Elementarz

Dziewczynka z Elementarzem

Elementarz (łac. elementarius „początkowy”) – książka wprowadzająca w najbardziej podstawowe zagadnienia jakiejś dziedziny, zbiór elementarnej wiedzy w danym zagadnieniu, np.: elementarz języka polskiego, dla chcących się nauczyć czytać i pisać – elementarz pierwszoklasisty (pot. abecadło).

Historia

„Nauka krótka ku czytaniu pisma polskiego” Hieronima Wietora z 1539 roku – (reprint wydany w Królewcu około roku 1570)

Pierwsze elementarze służące do nauki języka polskiego powstawały już w początku renesansu . Za najdawniejsze znane polskie elementarze uznawane są: „Polskie książeczki wielmi potrzebne ku uczeniu się polskiego...” wydana przez Hieronima Wietora w Krakowie w 1539 roku oraz „Nauka krótka ku czytaniu pisma polskiego”, drukowana szwabachą w Królewcu około roku 1570. Jedną z pierwszych publikacji, które można uznać z elementarz w języku polskim była również „Dla dziatek nauka czytania pisma polskiego” wydana w Wilnie w 1633 roku.

W latach 1775–1792 Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych instytucja utworzona przez Komisję Edukacji Narodowej opracowała wiele podręczników używanych w nauczaniu początkowym w tym Elementarz dla szkół parafialnych z 1785 roku .

Elementarz Mariana Falskiego

W historii polskiej edukacji najbardziej doniosłym elementarzami okazały się podręczniki Mariana Falskiego, pod tytułem „Elementarz”. Pierwsze wydanie, pod tytułem: „Nauka czytania i pisania dla dzieci” ukazało się w roku 1910 i zrewolucjonizowało metodykę nauki czytania w Polsce. Był ilustrowany przez Jana Rembowskiego.

W okresie międzywojennym ukazywały się kolejne wersje elementarza dla dzieci, aktualizowane zgodnie z duchem czasów. Z powodu zapóźnień edukacyjnych sporej części ludności, w 1920 Falski opracował także na zamówienie władz dwie wersje „Elementarza powiastkowego”, dla dorosłych analfabetów oraz osób odbywających zasadniczą służbę wojskową. W 1945 roku prawa do wydawania „Elementarza” Falskiego pt. „Elementarz dla szkół wiejskich” uzyskały Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych (od 1974 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne).

W 1949 ukazał się pierwszy powojenny elementarz dla dzieci, uwzględniający elementy obowiązkowej w tym czasie ideologii komunistycznej (aczkolwiek bez wymieniania postaci Stalina). Kolejna unowocześniona wersja elementarza ukazała się w 1957 i przetrwała siedemnaście lat. Ostatnia wersja ukazała się w 1974, opublikowana już po śmierci autora, z nowocześniejszymi ilustracjami Janusza Grabiańskiego. Zaktualizowano w niej też teksty. Wersja ta znajduje się w druku i spotyka się z popularnością aż do dnia dzisiejszego (stan na 2013).

Oprócz ostatniej wersji elementarza, w XXI wieku wznowiono też druk elementarza w wersji z 1971 roku. Niewątpliwie najsłynniejszym zdaniem Elementarza Falskiego to: „Ala ma kota”, symbolizujące elementarz w potocznej polszczyźnie. Niemniej jednak, zdanie to istniało w elementarzach jedynie od lat 30. do 1949. Alą z elementarza Falskiego była Alina Margolis-Edelman.

• 
  Najstarsze zachowane abecadło polskie z XVI wieku – zbiory Cambridge Trinity College.
• 
  Bajka Stanisława Jachowicza o gęsiach ilustrująca literę „G” z elementarza wydanego 1858 roku w Warszawie.
• 
  „Dla dziatek nauka czytania pisma polskiego” wydana w Wilnie w 1633 roku.

Bibliografia

• Elementarz. W: Aleksander Brückner: Encyklopedia staropolska. Trzaska, Evert i Michalski, 1939.
• Zygmunt Kukulski: Elementarz dla szkół parafjalnych narodowych z roku 1785. Warszawa: Skład Główny Gebethner i Wolff, 1930.
• Piotr Sarzyński, Ala nie ma kota w: Polityka – nr 36 (2366) z dnia 07-09-2002; s. 79

Linki zewnętrzne

• wsip.pl, [1]
• sklep.wsip.pl, [2]
• Kolekcja dawnych elementarzy w bibliotece Polona