Orlik pospolity

Orlik pospolity
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	jaskropodobne
Rząd	jaskrowce
Rodzina	jaskrowate
Rodzaj	orlik
Gatunek	orlik pospolity
	Nazwa systematyczna
	Aquilegia vulgaris L.; Sp. pl. 1:533. 1753
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Orlik pospolity (Aquilegia vulgaris L.) – gatunek rośliny z rodziny jaskrowatych. Pochodzi z Europy i z Afryki Północnej^[3]. Rośnie zwykle na terenach podgórskich i górskich, w Alpach sięgając po piętro subalpejskie. W Dolnej Engadynie dochodzi wyjątkowo do wysokości 2150 m n.p.m.^[4] Występuje również w stanie dzikim w Polsce, jest niezbyt pospolity^[5]. Rośnie na rozproszonych stanowiskach zarówno na niżu, jak i w górach, najwyżej sięga w Tatrach^[6]. Pochodzi też od niego wiele mieszańców uprawianych jako rośliny ozdobne^[3].

Morfologia

Łodyga: Zwykle rozgałęziona, osiąga wysokość do 1 m, przy czym najczęściej od 30 do 60 cm. Owłosiona, czasem gruczołowato, o skąpym ulistnieniu. Pod ziemią roślina posiada krótkie i grube kłącze.
Liście: Podwójnie trójsieczne, odziomkowe na długich ogonkach lub trójwrębne, brzegiem karbowane, od spodu sinawe. Liście łodygowe mniejsze, o krótkich ogonkach, słabo wcinane^[6].
Kwiaty: Fioletowe (bardzo rzadko w naturze białe lub różowe – oddzielne podgatunki), osadzone są na długich szypułkach, z właściwą dla orlików hakowato zagiętą ostrogą. Okwiat złożony z pięciu części bezostrogowych i pięciu zaopatrzonych w ostrogi. Części kielicha długości do 2,5 cm, szybko opadają. Płatki korony długości do 3 cm. Wewnątrz kwiatu 5–6 owłosionych słupków i liczne, również owłosione pręciki.
Owoc: Mający długość ok. 3 cm mieszek z dzióbkiem, zawierający czarne i lśniące nasiona.

Liść
Kwiat
Owoce i nasiona – okaz muzealny

Biologia i ekologia

Bylina, hemikryptofit. Kwitnie między majem a lipcem. Kwiaty zapylane są przeważnie przez trzmiele^[6]. Cała roślina jest lekko trująca. Przy doustnym spożyciu powoduje odurzenie, omdlenia, zwężenie źrenic, biegunkę i trudności w oddychaniu^[7].

Siedliskiem są widne lasy liściaste i niezbyt wilgotne zarośla. Dobrze czuje się na glebach żyznych. Preferuje podłoże wapienne^[4]. Lubi stanowiska półcieniste lub słoneczne^[7].

Systematyka, zmienność i nomenklatura

Nazwa naukowa rodzaju pochodzi od łacińskiego słowa aquila – orzeł, ponieważ ostroga orlika przypomina szpon orła.

Gatunek wykazujący dużą zmienność, niektóre opracowania wyróżniają liczne podgatunki^[3]:

Aquilegia vulgaris L. subsp. vulgaris – podgatunek typowy,
Aquilegia vulgaris L. subsp. ballii (Litard. & Maire) Dobignard,
Aquilegia vulgaris L. subsp. cossoniana (Maire & Sennen) Dobignard,
Aquilegia vulgaris L. subsp. dichroa (Freyn) T. E. Díaz,
Aquilegia vulgaris L. subsp. hispanica (Willk.) Heywood,
Aquilegia vulgaris L. subsp. nevadensis (Boiss. & Reut.) T. E. Díaz,
Aquilegia vulgaris L. subsp. paui (Font Quer) O. Bolòs & Vigo.

Wyhodowano szereg odmian uprawnych, m.in.^[8]^[9]^[10]:

'Black Barlow' – kwiaty pełne, zwisające, o bardzo ciemnej śliwkowej barwie, prawie czarnej. Roślina dorasta do 80 cm wysokości.
'Blue Barlow' – kwiaty pełne, zwisające, o barwie niebieskofioletowej. Roślina dorasta do 80 cm wysokości.
'Nivea' – kwiaty białe. Roślina dorasta do 80 cm wysokości.
'White Barlow' – kwiaty pełne, zwisające, o barwie białej. Roślina dorasta do 80 cm wysokości.
'William Guiness' – kwiaty dwubarwne (kielich blado bordowofioletowy, płatki korony białe z bordowofioletowymi ostrogami). Roślina dorasta do 75 cm wysokości.
'Winky Blue White' – kwiaty są niebieskie z białymi brzegami, osadzone na wyprostowanych szypułkach. Roślina dorasta do 45 cm wysokości.
'Winky Red White' – kwiaty są różowoczerwone z białymi brzegami, osadzone na wyprostowanych szypułkach. Roślina dorasta do 45 cm wysokości.

Zagrożenia i ochrona

Od 2014 roku roślina jest objęta w Polsce częściową ochroną gatunkową^[11]. W latach 1957–2014 znajdowała się pod ochroną ścisłą^[12]. Z powodu swoich ładnych kwiatów bywa zrywany i przesadzany do ogródków przydomowych. Wiele jego stanowisk znajduje się w parkach narodowych, gdzie są dobrze chronione^[6].

Zastosowanie

Roślina ozdobna – świetnie nadaje się na kwiat cięty czy bylinę rabatową. W ogrodach rzadko jednak uprawia się typową formę gatunku, zazwyczaj uprawiane są jego kultywary i mieszańce o kwiatach w kolorze białym, różowym, karmazynowym, purpurowym^[13]
Roślina lecznicza: Ziele orlika – Herba Aquilegiae zawiera alkaloidy (magnoflorynę) oraz kumarynę i glikozyd nitrylowy. Dawniej był wykorzystywany w lecznictwie ludowym, obecnie tylko w homeopatii.
Orlik jest naturalnym repelentem – skutecznie odstrasza ślimaki od obgryzania roślin rosnących w jego sąsiedztwie.
Kiedyś robiono z tej rośliny płyn ściągający.

Uprawa

Uprawiany jest głównie ze względu na ładne kwiaty. Po przekwitnięciu staje się nieozdobny, dlatego też sadzi się go zazwyczaj w towarzystwie innych roślin. Jest łatwy w uprawie, całkowicie mrozoodporny. Najlepiej rośnie na lekkiej, przepuszczalnej i próchnicznej glebie i na stanowisku słonecznym^[13]. Rozmnaża się go przez podział kępy lub z nasion wysiewanych jesienią lub wiosną^[13]. W celu otrzymania osobników o tych samych cechach co odmiana, roślinę należy rozmnażać przez podział rozrośniętych kęp.

Obecność w kulturze

Poczta Polska wyemitowała 14 czerwca 1967 r. znaczek pocztowy przedstawiający orlika pospolitego o nominale 60 gr, w serii Rośliny chronione. Autorem projektu znaczka był Andrzej Heidrich. Znaczek pozostawał w obiegu do 31 grudnia 1994 r.^[14]

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-26] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-07] (ang.).
↑ ^a ^b ^c Aquilegia vulgaris L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN) [on-line]. [dostęp 2014-11-14].
↑ ^a ^b Danesch Edeltraud, Danesch Othmar: Le monde fascinant de la flore alpine, Editions M.P.A, Saint-Sulpice (Suisse), b. r. (1984), s. 65, ISBN 2-88090-009-3
↑ Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
↑ ^a ^b ^c ^d Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2006, s. 303. ISBN 978-83-7073-444-2.
↑ ^a ^b Burkhard Bohne, Peter Dietze: Rośliny trujące: 170 gatunków roślin ozdobnych i dziko rosnących. Warszawa: Bellona, Spółka Akcyjna, 2008. ISBN 978-83-11-11088-5.
↑ Jacek Marcinkowski: Wyniki wyszukiwania: Aquilegia vulgaris. [w:] O Roślinach [on-line]. Związek Szkółkarzy Polskich. [dostęp 2014-11-15].
↑ Aquilegia vulgaris 'William-Guiness'. [w:] Plants [on-line]. The Royal Horticultural Society 2014. [dostęp 2014-11-15]. (ang.).
↑ Aquilegia vulgaris 'Nivea'. [w:] Plants [on-line]. The Royal Horticultural Society 2014. [dostęp 2014-11-15]. (ang.).
↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2014 r. poz. 1409).
↑ Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 28 lutego 1957 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz.U. z 1957 r. nr 15, poz. 78).
↑ ^a ^b ^c GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
↑ Marek Jedziniak: Rośliny chronione. www.kzp.pl. [dostęp 2018-05-31]. (pol.).

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-26] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-07] (ang.).

[grin-3] Aquilegia vulgaris L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN) [on-line]. [dostęp 2014-11-14].

[Den-4] Danesch Edeltraud, Danesch Othmar: Le monde fascinant de la flore alpine, Editions M.P.A, Saint-Sulpice (Suisse), b. r. (1984), s. 65, ISBN 2-88090-009-3

[rutkowski-5] Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.

[C-6] Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2006, s. 303. ISBN 978-83-7073-444-2.

[bohne-7] Burkhard Bohne, Peter Dietze: Rośliny trujące: 170 gatunków roślin ozdobnych i dziko rosnących. Warszawa: Bellona, Spółka Akcyjna, 2008. ISBN 978-83-11-11088-5.

[zszp-8] Jacek Marcinkowski: Wyniki wyszukiwania: Aquilegia vulgaris. [w:] O Roślinach [on-line]. Związek Szkółkarzy Polskich. [dostęp 2014-11-15].

[rhs1-9] Aquilegia vulgaris 'William-Guiness'. [w:] Plants [on-line]. The Royal Horticultural Society 2014. [dostęp 2014-11-15]. (ang.).

[rhs2-10] Aquilegia vulgaris 'Nivea'. [w:] Plants [on-line]. The Royal Horticultural Society 2014. [dostęp 2014-11-15]. (ang.).

[rozp2014-11] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2014 r. poz. 1409).

[rozp1957-12] Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 28 lutego 1957 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz.U. z 1957 r. nr 15, poz. 78).

[E-13] GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .

[14] Marek Jedziniak: Rośliny chronione. www.kzp.pl. [dostęp 2018-05-31]. (pol.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]