Hruby Wierch
 Hruby Wierch, Grań Hrubego i Dolina Hlińska. Widok z grani Koprowego Wierchu | |
| Państwo | |
|---|---|
| Położenie | |
| Pasmo | |
| Wysokość |
2429 m n.p.m. |
| Wybitność |
260 m |
Położenie na mapie Karpat  | |
Położenie na mapie Tatr  | |
 49°10′14,6″N 20°01′37,1″E/49,170722 20,026972
| |
Hruby Wierch (niem. Triumetal, słow. Hrubý vrch, węg. Triumetal, w jęz. niem. i słow. dawniej także Triumetal[1]) – wybitny szczyt w Tatrach Wysokich (2429 m[2]) w głównej grani odnogi Krywania, jeden z najwybitniejszych szczytów w tej grani. Wznosi się on nad dolinami: Hlińską, Młynicką i Niewcyrką[1]. Jego nazwa pochodzi od kształtu góry i towarzyszącej mu masywnej szerokiej grani północno-zachodniej. W gwarze podhalańskiej „słowo „hruby” oznacza „gruby”, „wielki”, np. „hruby gazda”[3].
Topografia
[edytuj | edytuj kod]Masyw Hrubego ograniczają trzy przełęcze: Hruba Przehyba, Furkotna Przehyba i Zadnia Teriańska Szczerbina. Jest to szczyt zwornikowy, z którego wybiegają trzy granie:
- południowa, w kierunku Furkotu (Furkotský štít), krótka i niemająca wyraźnego obniżenia między oboma szczytami, oddzielająca dolinę Niewcyrkę od Doliny Młynickiej. Grań ta daje najdogodniejszy dostęp do szczytu;
- wschodnia, najsilniej się obniżająca i biegnąca w stronę Szczyrbskiego Szczytu poprzez Szczyrbską Przełęcz. Grań ta leży między Doliną Hlińską i Młynicką;
- północno-zachodnia (dokładniej: grań NWW), tzw. Grań Hrubego (Hrubé), tworząca niemal poziomy skalny mur i nadająca charakter i nazwę całemu masywowi. Ma ona liczne, ale drobne kulminacje, oddziela Dolinę Hlińską od doliny Niewcyrki. Wyróżniono w niej 17 nazwanych turni i 18 przełęczy. Ich nazwy opublikował Witold Henryk Paryski w 1956 r., dwie nazwy dodał Władysław Cywiński w 2008 r.[4]
Mająca wysokość około 400 m północna ściana Hrubego Wierchu opada do Wielkiego Ogrodu. Z zachodniej strony ogranicza ją depresja opadająca z Zadniej Teriańskiej Szczerbiny. Dolną, prawą (patrząc od dołu) część ściany tworzą olbrzymie, jasne płyty o wysokości około 120 m i szerokości 30 m. Z lewej strony ścianę ogranicza depresja opadająca z Hrubej Przehyby. Jest urwista, ale płytko wcięta, wskutek czego ściana Hrubego Wierchu łączy się tu ze ścianą Kolistej Turni[4].
Zbocze południowo-wschodnie z odcinka od Furkotnej Przehyby do Hrubej Przehyby opada do Capiego Kotła (Szczyrbskiego Kotła). Ma wysokość około 200 m. W. Cywiński pisze o nim: dla turystów zbyt trudne, dla taterników niezbyt interesujące. Lepiej zostawić ten teren kozicom. Do Niewcyrki Hruby Wierch i grań łącząca go z Furkotem opada ścianami[4].
Opis szczytu
[edytuj | edytuj kod]Hruby Wierch uważany jest za najpotężniejszy w Tatrach mur skalny, ze stosunkowo dużą wysokością[3]. Dla opisu budowy szczytu ważny jest też znajdujący się w jego północnych urwiskach (od strony Doliny Hlińskiej) Wielki Ogród (Veľká záhradka). Jest to rozległy i piarżysty cyrk lodowcowy z trzech stron otoczony skałami[4]. Hruby ma też duże znaczenie przyrodnicze. Jego północne stoki są ostoją kozic, na które w XIX wieku polowali polscy kłusownicy, a na południowych rośnie las pierwotny[3].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Górny odcinek wschodniej grani był znany już w XIX wieku. Wiadomo o wejściach na szczyt Hrubego Wierchu od tej strony w towarzystwie Jędrzeja Wali młodszego około 1890 r. (przez północną grzędę Kolistej Turni i górną część wschodniej grani). Całą wschodnią grań od Szczyrbskiej Przełęczy do Hrubego Wierchu jako pierwsi przeszli Alfred Martin i Johann Franz (senior) 13 sierpnia 1907 r., a zimą – Jerzy Krókowski i Stanisław Krystyn Zaremba 27–28 grudnia 1926 r.[5].
Jako pierwsi zbocza masywu Hrubego Wierchu poznali koziarze (tj. polujący na kozice). W XIX wieku największym znawcą tego rejonu był przewodnik Jędrzej Wala starszy, który początkowo (jeszcze przed 1857 r.) polował tam na kozice, a później (przed 1880 r.) wprowadzał na szczyt polskich turystów[5]. Maria Steczkowska pisała: Wala zwiedził niejednokrotnie urwisty grzbiet Hrubego Wierchu, wdzierając się w rozmaitych kierunkach na skaliste jego szczyty[3]. Upamiętniono go w nazwach Walowych Turni – pomniejszych kulminacji w Grani Hrubego[4].
Zimą pierwszego wejścia na szczyt dokonali Gyula Hefty, Tibold Kregczy, Endre Maurer i Lajos Rokfalusy 13 stycznia 1912 r.[5]
Kazimierz Wierzyński poświęcił masywowi Hrubego wiersz pt. "Hruby"[6].
Taternictwo
[edytuj | edytuj kod]Wejście na Hruby Wierch z niektórych miejsc nie jest trudne, ale obecnie na Hruby Wierch nie prowadzi żaden znakowany szlak turystyczny, dla turystów szczyt ten jest więc niedostępny. W pobliżu biegnie jednak znakowany szlak turystyczny, dawniej przez Bystry Przechód, obecnie przez Bystrą Ławkę i jak pisał Władysław Cywiński pokusie (zwiedzenia szczytu) ulega (wg powierzchownych obserwacji) co 50 turysta wędrujący przez wspomniane przełączki[4]. W masywie Hrubego i Grani Hrubego mogą uprawiać wspinaczkę taternicy, ale bez wchodzenia do Niewcyrki i z wyłączeniem opadających do niej stoków (dolina ta jest obszarem ochrony ścisłej Tatrzańskiego Parku Narodowego i obowiązuje zakaz wstępu do niej)[4].
- Wschodnią granią, od Szczyrbskiej Przełęczy; I w skali tatrzańskiej, czas przejścia 1 godz.
- Z Przechodu nad Małym Ogrodem z ominięciem grani; 0+, 30 min
- Środkową częścią południowo-wschodniej sciany; IV, 2 godz.
- Południowo-wschodnim zlebem przez Hruby Przechód; 0+, wariant III, 1 godz.
- Południową granią z Furkotu; 0+, 30 min
- Prawym żlebem zachodniej ściany; 0+, 30 min
- Z Niewcyrki przez południową grań; 0+, z Teriańskiej Równi 45 min
- Prawą częścią zachodniej ściany; IV, miejsce V, lita skała, 1 godz.
- Środkową częścią ściany; II, miejsce IV, 1 godz.
- Północno-zachodnią granią z Zadniej Teriańskiej Szczerbiny; II lub V- (wariant), 30 min
- Drogą Komarnickich; III, 4 godz., trudna orientacja
- Przez dolną ostrogę; IV, 4 godz.
- Droga Preyznera i Wojtasiewicza; V+, 4 godz.
- Lewą częścią północnej ściany; IV, miejsce V i V+, 4 godz.
- Droga Psotki i Zibrina; V, 4 godz.[4]
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Witold Henryk Paryski, Zofia Radwańska-Paryska. Wielka encyklopedia tatrzańska. Poronin: Wydawnictwo Górskie, 2004, ISBN 83-7104-009-1.
- ↑ Úrad geodézie, kartografie a katastra Slovenskej republiky, Produkty leteckého laserového skenovania.
- ↑ a b c d Józef Nyka, Tatry Słowackie. Przewodnik, wyd. 2, Latchorzew: Wydawnictwo Trawers, 1998, ISBN 83-901580-8-6.
- ↑ a b c d e f g h Władysław Cywiński. Grań Hrubego. Przewodnik szczegółowy, tom 14. Poronin: Wydawnictwo Górskie, 2008, ISBN 978-83-7104-039-9.
- ↑ a b c Witold Henryk Paryski. Tatry Wysokie. Przewodnik taternicki. Część VIII. Młynicka Przełęcz – Krywań. Warszawa: Sport i Turystyka, 1956.
- ↑ Pierwodruk: "Kamena" R. VI, nr 8-10/1939, s. 129
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Hruby Wierch, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 188.
- Archiwalne widoki góry w bibliotece Polona