Tulczyn

Tulczyn
Тульчин
	; Widok ogólny Tulczyna.
Herb	flaga Tulczyna↗
Państwo	Ukraina
Obwód	winnicki
Powierzchnia	9,26 km²
Populacja (2018); • liczba ludności	; 15 051
Nr kierunkowy	+380 4335
Kod pocztowy	23600
	Położenie na mapie Ukrainy Tulczyn
	Położenie na mapie obwodu winnickiego Tulczyn
	48°40′48″N 28°52′12″E/48,680000 28,870000
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Informacje w Wikipodróżach
	Strona internetowa

Tulczyn (ukr. Тульчин) – miasto na Ukrainie, siedziba władz rejonu tulczyńskiego w obwodzie winnickim, nad Sielnicą, dawna rezydencja magnacka. Zakłady odzieżowe, technikum weterynarii, muzeum krajoznawcze.

Historia

I Rzeczpospolita

W miejscu Tulczyna położony był pierwotnie ruski gród Nesterwar, zbudowany dla obrony przed najazdami tatarskimi. W 1569 roku włączony do Korony Królestwa Polskiego. Leżał wtedy województwie bracławskim i była to królewszczyzna. W 1609 roku król Zygmunt III Waza nadał dobra tulczyńskie Walentemu Aleksandrowi Kalinowskiemu. W 1638 r. Adam Kalinowski wybudował w Tulczynie dla zakonu dominikanów drewniany kościół klasztor, który w 1784 roku Szczęsny Potocki zastąpił murowanym. Po Kalinowskich właścicielami byli Czetwertyńscy, w czasach w których Kozacy Ostapa Pawluka zdobyli zamek i wymordowali mieszkańców miasta. W 1726 roku właścicielem stał się Franciszek Salezy Potocki, który w 1757 r. rozpoczął tu budowę ogromnego pałacu. Jego syn Stanisław Szczęsny, opuścił Krystynopol i przeniósł siedzibę swojej linii Potockich do Tulczyna. U schyłku Rzeczypospolitej stacjonowały w Tulczynie 12 Regiment Pieszy Koronny, 14 Regiment Pieszy im. Potockich, 6 Brygada Kawalerii Narodowej, Pułk Lekkiej Jazdy pod im. Humańskiej i Regiment Pieszy pod im. Konfederacji Wolnych armii koronnej. Od 1787 działał w Tulczynie teatr, a od 1792 do 1795 pracowała tu drukarnia przeniesiona z Jaryszowa.

W zaborze rosyjskim

Po II rozbiorze Polski w 1793 roku, włączony do Imperium Rosyjskiego. W latach 20. XIX wieku Tulczyn był jednym z miejsc spotkań dekabrystów. Wiosną 1823 roku przebywał w mieście przez krótki okres polski poeta romantyczny i belwederczyk, Seweryn Goszczyński^[2]. Po powstaniu listopadowym, władze rosyjskiego wypędziły dominikanów i w 1833 roku zamieniły ich kościół na cerkiew.

Potoccy Tulczyn posiadali do 1874 roku. 15 stycznia 1869 roku Mieczysław Potocki sprzedał za 1 845 516 rubli Tulczyn swojej krewnej Marii Potockiej (1839-1882), córce Bolesława Potockiego, żonie Rosjanina Sergiusza Stroganowa, który sprzedał go 9 grudnia 1874 roku urzędnikowi rosyjskiemu za 3,5 mln rubli.

Przed zamienionym w czasach carskich na prawosławną cerkiew kościołem dominikanów ustawiono pomnik konny Aleksandra Suworowa.

Walki o miasto

W 1919, na fali pogromów antyżydowskich, siły ukraińskie dokonały masakry żydowskiej ludności miasteczka, zabijając 520 osób^[3].

W 1920 Tulczyn zdobyła 12 Dywizja Piechoty Wojska Polskiego.

W okresie od 23 lipca 1941 do 15 marca 1944 Tulczyn był zajęty przez wojska rumuńskie.

Zabytki

pałac – jesienią 1781 roku Szczęsny Potocki polecił zbudować w Tulczynie, według projektu Lacroix, pałac który stał się centrum jego kresowego latyfundium po jego wyprowadzce z Krystynopola. Był to jeden z największych pałaców magnackich na wschodnich terenach Rzeczypospolitej, posiadający 17 osiową elewację o długości 68 metrów. Częściowo zachowany pałac jest przykładem polskiej architektury klasycystycznej i charakterystycznego dla niej typu palladiańskiego. Pałac flankowały dwie oficyny o długości ok. 80 m. Elewacja ogrodowa pałacu przypomina północną elewację pałacu w Łazienkach. Fasadę ozdabiał złoty napis w języku polskim: „BY ZAWSZE WOLNYCH Y CNOTLIWYCH BYŁ MIESZKANIEM ROKU 1782 WYSTAWIONY”. W dniu 17 maja 1787 roku w pałacu zatrzymał się król Stanisław August Poniatowski na cześć którego wydano obiad na 150 osób. W pałacu było 100 sal, cenna biblioteka z dokumentami sięgającymi XIV i XV wieku, bogata kolekcja gobelinów i obrazów w tym m.in. Tycjan, Rembrandt, Rafael, Rubens, Van Dyck, Teniers. Park otaczający rezydencję założono w 1793 roku według projektu Piotra Lenreau i nazywany był Chorosza od francuskiego La Roche. Fronton pałacu łączył się widokową aleją z położonym w odległości 200 metrów kościołem zakonu dominikanów (aleja obecnie jest zabudowana)^[4]. Na terenie pałacu tuż przed wizytą króla wybudowano też teatr. W 1792 roku pałac stanowił główny ośrodek konfederacji targowickiej. Od 1804 roku do końca życia w pałacu mieszkał Stanisław Trembecki. Po śmierci Stanisława Szczęsnego Potockiego w 1809 roku rozpoczął się upadek rezydencji, która znalazła się w ręku jego trzeciej żony Zofii z Glavanich Czelicze (Pięknej Bitynki), a potem jego syna Mieczysława. W 1843 roku pałac odwiedził Józef Ignacy Kraszewski. Od 1892 roku mieściło się w nim kasyno oficerskie. W 1928 roku spłonęło górne piętro pałacu.
kościół dominikanów z lat 1784-1817 (obecnie prawosławny sobór katedralny eparchii tulczyńskiej). W podziemiach jego drewnianego poprzednika spoczął po śmierci jego fundator Adam Kalinowski i hetman polny koronny Marcin Kalinowski. Przed kościołem znajdował się pierwotnie obelisk na pamiątkę wizyty króla Poniatowskiego.
klasztor dominikanów (obecnie szkoła muzyczna)
kościół katolicki pw. św. Stanisława Kostki z 1805 roku, dawna kaplica cmentarna fundacji N. Karnickiego. Przebudowana w 1874 roku przez kanonika Radlińskiego. W tym samym roku przeniesiono do niej usunięte przez Rosjan z kościoła dominikanów trumny Szczęsnego Potockiego, Trembeckiego, Alfreda Potockiego, kasztelana Piotra Potockiego.
cerkiew z 1789 roku fundacji Szczęsnego Potockiego
zamek^[5]

Pałac Potockich w Tulczynie

Ludzie urodzeni w Tulczynie

Hipolit Błotnicki – polski poeta, tłumacz,
Marian Dziewicki – polski prawnik, sekretarz Koła Kresowego, prezydent Wilna, działacz samorządowy,
Bronisław Matyjewicz-Maciejewicz – jeden z pierwszych pilotów polskich,
Konstancja Potocka – polska szlachcianka,
Bolesław Potocki – polski ziemianin, fundator szkół,
Mieczysław Potocki – polski magnat właściciel dóbr w Tulczynie, jeden z najbogatszych Polaków poł. XIX wieku,
Mikołaj Szczęsny Potocki – polski szlachcic,
Włodzimierz Potocki – polski hrabia, pułkownik artylerii konnej,
Jadwiga Sokołowska – polska historyk literatury,
Bolesław Sokołowski – pułkownik Wojska Polskiego
Józef Wysocki – polski dowódca wojskowy, generał Wojska Polskiego, uczestnik polskich powstań narodowych.

Na miejscowym cmentarzu spoczywa Stanisław Trembecki – polski poeta, sekretarz królewski.

Miasta partnerskie

Galeria

Dawny kościół dominikański (obecnie prawosławny sobór katedralny)
Nowy Pałac Potockich
Kościół św. Stanisława
Dom dekabrystów
Cerkiew Wniebowzięcia Maryi

Zobacz też

Parafia Matki Bożej Różańcowej w Tulczynie

Przypisy

↑ Чисельність наявного населення України на 1 січня 2018 року. Державна служба статистики України. Київ, 2018. стор.14
↑ JaninaJ. Rosnowska JaninaJ., Goszczyński, Warszawa 1977, s. 93-94 .
↑ S. Spector, G. Wigoder: The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust. New York University Press, 2001, s. 1340. ISBN 0-8147-9378-9. [dostęp 2013-01-16]. (ang.). The Ukraine Terror and the Jewish Peril. The Federation of Ukrainian Jews, 1921. [dostęp 2013-01-17]. (ang.).
↑ Roman Aftanazy „Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej” Tom 10, woj. bracławskie, Ossolineum, 1996, s. 428-484.
↑ Tulczyn. [dostęp 2013-09-09].
↑ Uchwała Nr XLIII/274/2010 Rady Gminy Malanów z dnia 28 września 2010 r. w sprawie nawiązania kontaktów partnerskich pomiędzy Miastem Tulczyn (Ukraina) i gminą Malanów (Rzeczpospolita polska). Biuletyn Informacji Publicznej. Gmina Malanów, 2006-08-01. [dostęp 2018-06-13]. (pol.).

Bibliografia

Tadeusz Jaroszewski, Pałac w Tulczynie i początki architektury klasycyzmu na Ukrainie, Przegląd Wschodni, rok 1, zeszyt 1, Warszawa 1991.

Linki zewnętrzne

Tulczyn, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 611 .
zamek w Tulczynie
Gazetteer

[1] Чисельність наявного населення України на 1 січня 2018 року. Державна служба статистики України. Київ, 2018. стор.14

[2] JaninaJ. Rosnowska JaninaJ., Goszczyński, Warszawa 1977, s. 93-94 .

[3] S. Spector, G. Wigoder: The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust. New York University Press, 2001, s. 1340. ISBN 0-8147-9378-9. [dostęp 2013-01-16]. (ang.). The Ukraine Terror and the Jewish Peril. The Federation of Ukrainian Jews, 1921. [dostęp 2013-01-17]. (ang.).

[4] Roman Aftanazy „Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej” Tom 10, woj. bracławskie, Ossolineum, 1996, s. 428-484.

[Zamek-5] Tulczyn. [dostęp 2013-09-09].

[6] Uchwała Nr XLIII/274/2010 Rady Gminy Malanów z dnia 28 września 2010 r. w sprawie nawiązania kontaktów partnerskich pomiędzy Miastem Tulczyn (Ukraina) i gminą Malanów (Rzeczpospolita polska). Biuletyn Informacji Publicznej. Gmina Malanów, 2006-08-01. [dostęp 2018-06-13]. (pol.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]