Pacatianus – rzymski uzurpator w prowincjach naddunajskich w połowie III wieku n.e., znany głównie z zabytków numizmatycznych.

Życie i działalność

Jeden z wielu uzurpatorów III wieku, znany ze skąpych wzmianek u historyków starożytnych, przede wszystkim jednak z monet wybitych w jego imieniu^[a]. Obwołanie go cesarzem przez legiony stacjonujące w Panonii i Mezji nastąpiło za rządów Filipa I Araba, co wyraźnie stwierdza w swych zapisach Zosimos, który buntownika nazywa Marynem^[2]. Zonaras podaje^[3], że Pakacjan znajdował się wśród wojsk na granicy naddunajskiej, jednakże w trudnej do określenia funkcji: zarówno jako wyższy oficer (trybun), jak i wyższy dowódca (np. legat legionu), nawet rangi senatorskiej. Zdarzenie to przypada na rok 248 n.e.

Choć obszar władzy uzurpatora z pewnością ograniczał się do terenów naddunajskich, pod jego kontrolą znalazła się mennica w Viminacium, gdzie wypuszczano monety z jego imieniem^[b]. Spośród odnotowanych 6 typów jego antoninianów^[c] większość pokrywa się z 4 typami monet Filipa Araba (Fides Militum, Pax Aeterna, Romae Aeternae, Fortuna Redux)^[4], co dodatkowo potwierdza przyjętą chronologię wydarzeń. Szczególne znaczenie ma jednak unikalny^[d] typ antoniniana z inskrypcją Romae Aeter[nae] An[no] Mill[esimo] et Primo, określający jako datę nieprzekraczalną (terminus post quem) buntu Pakacjana kwiecień 248 roku.

Z przekazów wiadomo, że naddunajska rebelia wprawiała Filipa Araba w znaczne zaniepokojenie, jakkolwiek w jego otoczeniu bagatelizowano ją traktując jako zjawisko przejściowe (m.in. senator i późniejszy cesarz Decjusz). Najpóźniej po upływie roku Pakacjan zamordowany został przez własnych żołnierzy z bliżej nieznanych powodów (być może wskutek braku sukcesów militarnych). Obawiając się dalszych niepokojów na tej ważnej dla cesarstwa granicy (najazdy Gotów), cesarz wysłał Decjusza, by objął tam naczelne dowództwo i ukarał zwolenników uzurpatora^[5]. Zdaniem Zosimosa^[6] stało się to bezpośrednią przyczyną obwołania Decjusza władcą przez panońskie legiony w miejsce niepopularnego cesarza^[e].

Niejasne pochodzenie i rodowód tego uzurpatora nadal pozostaje przedmiotem dociekań i prób ich ustalenia. Pochodząca z Bostry inskrypcja^[7] wymienia osobę, którą chętnie się z nim utożsamia: CL(audius) MARINVS C(larissmus) P(uer) jest tam wymieniany obok swego ojca o imieniu CL(audius) SOLLEMNIVS PAC(atianus?). Domniemany ojciec Pakacjana byłby według tej inskrypcji namiestnikiem Arabii za panowania Aleksandra Sewera, a następnie zarządcą konsularnym Celesyrii. Trudno również wykluczyć hipotetyczny związek pomiędzy uzurpatorem a Pakacjanem wymienionym w innej inskrypcji z Bostry wraz z matką Kornelią Optatą A. Flawią oraz siostrą Pakatą^[8].

Uwagi

↑ Już J. H. Eckhel (Eckhel 1828 ↓, Doctrina numorum veterum, t. VII, cz. II, s. 338) wnioskował na podstawie liczby monet znalezionych w Austrii, że panował w Panonii lub Mezji i że przypadało to na czas rządów Filipa i Decjusza, opowiadając się też za imieniem Marinus (cyt. za Smith 1867 ↓, s. 76).
↑ Przemawiałby za tym zupełny brak emisji monet Filipa Araba z X roku działalności mennicy, tj. 248/249 (Mattingly, Sydenham i Sutherland 1949 ↓, s. 65). Potwierdza to B. Borić-Brešković (Borić-Brešković 1996 ↓, s. 51).
↑ Dotychczas znanych jest niespełna 100 egzemplarzy jego monet, należących do rzadkości numizmatycznych; szczególnie znaleziska z części zachodnioeuropejskiej są mniej liczne (Peter 1995 ↓, s. 34nn).
↑ Ponieważ tak dokładnych dat emisji na monetach rzymskich nigdy nie umieszczano. Inny wyjątek stanowi typ monet Hadriana (bitych w złocie i brązie) z inskrypcją AN[no] DCCCLXXIV NAT[alis] URB[is], czyli podającą rok 874 od założenia Miasta, tj. 121 r. n.e. (Le Roy 1968 ↓, s. 144, 147).
↑ Uzurpacja mogła trwać nawet krócej niż rok, a niektórzy badacze sądzą, że Pakacjana zamordowano w obawie przed nadciągającymi wojskami Decjusza (Słownik cesarzy rzymskich 2001 ↓, s. 144).

Przypisy

↑ Części nazwiska ustalone wyłącznie na podstawie skrótów na monetach (TI. CL. MAR.); zob. Cohen 1885 ↓, s. 181–183; Mattingly, Sydenham i Sutherland 1949 ↓, s. 104n.
↑ Zosimos ↓, Nowa historia XX, 2.
↑ Zonaras ↓, Epitome XII, 19.
↑ Mattingly, Sydenham i Sutherland 1949 ↓, s. 72–75.
↑ Zosimos ↓, Nowa historia XXI, 2.
↑ Zosimos ↓, Nowa historia XXI, 3.
↑ CIL III, 94.
↑ AE 1965 ↓, nr 21.

Bibliografia

Dietmar Kienast: Römische Kaisertabelle. Grundzüge einer römischen Kaiserchronologie. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1996, s. 201. ISBN 978-3-534-13289-8. (niem.).
Harold Mattingly, Edward Allen Sydenham, Carol H. V. Sutherland: Roman Imperial Coinage. T. 4, cz. 3. London: Spink and Son Ltd., 1949, s. 65–66, 104–105. OCLC 222487984. (ang.).
Henry Cohen: Description historique des monnaies frappées sous l'empire romain. T. 5. Paris: Rollin & Feuardent, 1861, s. 181–183. (fr.).
Markus Peter. Ein Antoninianus des Pacatianus aus Kaiseraugst. „Schweizer Münzblätter”. 178, s. 34nn, 1995. (niem.).
Bojana Borić-Brešković: Monety srebrne w okresie przedrzymskim i rzymskim. W: Srebra antyczne z Serbii. Warszawa: Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, 1996, s. 51.
Słownik cesarzy rzymskich. Jan Prostko-Prostyński (red. nauk.). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2001. ISBN 83-7177-185-1.
Max Le Roy: Mówią wykopaliska. Życie starożytnego Rzymu. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1968.
William Smith: A Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology. T. 3. Boston: Little, Brown and Co., 1870, s. 76. (ang.).
Joseph Hilarius Eckhel: Doctrina numorum veterum. T. 7. Cz. 2. Wien: Camesina, 1797, s. 338. (łac.).
„L'Année épigraphique”. 21, 1965. (fr.).
Zonaras: Epitome historion (Skrót historii).
Zosimos: Nowa historia. Helena Cichocka (tłum.), Ewa Wipszycka (opr.). Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 2012. ISBN 978-83-211-1923-6.

Linki zewnętrzne

Michael Mechler, Christian Körner: Philip the Arab and Rival Claimants of the later 240s. [dostęp 2012-01-16].
Monety Pakacjana (ang.) [dostęp 2020-03-18]

[2] Już J. H. Eckhel (Eckhel 1828 ↓, Doctrina numorum veterum, t. VII, cz. II, s. 338) wnioskował na podstawie liczby monet znalezionych w Austrii, że panował w Panonii lub Mezji i że przypadało to na czas rządów Filipa i Decjusza, opowiadając się też za imieniem Marinus (cyt. za Smith 1867 ↓, s. 76).

[5] Przemawiałby za tym zupełny brak emisji monet Filipa Araba z X roku działalności mennicy, tj. 248/249 (Mattingly, Sydenham i Sutherland 1949 ↓, s. 65). Potwierdza to B. Borić-Brešković (Borić-Brešković 1996 ↓, s. 51).

[6] Dotychczas znanych jest niespełna 100 egzemplarzy jego monet, należących do rzadkości numizmatycznych; szczególnie znaleziska z części zachodnioeuropejskiej są mniej liczne (Peter 1995 ↓, s. 34nn).

[8] Ponieważ tak dokładnych dat emisji na monetach rzymskich nigdy nie umieszczano. Inny wyjątek stanowi typ monet Hadriana (bitych w złocie i brązie) z inskrypcją AN[no] DCCCLXXIV NAT[alis] URB[is], czyli podającą rok 874 od założenia Miasta, tj. 121 r. n.e. (Le Roy 1968 ↓, s. 144, 147).

[11] Uzurpacja mogła trwać nawet krócej niż rok, a niektórzy badacze sądzą, że Pakacjana zamordowano w obawie przed nadciągającymi wojskami Decjusza (Słownik cesarzy rzymskich 2001 ↓, s. 144).

[1] Części nazwiska ustalone wyłącznie na podstawie skrótów na monetach (TI. CL. MAR.); zob. Cohen 1885 ↓, s. 181–183; Mattingly, Sydenham i Sutherland 1949 ↓, s. 104n.

[CITEREFZosimos''Nowa_historia''_XX,_2-3] Zosimos ↓, Nowa historia XX, 2.

[CITEREFZonaras''Epitome''_XII,_19-4] Zonaras ↓, Epitome XII, 19.

[CITEREFMattinglySydenhamSutherland194972–75-7] Mattingly, Sydenham i Sutherland 1949 ↓, s. 72–75.

[CITEREFZosimos''Nowa_historia''_XXI,_2-9] Zosimos ↓, Nowa historia XXI, 2.

[CITEREFZosimos''Nowa_historia''_XXI,_3-10] Zosimos ↓, Nowa historia XXI, 3.

[12] CIL III, 94.

[CITEREFAE1965nr_21-13] AE 1965 ↓, nr 21.

[1]

[a]

[2]

[3]

[b]

[c]

[4]

[d]

[5]

[6]

[e]

[7]

[8]