Porajmos
 Romowie i Sinti przed deportacją z Asperg 22 maja 1940 | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejsce |
Rzesza oraz ziemie okupowane |
| Data |
1935–1945 |
| Liczba zabitych |
220–500 tys. |
| Typ ataku | |
| Sprawca |
III Rzesza i jej sojusznicy oraz kolaboranci |
Porajmos (z romskiego „pochłonięcie”, również Samudaripen, Kali Traš) – eksterminacja Romów i Sinti przez III Rzeszę. Miała ona podobnie masowy i bezwzględny charakter, jak planowe mordowanie Żydów, nazwane holocaustem[1].
Przyczyny
[edytuj | edytuj kod]
Najważniejszym powodem było „pozaeuropejskie pochodzenie rasowe” Cyganów[a], co w mniemaniu nazistów stanowiło „zagrożenie dla czystości rasy”. Cyganie, jako pochodzący z Indii bezpośredni potomkowie Ariów, stanowili problem dla ideologów rasizmu, z powodu faktu, że mogli być bardziej „aryjscy” niż sami Niemcy[2]. Aby rozwiązać ten problem, teoretyk rasizmu Hans F. K. Günther stworzył teorię o pochodzeniu Cyganów od „niższych klas” Ariów, którzy „wymieszali” się z „podrzędnymi” ludami (Semici, Turcy, Drawidowie). Utrzymywano również, że fakt opuszczenia Indii przez Romów stanowił przesłankę, iż zostali oni wyklęci i wydaleni ze swej ziemi przez samych Ariów. Według ideologii nazistowskiej Cyganie, jako lud tradycyjnie koczowniczy i utrzymujący się z dorywczych zajęć, jak np. kotlarstwo i kowalstwo, byli „aspołeczni”, tzn. nie mogli włączyć się w strukturę państwa totalitarnego[3]. Z tych przyczyn naziści postanowili całkowicie wymordować naród cygański. Heinrich Himmler początkowo wahał się, czy stworzyć dla „czystych rasowo” Cyganów „rezerwat” w odległym zakątku Europy, jednak porzucił ten plan. 15 listopada 1943 postanowił, że Cyganie i „częściowi Cyganie” mają być traktowani tak samo jak Żydzi[3].
Przebieg eksterminacji
[edytuj | edytuj kod]Odwrotnie, niż w przypadku Żydów i innych narodów, nie jest znana nawet przybliżona liczba ofiar eksterminacji Cyganów. Przyczyną był fakt, że większość z nich nie miała obywatelstwa, dokumentów, meldunku itp. Ogólną liczbę zabitych szacuje się na 500–600 tysięcy[b][4].
III Rzesza
[edytuj | edytuj kod]Od początku powstania III Rzeszy niemieccy Cyganie byli poddawani przymusowej sterylizacji i innym represjom[3].
14 listopada 1935 zakres ustaw norymberskich rozszerzono, zakazując małżeństw między Niemcami i Cyganami[5]. 7 marca 1936 Cyganów pozbawiono czynnego i biernego prawa wyborczego[6].
W 1936 problemem Cyganów (Zigeunerfrage) zajmował się „Zespół Badawczy ds. Higieny Rasowej i Biologii Ludnościowej” (Rassenhygienische und Bevölkerungsbiologische Forschungsstelle), Department L3 w Departamencie Zdrowia Rzeszy, kierowany przez dr Roberta Rittera i Evę Justin. Doszli oni do wniosku, że większość Cyganów Roma stanowi „niebezpieczeństwo dla rasy” i powinni być „wyeliminowani”[3].
Podobnie jak w przypadku Żydów, o tym, kto jest Cyganem, decydowało jego pochodzenie „rasowe” (nawet bardzo odległe), a nie inne względy, np. kulturowe. Znane są przypadki osób, takich jak 8-letniej Else Baker z Hamburga, zabranej do Auschwitz-Birkenau od niemieckiej rodziny, pod pretekstem, że jej babka była Cyganką. Pierwsi Cyganie zostali wywiezieni z terenu Niemiec do nowo utworzonych gett na terenie okupowanej Polski – około 5 tys. osób trafiło do getta w Łodzi i były to jedne z pierwszych ofiar zagazowanych w ruchomych (umieszczonych na ciężarówkach) komorach gazowych w obozie zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem w styczniu 1942[7].
Za największe „zagrożenie” uważano tzw. „mieszańców” (Mischlingen), czyli osoby, w których rodzinie do czwartego pokolenia wstecz był przynajmniej jeden przodek pochodzenia cygańskiego. Tropiono ich z urzędu i wywożono do obozów zagłady[7].
6 grudnia 1942 Himmler nakazał wywiezienie wszystkich Cyganów do obozu zagłady Auschwitz-Birkenau[7].
Kraje Europy Środkowej
[edytuj | edytuj kod]
Niemcy osadzili większość polskich Cyganów w obozach koncentracyjnych, gdzie niemal wszyscy zginęli[c]. W Birkenau od lutego 1943 mieszkało w specjalnym „obozie cygańskim” około 23 tys. osób. Rodziny cygańskie nie były rozdzielane, jednak żyły w najgorszych warunkach, bez wody i prawie bez jedzenia. Rezultatem była wyjątkowo wysoka śmiertelność z głodu i chorób (głównie tyfusu i raka wodnego). Latem 1943 Niemcy przeprowadzili likwidację „obozu cygańskiego” w Birkenau, mordując w komorach gazowych 20 tys. ludzi[8]. Kolejnej likwidacji „obozu cygańskiego” dokonano w nocy z 2 na 3 sierpnia 1944, kiedy 2897 osób zagazowano (mimo rozpaczliwego oporu) w komorze przy IV krematorium w Birkenau. Ciała zamordowanych spalono w dołach obok krematorium, gdyż piece krematoryjne były wtedy nieczynne[8]. Z tego powodu 2 sierpnia (począwszy od 1997 roku) obchodzony jest Dzień Pamięci o Zagładzie Romów.
Pierwsza Republika Słowacka prowadziła niekonsekwentną politykę: po okresach łapanek i wywożenia Cyganów do obozów zagłady, następowały długie okresy „bezczynności”[8].
W Protektoracie Czech i Moraw tamtejsze władze kolaboracyjne prowadziły akcję antycygańską pod kontrolą niemiecką; działały obozy przejściowe, np. obozy koncentracyjne Lety i Hodonín, skąd Cyganie byli wysyłani do Auschwitz-Birkenau[8].
W Chorwacji ustasze więzili Cyganów (wraz z Żydami i Serbami) w obozie koncentracyjnym Jasenovac, gdzie zamordowano dziesiątki tysięcy Cyganów. Około 26 tys. chorwackich Cyganów zostało wysłanych do Auschwitz[9].
Węgry i Rumunia uczestniczyły w niemieckim planie wymordowania Cyganów, jednak na znacznie mniejszą skalę i z tego powodu większość Cyganów w tych krajach przeżyła. Węgry wysłały do Auschwitz od 30 do 70 tys. Cyganów. Rumunia uwięziła 25 tys. Cyganów we własnym obozie koncentracyjnym w Transnistrii, gdzie zginęło 11 tysięcy[10].
Europa Wschodnia
[edytuj | edytuj kod]Wojska niemieckie, wkraczające na zachodnie tereny ZSRR, traktowały spotkanych Cyganów podobnie jak Żydów: plutony egzekucyjne Einsatzgruppen rozstrzeliwały wszystkich złapanych Cyganów, bardzo często zabijano ich razem z Żydami i zakopywano wspólnie w masowych grobach[7].
Współczesne reakcje
[edytuj | edytuj kod]
Przez dziesięciolecia od zakończenia II wojny światowej eksterminacja Cyganów pozostawała w cieniu Holocaustu Żydów i była praktycznie zapomniana[11]. Do dziś rodziny zamordowanych Cyganów nie doczekały się żadnego odszkodowania ze strony Niemiec, a nieliczne pomniki, upamiętniające zamordowanych Cyganów, wzniesiono przeważnie w ciągu ostatnich 10–15 lat.
23 października 2007 Traian Băsescu, jako pierwszy prezydent Rumunii, publicznie przeprosił za udział swojego kraju w mordowaniu Cyganów i podkreślił, że kwestia ludobójstwa Cyganów powinna być poruszana w szkołach. Część tej deklaracji była wygłoszona w języku romskim[12].
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Określenie „Cyganie” było jedyną nazwą tego narodu w okresie II wojny światowej. Używana współcześnie równorzędnie nazwa „Romowie” może być myląca, ponieważ dotyczy tylko jednej z grup Cyganów nazywającej siebie „Roma” (czyli „Ludzie”), pozostałe grupy mają inne nazwy np. „Sinti” czy „Kełderasze”.
- ↑ Według szacunków różnych badaczy podaje się liczby od 220 tys. (Gilbert, Martin. „The Holocaust, Maps and Photographs”, New York: Mayflower Books, 1978. s.22) do 1,5 miliona ofiar (Sybil Milton, then senior historian at the U.S. Holocaust Memorial Research Institute in Washington).
- ↑ Nieliczni ocalali polscy Cyganie po II wojnie światowej przenieśli się głównie na Ziemie Zachodnie. Do Polski przybyły nowe grupy Cyganów, przede wszystkim z ZSRR i Rumunii.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Rees 2005 ↓, s. 190-191.
- ↑ Ian Hancock, We are the Romani People. Hatfield: University of Hertfordshire Press, 2002, ISBN 1-902806-19-0
- ↑ a b c d Rees 2005 ↓, s. 191-192.
- ↑ Roma Victims of the Holocaust: Roma in Auschwitz. Jewish Virtual Library. [dostęp 2014-11-30]. (ang.).
- ↑ https://web.archive.org/web/20090507154112/http://www.ushmm.org/outreach/nlawchr.htm (ang.)
- ↑ Rees 2005 ↓, s. 191.
- ↑ a b c d Rees 2005 ↓, s. 192-193.
- ↑ a b c d Rees 2005 ↓, s. 192–193.
- ↑ http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Holocaust/Jasenovac.html (ang.).
- ↑ http://www1.yadvashem.org/about_yad/what_new/data_whats_new/pdf/english/Findings_Recommendations.pdf (ang.).
- ↑ Arkadiusz Morawiec, Literatura polska wobec ludobójstwa. Rekonesans, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2018, s. 261-305 (rozdz. "Nie tylko Aśfic. Zagłada Cyganów").
- ↑ Washington Post (ang.)
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Laurence Rees: Auschwitz. Naziści i „ostateczne rozwiązanie”. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2005. ISBN 978-1-58648-303-6.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]
- Roma-Sinti Genocide (Parajmos) Resources (ang.)
- A People Uncounted. The Untold Story of the Roma, reż. Aaron Yeger, film z 2011.