Max Born: Różnice pomiędzy wersjami

Max Born
Państwo działania	Niemcy
Data i miejsce urodzenia	11 grudnia 1882 ; Wrocław, Cesarstwo Niemieckie
Data i miejsce śmierci	5 stycznia 1970 ; Getynga, RFN
	profesor
	Specjalność: fizyka, matematyka
Uczelnia	Uniwersytet w Getyndze,; Uniwersytet Chicagowski
	Odznaczenia
	Nagrody
	Nagroda Nobla w dziedzinie fizyki
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Cytaty w Wikicytatach

Przeglądaj historię interaktywnie

[wersja przejrzana]

← poprzednia edycja

Usunięta treść Dodana treść

WizualnieWikikod

Jednokolumnowy

Aktualna wersja na dzień 11:52, 6 kwi 2024

Max Born (ur. 11 grudnia 1882 we Wrocławiu, zm. 5 stycznia 1970 w Getyndze) – niemiecki fizyk i matematyk pochodzenia żydowskiego, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki (1954)^[1]. Jest jednym z głównych twórców mechaniki kwantowej^[2] obok Heisenberga i Schrödingera – poprawnie nadając sens empiryczny ich równaniom.

Życiorys

Przed II wojną światową

Jedyny syn dr. Gustawa Jakuba Borna (1851–1900), Żyda urodzonego w Kępnie (wtedy miasto pruskie w prowincji Poznańskiej), i Margarete Kauffmann (1856–1886), pochodzącej z rodziny śląskich przemysłowców. Urodził się i wychował w ówcześnie leżącym w Cesarstwie Niemieckim Wrocławiu, gdzie jego ojciec wykładał na Uniwersytecie Wrocławskim, najpierw jako privatdozent, a następnie profesor anatomii porównawczej i embriologii^[3].

Po ukończeniu Gimnazjum im. Króla Wilhelma studiował kolejno na uniwersytetach we Wrocławiu, Heidelbergu i Zurychu. W tym czasie zetknął się z takimi naukowcami jak Felix Klein, David Hilbert, Hermann Minkowski, Carl Runge, Karl Schwarzschild, czy Woldemar Voigt^[1].

W roku 1909 został wykładowcą Uniwersytetu w Getyndze, skąd w roku 1912 przeniósł się do Uniwersytet Chicagowski. W roku 1919, po służbie wojskowej w armii niemieckiej, został profesorem uniwersytetu we Frankfurcie nad Menem, później (1921) w Getyndze. Sformułował w tym czasie standardową obecnie interpretację kwadratu modułu funkcji falowej ( $|\Psi |^{2}=\Psi ^{*}\Psi ,$ gdzie $^{*}$ oznacza sprzężenie zespolone) w równaniu Schrödingera jako gęstości prawdopodobieństwa znalezienia cząstki (zob. gęstość elektronowa), za co w 1954 roku otrzymał Nagrodę Nobla (równocześnie nagrodę otrzymał Walther Bothe). Z powodu antysemickiej polityki rządu III Rzeszy wyjechał w 1933 roku do Cambridge, skąd w roku 1936 przeniósł się do Uniwersytetu w Edynburgu. Wykładał tam do 1953 r.^[1]

Lata powojenne

Po II wojnie światowej (w 1953 r., po otrzymaniu przez Borna tytułu honorowego obywatela Getyngi) Max i Hedwig Bornowie powrócili do Niemiec, ale ich dzieci pozostały w Wielkiej Brytanii. Born zamieszkał w Bad Pyrmont.

W 1955 r. podpisał Manifest Russella-Einsteina^[4] (zob. Konferencja Pugwash w Sprawie Nauki i Problemów Światowych), a w 1957 r. – z innymi naukowcami z Göttinger 18 – Manifest z Göttingen przeciw wyposażeniu Bundeswehry w taktyczną broń atomową. Pochowany w Getyndze na tym samym cmentarzu, co Max Planck i David Hilbert. Na jego nagrobku wyryto fundamentalne równanie mechaniki kwantowej: pq – qp = h/2πi.

Życie prywatne

Był dziadkiem australijskiej piosenkarki i aktorki, Olivii Newton-John^[3].

Dorobek

Spośród jego publikacji wymieniane są przede wszystkim: Dynamics of Crystal Lattices, Optics, Natural Philosophy of Cause and Chance i Zur Quantummechanik. Prócz Nagrody Nobla zdobył Medal Stokesa, a w 1950 roku – Medal Hughesa.

Born był również współautorem – wspólnie z Robertem Oppenheimerem – przybliżenia stosowanego w fizyce kwantowej, będącego szczególnym przypadkiem przybliżenia adiabatycznego, nazwanego przybliżeniem Borna-Oppenheimera^[1].

Upamiętnienie

Dom, w którym się wychował, znajduje się we Wrocławiu przy placu Wolności 4. Na domu zamontowano w 2002 roku tablicę pamiątkową. Borna uhonorowano także nazywając jego nazwiskiem plac w centrum Wrocławia.

Zobacz też

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d Max Born - Facts. [w:] The Nobel Prize in Physics 1954 > Max Born, Walther Bothe [on-line]. Nobel Media AB. [dostęp 2014-02-26]. (ang.)., Biographical, Nobel Lecture, December 11, 1954, The Statistical Interpretations of Quantum Mechanics.
↑ Born Max, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-07-29] .
↑ ^a ^b Born, Gustav Jacob. [w:] Jewish Encyclopedia [on-line]. [dostęp 2014-02-26]. (ang.).
↑ Sandra Ionno Butcher: The Origins of the Russell-Einstein Manifesto. [w:] Pugwash History Seies, No 1 [on-line]. Council of the Pugwash Conferences on Science and World Affairs Nobel Peace Prize 1995, maj 2005. [dostęp 2014-02-26]. (ang.).

Linki zewnętrzne

John J. O’Connor; Edmund F. Robertson: Max Born w MacTutor History of Mathematics archive (ang.)
Max Born na www.answers.com

[www.nobelprize-1] Max Born - Facts. [w:] The Nobel Prize in Physics 1954 > Max Born, Walther Bothe [on-line]. Nobel Media AB. [dostęp 2014-02-26]. (ang.)., Biographical, Nobel Lecture, December 11, 1954, The Statistical Interpretations of Quantum Mechanics.

[2] Born Max, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-07-29] .

[ojciec-3] Born, Gustav Jacob. [w:] Jewish Encyclopedia [on-line]. [dostęp 2014-02-26]. (ang.).

[Manifest1955-4] Sandra Ionno Butcher: The Origins of the Russell-Einstein Manifesto. [w:] Pugwash History Seies, No 1 [on-line]. Council of the Pugwash Conferences on Science and World Affairs Nobel Peace Prize 1995, maj 2005. [dostęp 2014-02-26]. (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

@@ Linia 1: / Linia 1: @@
-{{Biogram infobox
+{{Naukowiec infobox
- |imię i nazwisko      = Max Born
+ |imię i nazwisko           = Max Born
+ |grafika                   = Max Born.jpg
- |imię i nazwisko org  =
- |grafika              = Max Born.jpg
+ |opis grafiki              =
- |opis grafiki         =
+ |państwo                   = [[Niemcy]]
- |podpis               =
+ |data urodzenia            = [[11 grudnia]] [[1882]]
- |data urodzenia       = [[11 grudnia]] [[1882]]
+ |miejsce urodzenia         = [[Wrocław]], [[Cesarstwo Niemieckie]]
- |miejsce urodzenia    = [[Wrocław]]
+ |data śmierci              = [[5 stycznia]] [[1970]]
- |data śmierci         = [[5 stycznia]] [[1970]]
+ |miejsce śmierci           = [[Getynga]], [[Republika Federalna Niemiec (1949–1990)|RFN]]
+ |stopień lub tytuł naukowy = profesor
- |miejsce śmierci      = [[Getynga]]
+ |specjalność               = [[fizyka]], [[matematyka]]
- |miejsce spoczynku    = [[Getynga]]
- |zawód                = [[fizyka|fizyk]], [[matematyka|matematyk]]
+ |almamater                 =
- |odznaczenia          =
+ |aktywność zawodowa        =
- |commons              = Max Born
+ |jednostka1 typ            = Uczelnia
+ |jednostka1 nazwa          = [[Uniwersytet w Getyndze]],<br /> [[Uniwersytet Chicagowski]]
- |wikicytaty           = Max Born
- |www                  =
+ |okres zatr1               =
+ |odznaczenia               = {{order|OZRFN|WKZGW}}
+ |nagrody                   = [[Plik:Nobel prize medal.svg|30px|link=Nagroda Nobla]] [[Laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki|Nagroda Nobla w dziedzinie fizyki]]
+ |commons                   = Category:Max Born
+ |wikicytaty                = Max Born
 }}
-[[Plik:Max Born-tablica.JPG|thumb|240px|right|Tablica pamiątkowa we Wrocławiu]]
+[[Plik:Max Born-tablica.JPG|thumb|240px|Tablica pamiątkowa we Wrocławiu]]
+'''Max Born''' (ur. [[11 grudnia]] [[1882]] we [[Wrocław]]iu, zm. [[5 stycznia]] [[1970]] w [[Getynga|Getyndze]]) – [[Niemcy (naród)|niemiecki]] [[fizyk]] i [[matematyk]]  pochodzenia [[Żydzi|żydowskiego]], [[Laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki|laureat Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki]] (1954){{r|www.nobelprize}}. Jest jednym z głównych twórców [[Mechanika kwantowa|mechaniki kwantowej]]<ref>{{Encyklopedia PWN | tytuł = Born Max | id = 3879647 | data dostępu = 2021-07-29 }}</ref> obok [[Werner Heisenberg|Heisenberga]] i [[Erwin Schrödinger|Schrödingera]] – poprawnie nadając sens empiryczny ich równaniom.
-'''Max Born''' (ur. [[11 grudnia]] [[1882]] we [[Wrocław]]iu, zm. [[5 stycznia]] [[1970]] w [[Getynga|Getyndze]]) – pochodzący z zasymilowanej wielkomieszczańskiej rodziny [[Niemcy (naród)|niemiecko]]-[[Żydzi|żydowskiej]] matematyk i [[Fizyka|fizyk]], [[Laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki|laureat Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki]] (1954){{r|www.nobelprize}}.
 == Życiorys ==
+=== Przed II wojną światową ===
-Jedyny syn dr. [[Gustav Jakub Born|Gustawa Jakuba Borna]] (1851-1900), Żyda urodzonego w [[Kępno|Kępnie]] (wtedy miasto pruskie w [[Prowincja Poznańska|prowincji Poznańskiej]]), i Margarete Kauffmann (1856-1886), pochodzącej z rodziny śląskich przemysłowców. Urodził się i wychował we [[Wrocław]]iu, gdzie jego ojciec wykładał na [[Uniwersytet Wrocławski|Uniwersytecie Wrocławskim]], najpierw jako [[privatdozent]], a następnie [[profesor]] [[Anatomia porównawcza zwierząt|anatomii porównawczej]] i [[Embriologia|embriologii]]{{r|ojciec}}.
+Jedyny syn dr. [[Gustav Jakub Born|Gustawa Jakuba Borna]] (1851–1900), Żyda urodzonego w [[Kępno|Kępnie]] (wtedy miasto [[Królestwo Prus|pruskie]] w [[Prowincja Poznańska|prowincji Poznańskiej]]), i Margarete Kauffmann (1856–1886), pochodzącej z rodziny śląskich przemysłowców. Urodził się i wychował w ówcześnie leżącym w [[Cesarstwo Niemieckie|Cesarstwie Niemieckim]] [[Wrocław]]iu, gdzie jego ojciec wykładał na [[Uniwersytet Wrocławski|Uniwersytecie Wrocławskim]], najpierw jako [[privatdozent]], a następnie [[profesor]] [[Anatomia porównawcza zwierząt|anatomii porównawczej]] i [[Embriologia|embriologii]]{{r|ojciec}}.
 Po ukończeniu Gimnazjum im. Króla Wilhelma studiował kolejno na uniwersytetach we [[Wrocław]]iu, [[Heidelberg]]u i [[Zurych]]u. W tym czasie zetknął się z takimi naukowcami jak [[Felix Klein]], [[David Hilbert]], [[Hermann Minkowski]], [[Carl David Tolmé Runge|Carl Runge]], [[Karl Schwarzschild]], czy [[Woldemar Voigt]]{{r|www.nobelprize}}.
-W roku 1909 został wykładowcą uniwersytetu w [[Getynga|Getyndze]], skąd w roku 1912 przeniósł się do [[University of Chicago]]. W roku 1919, po służbie wojskowej w armii niemieckiej, został profesorem uniwersytetu we [[Frankfurt nad Menem|Frankfurcie nad Menem]], później (1921) w Getyndze. Sformułował w tym czasie standardową obecnie interpretację kwadratu [[Funkcja falowa|funkcji falowej]] (ψ*ψ) w [[równanie Schrödingera|równaniu Schrödingera]] jako gęstości prawdopodobieństwa znalezienia cząstki (zob. [[gęstość elektronowa]]), za co w 1954 roku otrzymał [[Nagroda Nobla|Nagrodę Nobla]] (równocześnie nagrodę otrzymał [[Walther Bothe]]). Z powodu [[Antysemityzm#Antysemityzm w III Rzeszy i w nazizmie|antysemickiej polityki]] rządu [[III Rzesza|III Rzeszy]] wyjechał w 1933 roku do [[Cambridge]], skąd w roku 1936 przeniósł się do Uniwersytetu w [[Edynburg]]u. Wykładał tam do 1953 r.{{r|www.nobelprize}}.
+W roku 1909 został wykładowcą [[Uniwersytet w Getyndze|Uniwersytetu w Getyndze]], skąd w roku 1912 przeniósł się do [[Uniwersytet Chicagowski]]. W roku 1919, po służbie wojskowej w armii niemieckiej, został profesorem uniwersytetu we [[Frankfurt nad Menem|Frankfurcie nad Menem]], później (1921) w Getyndze. Sformułował w tym czasie standardową obecnie interpretację kwadratu modułu [[Funkcja falowa|funkcji falowej]] (<math>|\Psi|^2 = \Psi^*\Psi,</math> gdzie <math>^*</math> oznacza [[sprzężenie zespolone]]) w [[równanie Schrödingera|równaniu Schrödingera]] jako gęstości prawdopodobieństwa znalezienia cząstki (zob. [[gęstość elektronowa]]), za co w 1954 roku otrzymał [[Nagroda Nobla|Nagrodę Nobla]] (równocześnie nagrodę otrzymał [[Walther Bothe]]). Z powodu [[Antysemityzm#Antysemityzm w III Rzeszy i w nazizmie|antysemickiej polityki]] rządu [[III Rzesza|III Rzeszy]] wyjechał w 1933 roku do [[Cambridge]], skąd w roku 1936 przeniósł się do Uniwersytetu w [[Edynburg]]u. Wykładał tam do 1953 r.{{r|www.nobelprize}}
+=== Lata powojenne ===
 Po [[II wojna światowa|II wojnie światowej]] (w 1953 r., po otrzymaniu przez Borna tytułu honorowego obywatela Getyngi) Max i Hedwig Bornowie powrócili do Niemiec, ale ich dzieci pozostały w Wielkiej Brytanii. Born zamieszkał w [[Bad Pyrmont]].
-W 1955 r. podpisał [[Manifest Russella-Einsteina]]{{r|Manifest1955}} (zob. [[Pugwash]]), a w 1957 r. – z innymi naukowcami z ''[[Göttinger 18]]'' – [[Manifest z Göttingen]] przeciw wyposażeniu [[Bundeswehra|Bundeswehry]] w taktyczną [[Broń jądrowa|broń atomową]]. Pochowany w Getyndze na tym samym cmentarzu, co [[Max Planck]] i [[David Hilbert]]. Na jego nagrobku wyryto fundamentalne równanie [[Mechanika kwantowa|mechaniki kwantowej]]: ''pq – qp = h/2πi''.
+W 1955 r. podpisał [[Manifest Russella-Einsteina]]{{r|Manifest1955}} (zob. [[Konferencja Pugwash w Sprawie Nauki i Problemów Światowych]]), a w 1957 r. – z innymi naukowcami z ''[[Göttinger 18]]'' – [[Manifest z Göttingen]] przeciw wyposażeniu [[Bundeswehra|Bundeswehry]] w taktyczną [[Broń jądrowa|broń atomową]]. Pochowany w Getyndze na tym samym cmentarzu, co [[Max Planck]] i [[David Hilbert]]. Na jego nagrobku wyryto fundamentalne równanie [[Mechanika kwantowa|mechaniki kwantowej]]: ''pq – qp = h/2πi''.
+=== Życie prywatne ===
+Był dziadkiem australijskiej piosenkarki i aktorki, [[Olivia Newton-John|Olivii Newton-John]]{{r|ojciec}}.
+== Dorobek ==
 Spośród jego publikacji wymieniane są przede wszystkim: ''Dynamics of Crystal Lattices'', ''Optics'', ''Natural Philosophy of Cause and Chance'' i ''Zur Quantummechanik''. Prócz Nagrody Nobla zdobył Medal Stokesa, a w 1950 roku – Medal Hughesa.
-Born był również współautorem – wspólnie z [[Robert Oppenheimer|Robertem Oppenheimerem]] –  przybliżenia stosowanego w [[Mechanika kwantowa|fizyce kwantowej]], będącego szczególnym przypadkiem [[przybliżenie adiabatyczne|przybliżenia adiabatycznego]], nazwanego [[Przybliżenie Borna-Oppenheimera|przybliżeniem Borna-Oppenheimera]]{{r|www.nobelprize}}.
+Born był również współautorem – wspólnie z [[Robert Oppenheimer|Robertem Oppenheimerem]] – przybliżenia stosowanego w [[Mechanika kwantowa|fizyce kwantowej]], będącego szczególnym przypadkiem [[przybliżenie adiabatyczne|przybliżenia adiabatycznego]], nazwanego [[Przybliżenie Borna-Oppenheimera|przybliżeniem Borna-Oppenheimera]]{{r|www.nobelprize}}.
-Dom, w którym się wychował, znajduje się we [[Wrocław]]iu przy placu Wolności 4. Na domu zamontowano w 2002 roku tablicę pamiątkową. We Wrocławiu uhonorowano go także nazywając jego nazwiskiem [[Plac Maksa Borna we Wrocławiu|plac w centrum]]{{fakt|data=2014-02}}.
+== Upamiętnienie ==
-Był dziadkiem australijskiej piosenkarki i aktorki, [[Olivia Newton-John|Olivii Newton-John]]{{r|ojciec}}.
+Dom, w którym się wychował, znajduje się we [[Wrocław]]iu przy placu Wolności 4. Na domu zamontowano w 2002 roku tablicę pamiątkową. Borna uhonorowano także nazywając jego nazwiskiem [[Plac Maksa Borna we Wrocławiu|plac w centrum Wrocławia]].
 == Zobacz też ==
 * [[doświadczenie Borna i Bormann]]
+* [[Teoria Borna-Infelda]]
 == Przypisy ==
 {{Przypisy|
-<ref name = ojciec>{{Cytuj stronę | url = http://www.jewishencyclopedia.com/articles/3576-born-gustav-jacob | tytuł = Born, Gustav Jacob | praca = Jewish Encyclopedia | język = en | data dostępu = 2014-02-26 | zarchiwizowano = ojciec}}</ref>
+<ref name=ojciec>{{Cytuj stronę |url = http://www.jewishencyclopedia.com/articles/3576-born-gustav-jacob |tytuł = Born, Gustav Jacob |praca = Jewish Encyclopedia |język = en |zarchiwizowano = ojciec |data dostępu = 2014-02-26}}</ref>
-<ref name=www.nobelprize>{{Cytuj stronę | url = http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1954/born-facts.html | tytuł = Max Born - Facts | praca = The Nobel Prize in Physics 1954 > Max Born, Walther Bothe | opublikowany = Nobel Media AB | język = en | data dostępu = 2014-02-26}}, [http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1954/born-bio.html Biographical], Nobel Lecture, December 11, 1954, ''[http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1954/born-lecture.html The Statistical Interpretations of Quantum Mechanics]'' </ref>
+<ref name=www.nobelprize>{{Cytuj stronę |url = https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1954/born/facts/ |tytuł = Max Born - Facts |praca = The Nobel Prize in Physics 1954 > Max Born, Walther Bothe |opublikowany = Nobel Media AB |język = en |data dostępu = 2014-02-26}}, [https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1954/born/biographical/ Biographical], Nobel Lecture, December 11, 1954, ''[https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1954/born/lecture/ The Statistical Interpretations of Quantum Mechanics]''.</ref>
-<ref name="Manifest1955">{{Cytuj stronę | url = http://web.archive.org/web/20130114141507/http://www.pugwash.org/publication/phs/history9.pdf | tytuł = The Origins of the Russell-Einstein Manifesto | autor = Sandra Ionno Butcher | data = maj 2005 | praca = Pugwash History Seies, No 1 | opublikowany = Council of the Pugwash Conferences on Science and World Affairs Nobel Peace Prize 1995 | język = en | data dostępu = 2014-02-26}}</ref>
+<ref name="Manifest1955">{{Cytuj stronę |url = http://web.archive.org/web/20130114141507/http://www.pugwash.org/publication/phs/history9.pdf |tytuł = The Origins of the Russell-Einstein Manifesto |autor = Sandra Ionno Butcher |data = maj 2005 |praca = Pugwash History Seies, No 1 |opublikowany = Council of the Pugwash Conferences on Science and World Affairs Nobel Peace Prize 1995 |język = en |data dostępu = 2014-02-26}}</ref>
 }}
@@ Linia 52: / Linia 63: @@
 {{Nobel Fizyka}}
+{{Laureaci Medalu Maxa Plancka}}
+{{Laureaci Medalu Hughesa}}
 {{Kontrola autorytatywna}}
 {{SORTUJ:Born, Max}}
+<!-- Zajęcia -->
-[[Kategoria:Laureaci Medalu Hughesa]]
-[[Kategoria:Ludzie nauki związani z Wrocławiem przed 1945]]
 [[Kategoria:Niemieccy fizycy teoretyczni]]
+[[Kategoria:Niemieccy fizycy XX wieku]]
+[[Kategoria:Pionierzy mechaniki kwantowej]]
+[[Kategoria:Niemieccy elektrodynamicy]]
+[[Kategoria:Elektrodynamicy klasyczni]]
 [[Kategoria:Niemieccy matematycy]]
+<!-- Honory -->
+[[Kategoria:Niemieccy nobliści – fizyka]]
+[[Kategoria:Żydowscy nobliści – fizyka]]
+[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Zasługi Republiki Federalnej Niemiec]]
+[[Kategoria:Niemieccy laureaci Medalu Maxa Plancka]]
+[[Kategoria:Laureaci Medalu Hughesa]]
+[[Kategoria:Ludzie upamiętnieni nazwami doświadczeń fizycznych]]
+<!-- Ogólne -->
 [[Kategoria:Niemieccy Żydzi]]
-[[Kategoria:Nobliści – fizyka]]
+[[Kategoria:Żydowscy naukowcy związani z Wrocławiem przed 1945]]
 [[Kategoria:Ludzie urodzeni we Wrocławiu]]
 [[Kategoria:Urodzeni w 1882]]
 [[Kategoria:Zmarli w 1970]]