Przejdź do zawartości

Murray Gell-Mann: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycja
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
m MalarzBOT: poprawki
 
(Nie pokazano 38 wersji utworzonych przez 7 użytkowników)
Linia 1: Linia 1:
{{Biogram infobox
{{Naukowiec infobox
|imię i nazwisko = Murray Gell-Mann
|imię i nazwisko = Murray Gell-Mann
|grafika = MurrayGellMannJI1.jpg
|imię i nazwisko org =
|grafika = MurrayGellMannJI1.jpg
|państwo = [[Stany Zjednoczone]]
|opis grafiki =
|data urodzenia = 15 września 1929
|podpis =
|miejsce urodzenia = [[Nowy Jork]]
|data urodzenia = 15 września 1929
|data śmierci = 24 maja 2019
|miejsce urodzenia = [[Nowy Jork]]
|miejsce śmierci = [[Santa Fe (Nowy Meksyk)|Santa Fe]]
|stopień lub tytuł naukowy = profesor
|data śmierci = 24 maja 2019
|specjalność = [[fizyka teoretyczna]]
|miejsce śmierci = [[Santa Fe (Nowy Meksyk)|Santa Fe]]
|zawód = [[fizyka teoretyczna|fizyk teoretyk]]
|almamater =
|odznaczenia =
|aktywność zawodowa =
|commons = Category:Murray Gell-Mann
|jednostka1 typ = Uczelnia
|wikicytaty = Murray Gell-Mann
|jednostka1 nazwa = [[California Institute of Technology]]
|www = http://www.santafe.edu/~mgm/
|okres zatr1 =
|odznaczenia =
|nagrody = [[Plik:Nobel prize medal.svg|30px|link=Nagroda Nobla]] [[Laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki|Nagroda Nobla w dziedzinie fizyki]]
|commons = Category:Murray Gell-Mann
|wikicytaty = Murray Gell-Mann
|www = http://www.santafe.edu/~mgm/
}}
}}
'''Murray Gell-Mann''', wym. [{{IPA|ˈmʌri ˈɡɛl ˈmæn}}] (ur. [[15 września]] [[1929]] w [[Nowy Jork|Nowym Jorku]], zm. [[24 maja]] [[2019]] w [[Santa Fe (Nowy Meksyk)|Santa Fe]]<ref name="Obituaries">{{Cytuj pismo | autor = George Johnson | tytuł = Obituaries: Murray Gell-Mann, Who Peered at Particles and Saw the Universe, Dies at 89 | czasopismo = The New York Times | język = en | url = https://www.nytimes.com/2019/05/24/obituaries/murray-gell-mann-died-.html}}</ref>) – amerykański [[fizyka teoretyczna|fizyk teoretyk]], laureat [[Laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki|Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki]] z 1969 roku.
'''Murray Gell-Mann''', wym. [{{IPA|ˈmʌri ˈɡɛl ˈmæn}}] (ur. [[15 września]] [[1929]] w [[Nowy Jork|Nowym Jorku]], zm. [[24 maja]] [[2019]] w [[Santa Fe (Nowy Meksyk)|Santa Fe]]<ref name="Obituaries">{{Cytuj pismo |autor = George Johnson |tytuł = Obituaries: Murray Gell-Mann, Who Peered at Particles and Saw the Universe, Dies at 89 |url = https://www.nytimes.com/2019/05/24/obituaries/murray-gell-mann-died-.html |czasopismo = The New York Times |język = en}}</ref>) – amerykański [[Fizyka teoretyczna|fizyk teoretyk]], [[Nagroda Nobla|noblista]]; teoretyk [[cząstka elementarna|cząstek elementarnych]] i okazjonalny [[Popularyzacja nauki|popularyzator]]. Profesor [[California Institute of Technology]] (Caltech) w [[Pasadena (Kalifornia)|Pasadenie]] oraz członek [[National Academy of Sciences|Narodowej Akademii Nauk]] (ang. ''National Academy of Sciences'') w [[Waszyngton]]ie.


Od 1955 profesor [[California Institute of Technology|Kalifornijskiego Instytutu Technicznego]] (Politechniki Kalifornijskiej, w [[Pasadena (Kalifornia)|Pasadenie]]). Członek Narodowej Akademii Nauk w Waszyngtonie. Autor prac z zakresu teorii [[cząstka elementarna|cząstek elementarnych]]. W 1953, niezależnie od [[Kazuhiko Nishijima|Kazuhika Nishijimy]], wprowadził [[liczby kwantowe|liczbę kwantową]] – [[Cząstki dziwne|dziwność]]. Przewidział istnienie cząstki [[Hiperony|hiperonu]] [[Omega (cząstka)|Ω<sup>–</sup>]]. W 1961 wprowadził symetrię unitarną. W 1964 zaproponował hipotezę istnienia [[kwark]]ów (niezależnie od [[George Zweig|George'a Zweiga]]). W 1969 otrzymał Nagrodę Nobla za całościowy wkład i odkrycia dotyczące klasyfikacji [[Cząstka elementarna|cząstek elementarnych]] i oddziaływań między nimi.
Gell-Mann wprowadził do fizyki cząstek nową [[liczby kwantowe|liczbę kwantową]]: [[Cząstki dziwne|dziwność]] (''S''), niezależnie od [[Kazuhiko Nishijima|Kazuhika Nishijimy]] (1953). Przewidział też istnienie nowej cząstki: [[Hiperony|hiperonu]] [[Omega (cząstka)|omega minus]] (Ω<sup>−</sup>) i wprowadził do opisu oddziaływań [[Symetria unitarna|symetrię unitarną]] (1961). Następnie wysunął hipotezę istnienia [[kwark]]ów, niezależnie od [[George Zweig|George’a Zweiga]] (1964), a także zaproponował ich przyjętą nazwę. W roku 1969 otrzymał Nagrodę Nobla za całościowy wkład i odkrycia dotyczące klasyfikacji [[Cząstka elementarna|cząstek elementarnych]] oraz oddziaływań między nimi<ref name="epwn">{{Encyklopedia PWN | id = 3904667 | tytuł = Gell-Mann Murray | data dostępu = 2021-12-12 }}</ref>.

Popularyzował fizykę przez książki, wywiady<ref>{{otwarty dostęp}} [https://www.youtube.com/watch?v=NBmUmLTGj1Q Interview with Murray Gell-Mann], kanał [[Nagroda Nobla|Nagród Nobla]] na [[YouTube]], 27 maja 2019 [dostęp 2022-01-06].</ref> i publiczne wykłady<ref>{{otwarty dostęp}} Murray Gell-Mann, [https://www.youtube.com/watch?v=UuRxRGR3VpM Beauty and truth in physics], kanał [[TED (konferencja)|konferencji TED]] na [[YouTube]], [dostęp 2022-01-06].</ref>.


== Życiorys ==
== Życiorys ==
⚫
[[Plik:Murray Gell-Mann.jpg|mały|Gell-Mann w trakcie wykładu (2007)]]
Gell-Mann urodził się w nowojorskiej dzielnicy [[Lower East Side]], tradycyjnie zamieszkiwanej przez imigrantów, w żydowskiej rodzinie przybyszów z [[Czerniowce|Czerniowców]]{{r|MakingofPhysicist}}. Jego nazwisko jest amerykańską adaptacją rosyjskiej wymowy ({{w języku|ru|Гельман}}, ''Gel’man'') żydowskiego nazwiska ''Helman'' ({{w języku|yi|העלמאַן}}).
Gell-Mann urodził się w nowojorskiej dzielnicy [[Lower East Side]], tradycyjnie zamieszkiwanej przez imigrantów, w żydowskiej rodzinie przybyszów z [[Czerniowce|Czerniowców]]{{r|MakingofPhysicist}}. Jego nazwisko jest amerykańską adaptacją rosyjskiej wymowy ({{w języku|ru|Гельман}}, ''Gel’man'') żydowskiego nazwiska ''Helman'' ({{w języku|yi|העלמאַן}}).


⚫
Szybko okazał się zdolnym dzieckiem. Po ukończeniu z mianem prymusa najstarszej amerykańskiej prywatnej szkoły [[Columbia Grammar and Preparatory School]], piętnastoletni Gell-Mann, kierując się młodzieńczą ciekawością i zamiłowaniem do przyrody, rozpoczął studia na [[Uniwersytet Yale|Uniwersytecie Yale]], które ukończył w 1948. W 1951 w [[Massachusetts Institute of Technology]] uzyskał stopień doktora fizyki. W wieku dwudziestu trzech lat Gell-Mann zaczął publikować prace dotyczące cząstek elementarnych, czym rozpoczął wielką i znamienną w skutkach rewolucję w dziedzinie fizyki.
⚫
[[Plik:Murray Gell-Mann.jpg|thumb|left|230px|Gell-Mann w trakcie wykładu (2007)]]

⚫
Szybko okazał się cudownym dzieckiem. Po ukończeniu z mianem prymusa najstarszej amerykańskiej prywatnej szkoły [[Columbia Grammar and Preparatory School]], piętnastoletni Gell-Mann, kierując się młodzieńczą ciekawością i zamiłowaniem do przyrody, rozpoczął studia na [[Uniwersytet Yale’a|Uniwersytecie Yale’a]], które ukończył w 1948. W 1951 w [[Massachusetts Institute of Technology|Instytucie Technicznym Massachusetts]] uzyskał stopień doktora fizyki. W wieku dwudziestu trzech lat Gell-Mann zaczął publikować prace dotyczące cząstek elementarnych, czym rozpoczął wielką i znamienną w skutkach rewolucję w dziedzinie fizyki.


Jego teoretyczne prace pomogły w zrozumieniu i sklasyfikowaniu, odkrytych w latach późniejszych, cząstek elementarnych nazwanych [[kaon]]ami i [[Hiperony|hiperonami]]. Sklasyfikowanie tych cząstek doprowadziło do wysnucia pomysłu nowej [[liczby kwantowe]]j, nazwanej [[cząstki dziwne|dziwnością]]. Jednym z wielkich sukcesów fizyka jest także [[wzór Gell-Manna–Nishijimy]], który został zaproponowany na podstawie wyników doświadczalnych, a następnie potwierdzony i wyjaśniony po wprowadzeniu teorii [[kwark]]ów. Wiele aspektów dotyczących fizyki kaonów i hiperonów Gell-Mann wyjaśnił wspólnie z [[Abraham Pais|Abrahamem Paisem]].
Jego teoretyczne prace pomogły w zrozumieniu i sklasyfikowaniu, odkrytych w latach późniejszych, cząstek elementarnych nazwanych [[kaon]]ami i [[Hiperony|hiperonami]]. Sklasyfikowanie tych cząstek doprowadziło do wysnucia pomysłu nowej [[liczby kwantowe]]j, nazwanej [[cząstki dziwne|dziwnością]]. Jednym z wielkich sukcesów fizyka jest także [[wzór Gell-Manna-Nishijimy]], który został zaproponowany na podstawie wyników doświadczalnych, a następnie potwierdzony i wyjaśniony po wprowadzeniu teorii [[kwark]]ów. Wiele aspektów dotyczących fizyki kaonów i hiperonów Gell-Mann wyjaśnił wspólnie z [[Abraham Pais|Abrahamem Paisem]].


Praca Gell-Manna (i [[Kazuhiko Nishijima|Kazuhika Nishijimy]]) przyniosła również efekt w 1961, a było to usystematyzowanie i sklasyfikowanie cząstek elementarnych, nazywanych [[hadrony|hadronami]] (podobną statystykę w mniej więcej tym samym czasie zaprezentował [[Juwal Ne’eman]]). Obecnie pomocna w wyjaśnieniu tej klasyfikacji jest teoria istnienia kwarków.
Praca Gell-Manna (i [[Kazuhiko Nishijima|Kazuhika Nishijimy]]) przyniosła również efekt w 1961, a było to usystematyzowanie i sklasyfikowanie cząstek elementarnych, nazywanych [[hadrony|hadronami]] (podobną statystykę w mniej więcej tym samym czasie zaprezentował [[Juwal Ne’eman]]). Obecnie pomocna w wyjaśnieniu tej klasyfikacji jest teoria istnienia kwarków.


[[Plik:Gell-MannBrownJI1.jpg|thumb|240px|Gell-Mann i [[John Seely Brown]] (2007)]]
[[Plik:Gell-MannBrownJI1.jpg|thumb|Gell-Mann i [[John Seely Brown]] (2007)]]

Stworzonej przez siebie klasyfikacji Gell-Mann nadał w 1961 nazwę „[[ścieżka ośmiokrotna]]”, a powodem tego było to, że w jego klasyfikacji było dokładnie osiem cząstek (w istocie taki sam schemat został zaproponowany w tym samym czasie niezależnie przez [[Juwal Ne’eman|Yuvala Neemana]] z Imperial College w Londynie).
Stworzonej przez siebie klasyfikacji Gell-Mann nadał w 1961 nazwę „[[ścieżka ośmiokrotna]]”, a powodem tego było to, że w jego klasyfikacji było dokładnie osiem cząstek (w istocie taki sam schemat został zaproponowany w tym samym czasie niezależnie przez [[Juwal Ne’eman|Yuvala Neemana]] z Imperial College w Londynie).


Linia 38: Linia 43:
W 1972 Gell-Mann, wraz z [[Harald Fritzsch|Haraldem Fritzschem]], wprowadził nową [[liczby kwantowe|liczbę kwantową]] nazwaną [[Ładunek kolorowy|kolorem]] (lub ładunkiem kolorowym), a w latach późniejszych, wraz z [[Heinrich Leutwyler|Heinrichem Leutwylerem]], zaprezentował pełną teorię [[chromodynamika kwantowa|chromodynamiki kwantowej]] [[chromodynamika kwantowa|QCD]].
W 1972 Gell-Mann, wraz z [[Harald Fritzsch|Haraldem Fritzschem]], wprowadził nową [[liczby kwantowe|liczbę kwantową]] nazwaną [[Ładunek kolorowy|kolorem]] (lub ładunkiem kolorowym), a w latach późniejszych, wraz z [[Heinrich Leutwyler|Heinrichem Leutwylerem]], zaprezentował pełną teorię [[chromodynamika kwantowa|chromodynamiki kwantowej]] [[chromodynamika kwantowa|QCD]].


[[Plik:Murray Gell-Mann at Lection (big).jpg|thumb|240px|Gell-Mann we francuskim centrum organizacji [[ICRANet]] ([[Nicea]], 2012)]]
[[Plik:Murray Gell-Mann at Lection (big).jpg|thumb|Gell-Mann we francuskim centrum organizacji [[ICRANet]] ([[Nicea]], 2012)]]

Gell-Mann i pracujący z nim [[Richard Feynman]] jako pierwsi zaproponowali i wyjaśnili zasadę [[oddziaływanie słabe|oddziaływania słabego]] w fizyce. Równolegle z nimi prace prowadziła konkurencyjna grupa badawcza kierowana przez [[George Sudarshan|George’a Sudarshana]] i [[Robert Marshak|Roberta Marshaka]].
Gell-Mann i pracujący z nim [[Richard Feynman]] jako pierwsi zaproponowali i wyjaśnili zasadę [[oddziaływanie słabe|oddziaływania słabego]] w fizyce. Równolegle z nimi prace prowadziła konkurencyjna grupa badawcza kierowana przez [[George Sudarshan|George’a Sudarshana]] i [[Robert Marshak|Roberta Marshaka]].


W latach 90. XX wieku Gell-Mann zajął się badaniami [[System złożony|systemów złożonych]]. Wówczas był blisko związany z [[Instytut Santa Fe|Instytutem Santa Fe]]. Owocem jego pracy i zainteresowania tym tematem była napisana przez niego książka popularnonaukowa ''The Quark and the Jaguar: Adventures in the Simple and the Complex'' (''Kwark i jaguar : przygody z prostotą i złożonością'').
W latach 90. XX wieku Gell-Mann zajął się badaniami [[System złożony|systemów złożonych]]. Wówczas był blisko związany z [[Instytut Santa Fe|Instytutem Santa Fe]]. Owocem jego pracy i zainteresowania tym tematem była napisana przez niego książka popularnonaukowa ''The Quark and the Jaguar: Adventures in the Simple and the Complex'' (''Kwark i jaguar: przygody z prostotą i złożonością'').


Pisarz [[George Johnson (pisarz)|George Johnson]] napisał biografię Gell-Manna, zatytułowaną ''Strange Beauty: Murray Gell-Mann and the Revolution in 20th-Century Physics''{{r|StrangeBeauty}}.
Pisarz [[George Johnson (pisarz)|George Johnson]] napisał biografię Gell-Manna, zatytułowaną ''Strange Beauty: Murray Gell-Mann and the Revolution in 20th-Century Physics''{{r|StrangeBeauty}}.
Linia 54: Linia 58:


== Ważniejsze nagrody ==
== Ważniejsze nagrody ==
* 1959: [[Nagroda Dannie Heineman]]
* 1959: [[Dannie Heineman Prize for Mathematical Physics]]
* 1966: Nagroda [[Ernest Lawrence|Ernesta Orlando Lawrence’a]]
* 1966: Nagroda [[Ernest Lawrence|Ernesta Orlando Lawrence’a]]
* 1967: [[Medal Franklina]]
* 1967: [[Medal Franklina]]
Linia 60: Linia 64:
* 1969: [[Laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki|Nagroda Nobla]]
* 1969: [[Laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki|Nagroda Nobla]]
* 1990: [[Nagroda Erice]]
* 1990: [[Nagroda Erice]]

== Ciekawostki ==
* Jednym z zainteresowań Gell-Manna było obserwowanie ptaków.
* Był leworęczny.
* {{fakt|Gell-Mann wystąpił w reklamie firmy [[Enron]]|data=2014-02}}.


== Przypisy ==
== Przypisy ==
{{Przypisy|
{{Przypisy|
* <ref name="StrangeBeauty">{{Cytuj stronę | url = http://www.santafe.edu/~johnson/strangebeauty.html | tytuł = Strange Beauty : Murray Gell-Mann and the Revolution in 20th-Century Physics | autor = George Johnson | język = en | data dostępu = 2014-02-15}}</ref>
* <ref name="StrangeBeauty">{{Cytuj stronę |url = http://www.santafe.edu/~johnson/strangebeauty.html |tytuł = Strange Beauty: Murray Gell-Mann and the Revolution in 20th-Century Physics |autor = George Johnson |język = en |data dostępu = 2014-02-15}}</ref>
* <ref name="MakingofPhysicist">{{Cytuj stronę | url = http://www.edge.org/conversation/the-making-of-a-physicist | tytuł = The Making of Physicist | praca = EDGE Video : A Talk With Murray Gell-mann | opublikowany = John Brockman, Editor and Publisher; Russell Weinberger, Associate Publisher' Nina Stegeman, Editorial Assistant | język = en | data dostępu = 2014-02-15}}</ref>
* <ref name="MakingofPhysicist">{{Cytuj stronę |url = http://www.edge.org/conversation/the-making-of-a-physicist |tytuł = The Making of Physicist |praca = EDGE Video: A Talk With Murray Gell-mann |opublikowany = John Brockman, Editor and Publisher; Russell Weinberger, Associate Publisher’ Nina Stegeman, Editorial Assistant |język = en |data dostępu = 2014-02-15}}</ref>
}}
}}


== Bibliografia ==
== Bibliografia ==
* {{Cytuj|tytuł = Nagrody Nobla. Leksykon PWN |data = 2001 |isbn = 83-01-13393-7 |inni = Beata Tarnowska (red.) |miejsce = Warszawa |wydawca = Wydaw. Naukowe PWN |oclc = 830213964}}
* {{Cytuj |tytuł = Nagrody Nobla. Leksykon PWN |data = 2001 |isbn = 83-01-13393-7 |inni = Beata Tarnowska (red.) |miejsce = Warszawa |wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN |oclc = 830213964}}


== Linki zewnętrzne ==
== Linki zewnętrzne ==
* {{Cytuj stronę | url = http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1969/gell-mann-facts.html | tytuł = Murray Gell-Mann – Facts | praca = The Nobel Prize in Physics 1969 | opublikowany = Nobel Media AB | język = en | data dostępu = 2014-02-14}}, [http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1969/gell-mann-bio.html Biographical], Nobel Banquet in Stockholm, December 10, 1969, ''[http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1969/gell-mann-speech.html Murray Gell-Mann’s speech]''
* {{Cytuj stronę |url = https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1969/gell-mann/facts/ |tytuł = Murray Gell-Mann – Facts |praca = The Nobel Prize in Physics 1969 |opublikowany = Nobel Media AB |język = en |data dostępu = 2014-02-14}}, [https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1969/gell-mann/biographical/ Biographical], Nobel Banquet in Stockholm, December 10, 1969, ''[http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1969/gell-mann-speech.html Murray Gell-Mann’s speech]''
* {{otwarty dostęp}} [[Krzysztof Turzyński]], [http://www.deltami.edu.pl/temat/fizyka/2019/06/30/Czlowiek_ktory_zrozumial_Wszech/ Człowiek, który zrozumiał Wszechświat], [[Delta (miesięcznik)|Miesięcznik „Delta”]], lipiec 2019 [dostęp 2021-03-04] – wspomnienie o Gell-Mannie.



{{Nobel Fizyka}}
{{Nobel Fizyka}}
{{Laureaci Dannie Heineman Prize for Mathematical Physics}}

{{Kontrola autorytatywna}}
{{Kontrola autorytatywna}}


{{SORTUJ:Gell-Mann, Murray}}
{{SORTUJ:Gell-Mann, Murray}}
<!-- Zajęcia -->
⚫
[[Kategoria:Absolwenci Massachusetts Institute of Technology]]
[[Kategoria:Amerykańscy fizycy teoretyczni]]
[[Kategoria:Amerykańscy fizycy XX wieku]]
[[Kategoria:Amerykańscy fizycy XX wieku]]
[[Kategoria:Amerykańscy fizycy XXI wieku]]
[[Kategoria:Amerykańscy fizycy XXI wieku]]
[[Kategoria:Żydowscy fizycy]]
[[Kategoria:Amerykańscy teoretycy cząstek]]
[[Kategoria:Fizycy cząstek elementarnych]]
[[Kategoria:Amerykańscy popularyzatorzy fizyki]]
[[Kategoria:Amerykańscy nobliści]]
[[Kategoria:Ludzie związani z CERN]]
<!-- Honory -->
⚫
[[Kategoria:Absolwenci Uniwersytetu Yale’a]]
[[Kategoria:Amerykanie pochodzenia żydowskiego]]
[[Kategoria:Amerykańscy nobliści – fizyka]]
[[Kategoria:Żydowscy nobliści – fizyka]]
[[Kategoria:Członkowie National Academy of Sciences]]
[[Kategoria:Członkowie National Academy of Sciences]]
[[Kategoria:Ludzie związani z CERN]]
[[Kategoria:Laureaci Dannie Heineman Prize for Mathematical Physics]]
<!-- Ogólne -->
⚫
[[Kategoria:Ludzie związani z Santa Fe]]
[[Kategoria:Nobliści – fizyka]]
[[Kategoria:Amerykanie pochodzenia żydowskiego]]
[[Kategoria:Ludzie urodzeni w Nowym Jorku]]
[[Kategoria:Ludzie urodzeni w Nowym Jorku]]
[[Kategoria:Urodzeni w 1929]]
[[Kategoria:Urodzeni w 1929]]
⚫
[[Kategoria:Absolwenci Massachusetts Institute of Technology]]
⚫
[[Kategoria:Absolwenci Uniwersytetu Yale]]
⚫
[[Kategoria:Ludzie związani z Santa Fe]]
[[Kategoria:Zmarli w 2019]]
[[Kategoria:Zmarli w 2019]]

Aktualna wersja na dzień 11:54, 6 kwi 2024

Murray Gell-Mann
Ilustracja
Państwo działania

Stany Zjednoczone

Data i miejsce urodzenia

15 września 1929
Nowy Jork

Data i miejsce śmierci

24 maja 2019
Santa Fe

profesor
Specjalność: fizyka teoretyczna
Uczelnia

California Institute of Technology

podpis
Nagrody

Nagroda Nobla w dziedzinie fizyki

Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Strona internetowa

Murray Gell-Mann, wym. [ˈmʌri ˈɡɛl ˈmæn] (ur. 15 września 1929 w Nowym Jorku, zm. 24 maja 2019 w Santa Fe[1]) – amerykański fizyk teoretyk, noblista; teoretyk cząstek elementarnych i okazjonalny popularyzator. Profesor California Institute of Technology (Caltech) w Pasadenie oraz członek Narodowej Akademii Nauk (ang. National Academy of Sciences) w Waszyngtonie.

Gell-Mann wprowadził do fizyki cząstek nową liczbę kwantową: dziwność (S), niezależnie od Kazuhika Nishijimy (1953). Przewidział też istnienie nowej cząstki: hiperonu omega minus (Ω−) i wprowadził do opisu oddziaływań symetrię unitarną (1961). Następnie wysunął hipotezę istnienia kwarków, niezależnie od George’a Zweiga (1964), a także zaproponował ich przyjętą nazwę. W roku 1969 otrzymał Nagrodę Nobla za całościowy wkład i odkrycia dotyczące klasyfikacji cząstek elementarnych oraz oddziaływań między nimi[2].

Popularyzował fizykę przez książki, wywiady[3] i publiczne wykłady[4].

Życiorys

[edytuj | edytuj kod]
Gell-Mann w trakcie wykładu (2007)

Gell-Mann urodził się w nowojorskiej dzielnicy Lower East Side, tradycyjnie zamieszkiwanej przez imigrantów, w żydowskiej rodzinie przybyszów z Czerniowców[5]. Jego nazwisko jest amerykańską adaptacją rosyjskiej wymowy (ros. Гельман, Gel’man) żydowskiego nazwiska Helman (jid. ‏העלמאַן‎).

Szybko okazał się zdolnym dzieckiem. Po ukończeniu z mianem prymusa najstarszej amerykańskiej prywatnej szkoły Columbia Grammar and Preparatory School, piętnastoletni Gell-Mann, kierując się młodzieńczą ciekawością i zamiłowaniem do przyrody, rozpoczął studia na Uniwersytecie Yale, które ukończył w 1948. W 1951 w Massachusetts Institute of Technology uzyskał stopień doktora fizyki. W wieku dwudziestu trzech lat Gell-Mann zaczął publikować prace dotyczące cząstek elementarnych, czym rozpoczął wielką i znamienną w skutkach rewolucję w dziedzinie fizyki.

Jego teoretyczne prace pomogły w zrozumieniu i sklasyfikowaniu, odkrytych w latach późniejszych, cząstek elementarnych nazwanych kaonami i hiperonami. Sklasyfikowanie tych cząstek doprowadziło do wysnucia pomysłu nowej liczby kwantowej, nazwanej dziwnością. Jednym z wielkich sukcesów fizyka jest także wzór Gell-Manna-Nishijimy, który został zaproponowany na podstawie wyników doświadczalnych, a następnie potwierdzony i wyjaśniony po wprowadzeniu teorii kwarków. Wiele aspektów dotyczących fizyki kaonów i hiperonów Gell-Mann wyjaśnił wspólnie z Abrahamem Paisem.

Praca Gell-Manna (i Kazuhika Nishijimy) przyniosła również efekt w 1961, a było to usystematyzowanie i sklasyfikowanie cząstek elementarnych, nazywanych hadronami (podobną statystykę w mniej więcej tym samym czasie zaprezentował Juwal Ne’eman). Obecnie pomocna w wyjaśnieniu tej klasyfikacji jest teoria istnienia kwarków.

Gell-Mann i John Seely Brown (2007)

Stworzonej przez siebie klasyfikacji Gell-Mann nadał w 1961 nazwę „ścieżka ośmiokrotna”, a powodem tego było to, że w jego klasyfikacji było dokładnie osiem cząstek (w istocie taki sam schemat został zaproponowany w tym samym czasie niezależnie przez Yuvala Neemana z Imperial College w Londynie).

Gell-Mann i, niezależnie, George Zweig w 1964 wysunęli hipotezę istnienia kwarków, czyli cząstek, z których zbudowane są hadrony. Ostatecznie przyjęła się nazwa „kwarki”, którą zaproponował Gell-Mann (choć Zweig proponował własną: „asy”). Słowo quark wyczytał on w zdaniu Three quarks for Muster Mark! w powieści Finneganów tren autorstwa Jamesa Joyce’a. Teoria istnienia kwarków, choć na początku była niechętnie przyjmowana, została ostatecznie uznana.

W 1972 Gell-Mann, wraz z Haraldem Fritzschem, wprowadził nową liczbę kwantową nazwaną kolorem (lub ładunkiem kolorowym), a w latach późniejszych, wraz z Heinrichem Leutwylerem, zaprezentował pełną teorię chromodynamiki kwantowej QCD.

Gell-Mann we francuskim centrum organizacji ICRANet (Nicea, 2012)

Gell-Mann i pracujący z nim Richard Feynman jako pierwsi zaproponowali i wyjaśnili zasadę oddziaływania słabego w fizyce. Równolegle z nimi prace prowadziła konkurencyjna grupa badawcza kierowana przez George’a Sudarshana i Roberta Marshaka.

W latach 90. XX wieku Gell-Mann zajął się badaniami systemów złożonych. Wówczas był blisko związany z Instytutem Santa Fe. Owocem jego pracy i zainteresowania tym tematem była napisana przez niego książka popularnonaukowa The Quark and the Jaguar: Adventures in the Simple and the Complex (Kwark i jaguar: przygody z prostotą i złożonością).

Pisarz George Johnson napisał biografię Gell-Manna, zatytułowaną Strange Beauty: Murray Gell-Mann and the Revolution in 20th-Century Physics[6].

Murray Gell-Mann był również kolekcjonerem wschodnioazjatyckich antyków i zapalonym językoznawcą.

Życie prywatne

[edytuj | edytuj kod]

Pierwsza żona: J. Margaret Dow (ślub 1955, rozwód 1981), druga żona: Marcia Southwick (ślub 1992).

Dzieci: Elizabeth Sarah Gell-Mann (ur. 1956), Nicholas Webster Gell-Mann (ur. 1963), pasierb Nicholas Southwick Levis (ur. 1978).

Ważniejsze nagrody

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ George Johnson. Obituaries: Murray Gell-Mann, Who Peered at Particles and Saw the Universe, Dies at 89. „The New York Times”. (ang.). 
  2. ↑ Gell-Mann Murray, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-12-12].
  3. ↑ publikacja w otwartym dostępie – możesz ją przeczytać Interview with Murray Gell-Mann, kanał Nagród Nobla na YouTube, 27 maja 2019 [dostęp 2022-01-06].
  4. ↑ publikacja w otwartym dostępie – możesz ją przeczytać Murray Gell-Mann, Beauty and truth in physics, kanał konferencji TED na YouTube, [dostęp 2022-01-06].
  5. ↑ The Making of Physicist. [w:] EDGE Video: A Talk With Murray Gell-mann [on-line]. John Brockman, Editor and Publisher; Russell Weinberger, Associate Publisher’ Nina Stegeman, Editorial Assistant. [dostęp 2014-02-15]. (ang.).
  6. ↑ George Johnson: Strange Beauty: Murray Gell-Mann and the Revolution in 20th-Century Physics. [dostęp 2014-02-15]. (ang.).

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Nagrody Nobla. Leksykon PWN, Beata Tarnowska (red.), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, ISBN 83-01-13393-7, OCLC 830213964.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki
XX wiek
XXI wiek

Nobel

Laureaci Dannie Heineman Prize for Mathematical Physics
XX wiek
XXI wiek
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Murray_Gell-Mann&oldid=73428796”