Murray Gell-Mann: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
mortuus est |
ditto |
||
Linia 62: | Linia 62: | ||
== Ciekawostki == |
== Ciekawostki == |
||
* Jednym z zainteresowań Gell-Manna |
* Jednym z zainteresowań Gell-Manna było obserwowanie ptaków. |
||
* |
* Był leworęczny. |
||
* {{fakt|Gell-Mann wystąpił w reklamie firmy [[Enron]]|data=2014-02}}. |
* {{fakt|Gell-Mann wystąpił w reklamie firmy [[Enron]]|data=2014-02}}. |
||
Wersja z 09:54, 25 maj 2019
Data i miejsce urodzenia |
15 września 1929 |
---|---|
Data i miejsce śmierci |
24 maja 2019 |
Zawód, zajęcie | |
Strona internetowa |
Murray Gell-Mann, wym. [ˈmʌri ˈɡɛl ˈmæn] (ur. 15 września 1929 w Nowym Jorku, zm. 24 maja 2019 w Santa Fe[1]) – amerykański fizyk teoretyk, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki z 1969 roku.
Od 1955 profesor Kalifornijskiego Instytutu Technicznego (Politechniki Kalifornijskiej, w Pasadenie). Członek Narodowej Akademii Nauk w Waszyngtonie. Autor prac z zakresu teorii cząstek elementarnych. W 1953, niezależnie od Kazuhika Nishijimy, wprowadził liczbę kwantową – dziwność. Przewidział istnienie cząstki hiperonu Ω–. W 1961 wprowadził symetrię unitarną. W 1964 zaproponował hipotezę istnienia kwarków (niezależnie od George'a Zweiga). W 1969 otrzymał Nagrodę Nobla za całościowy wkład i odkrycia dotyczące klasyfikacji cząstek elementarnych i oddziaływań między nimi.
Życiorys
Gell-Mann urodził się w nowojorskiej dzielnicy Lower East Side, tradycyjnie zamieszkiwanej przez imigrantów, w żydowskiej rodzinie przybyszów z Czerniowców[2]. Jego nazwisko jest amerykańską adaptacją rosyjskiej wymowy (ros. Гельман, Gel’man) żydowskiego nazwiska Helman (jid. העלמאַן).
Szybko okazał się cudownym dzieckiem. Po ukończeniu z mianem prymusa najstarszej amerykańskiej prywatnej szkoły Columbia Grammar and Preparatory School, piętnastoletni Gell-Mann, kierując się młodzieńczą ciekawością i zamiłowaniem do przyrody, rozpoczął studia na Uniwersytecie Yale’a, które ukończył w 1948. W 1951 w Instytucie Technicznym Massachusetts uzyskał stopień doktora fizyki. W wieku dwudziestu trzech lat Gell-Mann zaczął publikować prace dotyczące cząstek elementarnych, czym rozpoczął wielką i znamienną w skutkach rewolucję w dziedzinie fizyki.
Jego teoretyczne prace pomogły w zrozumieniu i sklasyfikowaniu, odkrytych w latach późniejszych, cząstek elementarnych nazwanych kaonami i hiperonami. Sklasyfikowanie tych cząstek doprowadziło do wysnucia pomysłu nowej liczby kwantowej, nazwanej dziwnością. Jednym z wielkich sukcesów fizyka jest także wzór Gell-Manna–Nishijimy, który został zaproponowany na podstawie wyników doświadczalnych, a następnie potwierdzony i wyjaśniony po wprowadzeniu teorii kwarków. Wiele aspektów dotyczących fizyki kaonów i hiperonów Gell-Mann wyjaśnił wspólnie z Abrahamem Paisem.
Praca Gell-Manna (i Kazuhika Nishijimy) przyniosła również efekt w 1961, a było to usystematyzowanie i sklasyfikowanie cząstek elementarnych, nazywanych hadronami (podobną statystykę w mniej więcej tym samym czasie zaprezentował Juwal Ne’eman). Obecnie pomocna w wyjaśnieniu tej klasyfikacji jest teoria istnienia kwarków.
Stworzonej przez siebie klasyfikacji Gell-Mann nadał w 1961 nazwę „ścieżka ośmiokrotna”, a powodem tego było to, że w jego klasyfikacji było dokładnie osiem cząstek (w istocie taki sam schemat został zaproponowany w tym samym czasie niezależnie przez Yuvala Neemana z Imperial College w Londynie).
Gell-Mann i, niezależnie, George Zweig w 1964 wysunęli hipotezę istnienia kwarków, czyli cząstek, z których zbudowane są hadrony. Ostatecznie przyjęła się nazwa „kwarki”, którą zaproponował Gell-Mann (choć Zweig proponował własną: „asy”). Słowo quark wyczytał on w zdaniu Three quarks for Muster Mark! w powieści Finneganów tren autorstwa Jamesa Joyce’a. Teoria istnienia kwarków, choć na początku była niechętnie przyjmowana, została ostatecznie uznana.
W 1972 Gell-Mann, wraz z Haraldem Fritzschem, wprowadził nową liczbę kwantową nazwaną kolorem (lub ładunkiem kolorowym), a w latach późniejszych, wraz z Heinrichem Leutwylerem, zaprezentował pełną teorię chromodynamiki kwantowej QCD.
Gell-Mann i pracujący z nim Richard Feynman jako pierwsi zaproponowali i wyjaśnili zasadę oddziaływania słabego w fizyce. Równolegle z nimi prace prowadziła konkurencyjna grupa badawcza kierowana przez George’a Sudarshana i Roberta Marshaka.
W latach 90. XX wieku Gell-Mann zajął się badaniami systemów złożonych. Wówczas był blisko związany z Instytutem Santa Fe. Owocem jego pracy i zainteresowania tym tematem była napisana przez niego książka popularnonaukowa The Quark and the Jaguar: Adventures in the Simple and the Complex (Kwark i jaguar : przygody z prostotą i złożonością).
Pisarz George Johnson napisał biografię Gell-Manna, zatytułowaną Strange Beauty: Murray Gell-Mann and the Revolution in 20th-Century Physics[3].
Murray Gell-Mann był również kolekcjonerem wschodnioazjatyckich antyków i zapalonym językoznawcą.
Życie prywatne
Pierwsza żona: J. Margaret Dow (ślub 1955, rozwód 1981), druga żona: Marcia Southwick (ślub 1992).
Dzieci: Elizabeth Sarah Gell-Mann (ur. 1956), Nicholas Webster Gell-Mann (ur. 1963), pasierb Nicholas Southwick Levis (ur. 1978).
Ważniejsze nagrody
- 1959: Nagroda Dannie Heineman
- 1966: Nagroda Ernesta Orlando Lawrence’a
- 1967: Medal Franklina
- 1968: Medal Johna J. Carty’ego
- 1969: Nagroda Nobla
- 1990: Nagroda Erice
Ciekawostki
- Jednym z zainteresowań Gell-Manna było obserwowanie ptaków.
- Był leworęczny.
- Gell-Mann wystąpił w reklamie firmy Enron[potrzebny przypis].
Przypisy
- ↑ George Johnson. Obituaries: Murray Gell-Mann, Who Peered at Particles and Saw the Universe, Dies at 89. „The New York Times”. (ang.).
- ↑ The Making of Physicist. [w:] EDGE Video : A Talk With Murray Gell-mann [on-line]. John Brockman, Editor and Publisher; Russell Weinberger, Associate Publisher' Nina Stegeman, Editorial Assistant. [dostęp 2014-02-15]. (ang.).
- ↑ George Johnson: Strange Beauty : Murray Gell-Mann and the Revolution in 20th-Century Physics. [dostęp 2014-02-15]. (ang.).
Bibliografia
- Nagrody Nobla. Leksykon PWN, Beata Tarnowska (red.), Warszawa: Wydaw. Naukowe PWN, 2001, ISBN 83-01-13393-7, OCLC 830213964 .
Linki zewnętrzne
- Murray Gell-Mann – Facts. [w:] The Nobel Prize in Physics 1969 [on-line]. Nobel Media AB. [dostęp 2014-02-14]. (ang.)., Biographical, Nobel Banquet in Stockholm, December 10, 1969, Murray Gell-Mann’s speech
- ISNI: 0000000118217679
- VIAF: 84617186
- LCCN: n83828431
- GND: 119560437
- NDL: 00651411
- LIBRIS: 86lnnqrs2c9n6s6
- BnF: 12390991f, 13746659c
- SUDOC: 032997795
- SBN: MILV054718
- NKC: mzk2005279396
- BNE: XX945797
- NTA: 100596037
- BIBSYS: 90569757
- CiNii: DA03382570
- PLWABN: 9810693059705606
- NUKAT: n96400375
- J9U: 987007261650705171
- PTBNP: 246475
- CANTIC: a10998172
- LNB: 000217319
- CONOR: 245232995
- BLBNB: 000581692
- Absolwenci Massachusetts Institute of Technology
- Amerykańscy fizycy
- Amerykańscy nobliści
- Absolwenci Uniwersytetu Yale’a
- Amerykanie pochodzenia żydowskiego
- Członkowie National Academy of Sciences
- Ludzie związani z CERN
- Ludzie związani z Santa Fe
- Nobliści – fizyka
- Ludzie urodzeni w Nowym Jorku
- Urodzeni w 1929
- Zmarli w 2019