Tekst źródłowy strony Hagia Sophia

{{Budynek infobox
 |nazwa                 = Hagia Sophia
 |nazwa oryginalna      = 
 |zabytek               = : 356; budowla wpisana na [[Lista światowego dziedzictwa UNESCO w Turcji|listę światowego dziedzictwa UNESCO]]
 |zdjęcie               = Hagia Sophia Mars 2013.jpg
 |opis zdjęcia          = Hagia Sophia z dobudowanymi przez muzułmanów czterema minaretami
 |alt zdjęcia           = 
 |państwo               = Turcja
 |miejscowość           = [[Stambuł]]
 |adres                 = 
 |typ budynku           = [[Kościoły wschodnie|świątynia wschodniochrześcijańska]] (z przerwami od ok. 360–1204, 1261–1453)<br />[[Kościół rzymskokatolicki|świątynia rzymskokatolicka]] (1204–1261)<br />[[muzeum]] (1934–2020)<br />[[meczet]] (1453–1934, od 2020)
 |styl architektoniczny = [[Architektura bizantyńska|bizantyński]]
 |architekt             = 
 |inwestor              = 
 |wysokość całkowita    = 55,6 m
 |wysokość do dachu     = 
 |kondygnacje           = 
 |powierzchnia użytkowa = 
 |rozpoczęcie budowy    = ok. 325
 |ukończenie budowy     = ok. 360
 |przebudowy            = 1453 (dobudowanie [[minaret]]ów)
 |zniszczono            = 404, 532
 |odbudowano            = 415, 532–537
 |pierwszy właściciel   = 
 |kolejni właściciele   = 
 |właściciel            = 
 |plan budynku          = 
 |kod mapy              = Stambuł
 |współrzędne           = 41°00′31″N 28°58′48″E
 |commons               = Hagia Sophia
 |www                   = 
}}
'''Hagia Sophia''' ({{w języku|el|Ἁγία Σοφία}}, ''Aja Sofia''; {{w języku|tr|Ayasofya}}) – meczet w [[Stambuł|Stambule]], a w przeszłości kolejno świątynia chrześcijańska, meczet i muzeum. Uważana za najważniejsze dzieło [[Architektura bizantyńska|architektury bizantyńskiej]].

Pierwotnie budynek powstał jako '''kościół Mądrości Bożej''' (zwany też '''Wielkim Kościołem'''). Była świątynią najwyższej rangi w [[Cesarstwo Bizantyńskie|Cesarstwie Bizantyńskim]], [[Patriarcha Konstantynopola|katedra patriarsza]] oraz miejsce modłów i koronacji [[Cesarze bizantyńscy|cesarzy bizantyjskich]], na przestrzeni wieków niedościgniony wzór świątyni doskonałej i niemal symbol Kościoła bizantyńskiego<ref>{{Cytuj |autor r = Anna Różycka-Bryzek |tytuł = [[Encyklopedia kultury bizantyńskiej]] |miejsce = Warszawa |data = 2002 |s = 193}}</ref>. Ufundowana przez [[Justynian I Wielki|Justyniana I Wielkiego]], w obecnym kształcie powstawała w okresie od 23 lutego 532 do 27 grudnia 537. Po zdobyciu Konstantynopola przez Turków w 1453 została zamieniona na [[meczet]] (wtedy dobudowano [[minaret]]y). Świątynię miał przyćmić wybudowany w XVII wieku [[Błękitny Meczet]].

Od 1934 do lipca 2020 świątynia pełniła rolę muzeum. Po decyzji sądu administracyjnego Turcji unieważniającego dekret z 1934 i decyzji prezydenta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recepa Tayyipa Erdoğana]] została ponownie zamieniona w meczet<ref>{{Cytuj |tytuł = Hagia Sophia: zamiast muzeum będzie meczet |data dostępu = 2020-07-15 |opublikowany = histmag.org |url = https://histmag.org/Hagia-Sophia-zamiast-muzeum-bedzie-meczet-20940}}</ref>. Do końca 2023 roku była dostępna dla zwiedzających za darmo. Od stycznia 2024 wstęp dla zwiedzających jest płatny i dostępna jest dla nich tylko galeria na piętrze. Parter jest dostępny jedynie dla wyznawców islamu. Tym samym jest to jedyny meczet w Stambule pobierający opłatę za zwiedzanie.

== Historia ==
[[Plik:HagiaSophia.jpg|thumb|Szkicowy przekrój]]
[[Plik:Istanbul asv2020-02 img45 Hagia Sophia.jpg|thumb|Hagia Sophia nocą]]
[[Plik:Haga Sofia RB3.jpg|thumb|Nawa główna]]
[[Plik:Haga Sofia RB4.jpg|thumb|Muzułmańskie żyrandole z lampkami do składania życzeń]]
[[Plik:Haga Sofia RB5.jpg|thumb|[[Mihrab]] w miejscu dawnego ołtarza]]
[[Plik:Haga Sofia RB6.jpg|thumb|Ornament wewnątrz]]

Budowa pierwszego kościoła w formie [[bazylika|bazyliki]] o drewnianym stropie została rozpoczęta już podczas panowania [[Konstantyn I Wielki|Konstantyna Wielkiego]], w 326, i zakończona w 360 przez jego syna [[Konstancjusz II|Konstancjusza II]]. Po zamieszkach w 404 kościół spłonął i został odbudowany w 415, podczas panowania [[Teodozjusz II (cesarz bizantyński)|Teodozjusza II]]. Świątynia znów została zniszczona 15 stycznia 532 podczas [[Powstanie Nika|rewolty Nika]]. W tym samym roku [[Justynian I Wielki]] polecił inżynierowi i matematykowi [[Antemiusz z Tralles|Antemiuszowi z Tralles]] i architektowi [[Izydor z Miletu|Izydorowi z Miletu]] rozpocząć odbudowę. Według [[Prokopiusz z Cezarei|Prokopiusza z Cezarei]] cesarz brał czynny udział w planowaniu kościoła i rozwiązywaniu detali architektonicznych. Jak mówi legenda, cesarz czerpał inspiracje z rozmów prowadzonych z aniołem, zaś otwierając kościół w 537 miał powiedzieć: „[[Salomon (król Izraela)|Salomonie]]! Prześcignąłem Cię!” ({{grc|Νενίκηκά σε Σολομών!}} – ''Nenikeka se Solomon!'') – jednak według [[Anna Różycka-Bryzek|Anny Różyckiej-Bryzek]] słowa te przypisano cesarzowi dopiero w IX wieku<ref>{{Cytuj |autor r = Anna Różycka-Bryzek |tytuł = Encyklopedia kultury bizantyńskiej |miejsce = Warszawa |data = 2002 |s = 195}}</ref>.

W 558 kopuła kościoła zapadła się podczas trzęsienia ziemi, następnie zaś kościół wielokrotnie płonął, ale za każdym razem szybko go remontowano. Kolejnym ważnym wydarzeniem w historii Hagii Sophii był okres [[ikonoklazm]]u, gdy – począwszy od 726 – z polecenia [[Leon III Izauryjczyk|Leona III]] niszczono wizerunki Jezusa Chrystusa, [[Maria z Nazaretu|Marii z Nazaretu]] i świętych. Okres ten zakończyła na dobre w 843 cesarzowa [[Teodora (żona cesarza Teofila)|Teodora]], wdowa po [[Teofil (cesarz bizantyński)|Teofilu]], będąca wówczas regentką w imieniu syna, [[Michał III Metystes|Michała III]].

W 989 kopuła świątyni została po raz ostatni zburzona przez trzęsienie ziemi. Budowę nowej kopuły, zakończoną w 991, przeprowadził ormiański architekt [[Trdat (architekt)|Trdat]].

Kościół został ograbiony i zbezczeszczony w 1204 przez rycerstwo zachodnie podczas [[IV wyprawa krzyżowa|IV krucjaty]]. Do odzyskania [[Konstantynopol]]a w 1261, za panowania [[Michał VIII Paleolog|Michała VIII Paleologa]], kościół służył katolikom.

Ostatnie nabożeństwo odbyło się 28 maja 1453, brali w nim udział zarówno [[Prawosławie|prawosławni]], jak i [[Katolicyzm|katoliccy]] obrońcy Konstantynopola. Tamten pamiętny wieczór tak opisuje [[Donald M. Nicol]]<ref>{{Cytuj |autor = Donald M. Nicol |tytuł = Konstantyn XI ostatni cesarz Bizancjum |miejsce = Gdańsk |data = 2004 |s = 65}}</ref>:

{{Cytat
 |treść = (...) Gdy zaczął zapadać wieczór, ludzie instynktownie udali się do kościoła Mądrości Bożej. Żołnierze trwali na swych posterunkach wzdłuż murów. Reszta, wszystko jedno – Grecy czy łacinnicy, tłoczyła się w wielkiej świątyni, zanosząc modły o oswobodzenie. Wspólny strach i niebezpieczeństwo sprawiły większy cud niż wszystkie sobory razem wzięte. Prawosławni biskupi, księża i [[Zakon mniszy|mnisi]], którzy zarzekali się głośno, że noga ich nie postanie w katedrze, póki nie oczyści się jej z rzymskiego skażenia, teraz podeszli do ołtarza, by połączyć się z katolickimi braćmi we wspólnej liturgii. Wśród celebransów znalazł się [[Izydor (metropolita kijowski)|kardynał Izydor]], którego wielu wiernych uważało za zdrajcę i heretyka.(...)
}}

W 1453 Turcy osmańscy zdobyli miasto, a sułtan [[Mehmed II Zdobywca|Mehmed II]] zaraz po jego opanowaniu wydał rozkaz, aby Hagię Sophię natychmiast przekształcono w meczet. To do niej udał się na pierwszą piątkową modlitwę po zdobyciu miasta{{r|albrom}}. Turcy dokonali konserwacji i napraw nadwerężonej konstrukcji, m.in. poprzez budowę dodatkowych [[Skarpa (architektura)|przypór]]<ref name="hsm">{{Cytuj stronę |url = http://ayasofyamuzesi.gov.tr/en/history |tytuł = History |opublikowany = Hagia Sophia Museum |język = en |archiwum = https://web.archive.org/web/20150502210747/http://ayasofyamuzesi.gov.tr/en/history |data dostępu = 2015-05-12}}</ref> oraz rozpoczęli przystosowanie jej do funkcji meczetu. Wśród zmian należy wymienić zakrycie części chrześcijańskich mozaik, z wyjątkiem Matki Boskiej w [[apsyda (architektura)|apsydzie]] i serafinów w pendentywach, wyłożenie posadzki dywanami i budowę [[mihrab]]u, drewnianego [[minaret]]u i [[minbar]]u{{r|albrom}}. Dwa serafiny w pendentywach pozostały odkryte, ich twarze zakryto jednak metalowymi osłonami w kształcie gwiazd, a dwa pozostałe odtworzono jeszcze w okresie osmańskim, jednak w formie fresków<ref name="hsmdaf">{{Cytuj stronę |url = http://ayasofyamuzesi.gov.tr/en/mosa-dome-angel-figures |tytuł = Dome Angel Figures |praca = Hagia Sophia Museum |język = en |archiwum = https://web.archive.org/web/20191113042057/https://ayasofyamuzesi.gov.tr/en/mosa-dome-angel-figures |zarchiwizowano = 2019-11-13 |data dostępu = 2015-05-12}}</ref>. Po osmańskim podboju wiele mozaik pozostało odsłoniętych i widocznych do XVIII wieku, a niektóre mozaiki mogły być zakryte na rozkaz sułtanów, chcących chronić je przed ortodoksyjnymi muzułmanami{{r|pallasweb}}.

W XVI wieku kolejnych przeróbek dokonał architekt [[Sinan|Mimar Sinan]], który wzmocnił konstrukcję kopuły i zbudował murowane minarety{{r|albrom}}, które oprócz funkcji religijnej miały także wzmacniać konstrukcję budynku{{r|hsm}}. Na przestrzeni wieków kompleks świątynny rozbudowywano i ozdabiano, dodając elementy takie jak biblioteka, loża sułtańska, medaliony z kaligrafowanymi imionami Mahometa i kalifów, mauzolea sułtanów, [[medresa]], fontanna do [[Ablucja|ablucji]]<ref name="albrom">{{Cytuj stronę |url = http://albumromanski.pl/album/stambul-bazylika-hagia-sophia-z-vi-wieku |tytuł = Stambuł – bazylika Hagia Sophia z VI wieku |praca = Album Romański |data dostępu = 2015-05-11}}</ref> czy brązowe lampy po obu stronach mihrabu (prezent Sulejmana Wspaniałego). Hellenistyczne marmurowe sześciany przy głównym wejściu zostały natomiast sprowadzone z [[Pergamon (miasto)|Pergamonu]] na polecenie Murada III. Medresa zbudowana za panowania Mehmeda II została rozebrana w XVII wieku, a odbudowano ją w XIX wieku. Resztki pierwszej medresy odkryto natomiast w czasie wykopalisk w 1982{{r|hsm}}. Ze względu na powstanie budowli jako świątyni chrześcijańskiej mihrab jest odchylony o 10° od osi budynku, by mógł wskazywać położenie [[Mekka|Mekki]].

W latach 1847–1849 miał miejsce gruntowny remont, prowadzony pod nadzorem szwajcarskich architektów{{r|hsm}}, braci Giuseppe i Gasparego Fossati<ref name="pallasweb">{{Cytuj stronę |url = http://www.pallasweb.com/deesis/history.html |tytuł = Discovery, History and Conservation – the Christ Deesis Mosaic in Hagia Sophia |opublikowany = Bob Atchison |język = en |data dostępu = 2015-05-12}}</ref>. W czasie prac odsłonięto i odrysowano zachowane mozaiki, po czym zatynkowano je z powrotem{{r|albrom}}. Bracia Fossati w czasie prac remontowych pozbawili mozaiki serafinów ich twarzy, a także odtworzyli dwie z czterech oryginalnych mozaik, które nie zachowały się do tamtych czasów<ref name="nmhs">{{Cytuj stronę |url = http://butterfield-reignbeau.blogspot.com/2011/06/magia-hagia-sophii.html |tytuł = magia hagia sophii |praca = Notes małego historyka sztuki |data dostępu = 2015-05-11}}</ref>. W czasie tego remontu dodano także osiem wielkich medalionów z kaligrafią arabską, które Kazasker Izzet Efendi wykonał w miejsce starszych medialionów<ref name="sacdest">{{Cytuj stronę |url = http://www.sacred-destinations.com/turkey/istanbul-hagia-sophia |tytuł = Hagia Sophia, Istanbul |język = en |data dostępu = 2015-05-12}}</ref>.

W 1894 Hagia Sophia poważnie ucierpiała w trzęsieniu ziemi, które zniszczyło część dekoracji{{r|pallasweb}}.

Po upadku [[Imperium Osmańskie|imperium osmańskiego]] Turcja stała się świecką republiką. W związku z tym [[Mustafa Kemal Atatürk]] w 1934 polecił, aby świątynia, która przez 916 lat służyła chrześcijanom, a przez 481 lat muzułmanom, została zmieniona w muzeum. Z posadzki zdjęto wówczas dywany, a ze ścian tynk, odsłaniając niektóre mozaiki{{r|albrom}}. Odsłonięte zostały głównie mozaiki w górnych galeriach, natomiast te w głównej nawie pozostały w większości zakryte{{r|sacdest}}. W 2009 usunięto metalowe gwiazdy zasłaniające twarze dwóch serafinów{{r|hsmdaf}}.

W 1979 podczas swojej pielgrzymki do Turcji Hagię Sofię odwiedził papież Jan Paweł II<ref>{{Cytuj |url = https://papiez.wiara.pl/doc/378691.ETAP-PIERWSZY-ANKARA-ISTAMBUL-2829-XI |tytuł = ETAP PIERWSZY: ANKARA – ISTAMBUŁ 28-29 XI |opublikowany = papiez.wiara.pl |data dostępu = 2020-07-14}}</ref>, w 2006 papież Benedykt XVI<ref>{{Cytuj |url = https://papiez.wiara.pl/doc/374083.Benedykt-XVI-w-Hagia-Sophia |tytuł = Benedykt XVI w Hagia Sophia |opublikowany = papiez.wiara.pl |data dostępu = 2020-07-14}}</ref>, a w 2014 uczynił to papież Franciszek<ref>{{Cytuj |autor = |url = https://www.radiomaryja.pl/informacje/papiez-w-blekitnym-meczecie-i-w-hagia-sofia-w-stambule/ |tytuł = Papież w Błękitnym Meczecie i w Hagia Sofia w Stambule |opublikowany = radiomaryja.pl |data = 2014-11-14 |data dostępu = 2020-07-14}}</ref>.

W 2016, po raz pierwszy od dokonania w 1935 ustawowej sekularyzacji świątyni, muezin zaintonował w jej wnętrzu ''ezan'', wezwanie muzułmanów do modlitwy. Wydarzenie było transmitowane na żywo przez telewizję państwową TRT. Przyjmuje się, że odejście od świeckości muzeum nastąpiło na polecenie prezydenta [[Recep Tayyip Erdoğan|Recepa Erdoğana]]<ref>{{Cytuj stronę |url = http://wiadomosci.onet.pl/prasa/czy-hagia-sophia-zostanie-meczetem/8g58yc |tytuł = Czy Hagia Sophia zostanie meczetem? |archiwum = https://web.archive.org/web/20160714162952/http://wiadomosci.onet.pl/prasa/czy-hagia-sophia-zostanie-meczetem/8g58yc |opublikowany = Onet |data = 13 lipca 2016 |zarchiwizowano = 2016-07-14 |data dostępu = 2016-07-24}}</ref>.

W lipcu 2020 sąd administracyjny w Turcji unieważnił dekret z 1934, przekształcający Hagię Sofię w muzeum. Po tej decyzji prezydent tego kraju wydał dokument stwierdzający, że od 24 lipca miejsce to na nowo będzie pełniło funkcję [[meczet]]u, czyli miejsca modlitwy [[Muzułmanin|muzułmanów]]. Przeciwko takiej decyzji protestowały władze USA, Francji i Grecji, a także [[Hieronim II (arcybiskup Aten)|Hieronim II]], zwierzchnik greckiego Kościoła prawosławnego oraz Ekumeniczny Patriarcha Konstantynopola [[Bartłomiej I (patriarcha Konstantynopola)|Bartłomiej I]], duchowy zwierzchnik około 300 milionów prawosławnych na całym świecie. Smutek z powodu tej decyzji wyraził także papież [[Franciszek (papież)|Franciszek]]. Powodem licznych sprzeciwów w tej sprawie był fakt, że budowla powstała jako świątynia chrześcijańska, która do 1453 była miejscem kultu dla wyznawców [[Kościoły wschodnie|chrześcijaństwa wschodniego]] (od XI w. [[Prawosławie|prawosławnych]])<ref>{{Cytuj |tytuł = Hagia Sophia znów będzie meczetem? Jest decyzja sądu i dekret Erdogana |data dostępu = 2020-07-10 |opublikowany = rmf24.pl |url = https://www.rmf24.pl/fakty/swiat/news-hagia-sophia-znow-bedzie-meczetem-jest-decyzja-sadu-i-dekret,nId,4603827 |język = pl}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Radio Szczecin |tytuł = Papież zasmucony zamianą muzeum Hagia Sophia w meczet |data = 2020-07-12 |data dostępu = 2020-07-18 |opublikowany = Papież zasmucony zamianą muzeum Hagia Sophia w meczet |url = http://6/,408745,papiez-zasmucony-zamiana-muzeum-hagia-sophia-w-m |język = pl}}</ref>. W pierwszym nabożeństwie 24 lipca 2020 wzięli udział prezydent Recep Erdoğan i członkowie rządu<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.theguardian.com/world/2020/jul/24/erdogan-prayers-hagia-sophia-museum-turned-mosque |tytuł = Erdoğan leads first prayers at Hagia Sophia museum reverted to mosque |data = 24 lipca 2020 |praca = The Guardian |opublikowany = theguardian.com/ |data dostępu = 2020-07-24}}</ref>.

== Opis ==
Kształt kościoła łączy w sobie cechy [[Bazylika|bazyliki]] i [[budowla centralna|budowli na planie centralno-wzdłużnym]] o wymiarach 71&nbsp;×&nbsp;77&nbsp;m. Centralną część [[nawa|nawy]] środkowej przykrywa olbrzymia [[kopuła (architektura)|kopuła]] o średnicy podstawy wynoszącej 31,2&nbsp;m na krótszej osi, zaś 32,8&nbsp;m na dłuższej. Wysokość od posadzki do najwyższego punktu kopuły wynosi 55,6&nbsp;m. Konstrukcja opiera się na czterech potężnych [[filar]]ach, umieszczonych w narożach kwadratu, oraz 107 [[kolumna (architektura)|kolumnach]]. W wyznaczony przez filary kwadrat zostało wpisane koło – plan podstawy kopuły. Obciążenia przenoszone są przez cztery [[pendentyw]]y. Jest to rozwiązanie typowe dla [[Architektura bizantyńska|architektury bizantyjskiej]]. Wszystkie wcześniejsze kopuły opierały się całym obwodem na masywnych murach. Wprowadzona innowacja wywołała iluzję zawieszenia kopuły w powietrzu. Od wschodu i zachodu do kopuły przylegają dwie mniejsze półkopuły, przykrywające pozostałą powierzchnię nawy głównej. Jednocześnie wspierają one kopułę centralną. Filary wzmacniają dwie pary [[Skarpa (architektura)|przypór]], zbudowanych od południa i północy. Od zewnątrz kopuły zasłonięte są [[bęben (architektura)|bębnami]], w których umieszczono szeregi okien oświetlających wnętrze kościoła.

Oś wschód – zachód podkreślają podwójne rzędy kolumn, oddzielające nawy boczne z [[empora]]mi od nawy głównej (''[[naos]]u''). Pod półkopułami nawy boczne od nawy głównej oddzielają także półkoliste [[eksedra|eksedry]]. Nawy przykryto [[sklepienie krzyżowe|sklepieniami krzyżowymi]] a kolumny połączono [[arkada]]mi. Kościół poprzedzają dwa [[narteks]]y – wewnętrzny i zewnętrzny otwarty na prostokątne portykowe [[atrium]]. Ma ono wymiary ok. 60&nbsp;×&nbsp;40&nbsp;m. W środku atrium znajdowała się niegdyś fontanna, zaś prowadzącymi stąd schodami dochodziło się do licznych wejść w fasadzie kościoła.

Do budowy kościoła użyto wiele drogich materiałów. Posadzki i [[baza (architektura)|bazy]] [[kolumna (architektura)|kolumn]] wykonano z ciemnoszarego [[marmur]]u. Do wykonania kolumn zastosowano w większości zielony marmur. Od nawy głównej eskedry oddzielone są kolumnami z czerwonego [[porfir]]u będące elementami [[spolium]]. Kapitele kolumn, nadłucza arkad i gzymsy oplata misterny relief o motywach roślinnych i geometrycznych. Wnętrze kopuły pokrywała złota [[mozaika]], a na pendentywach umieszczono wielkie postacie [[cherub]]inów. Bogate było także wyposażenie kościoła. Według Anny Rózyckiej-Bryzek, składały się na nie<ref>{{Cytuj |autor r = Anna Różycka-Bryzek |tytuł = Encyklopedia kultury bizantyńskiej |miejsce = Warszawa |data = 2002 |s = 194}}</ref>:

{{Cytat
 |treść = (...)Pierwotne wyposażenie apsydy stanowił syntronon, ołtarz z [[Cyborium (architektura)|cyborium]] o dachu piramidalnym, marmurowy [[templon]] znacznie wysunięty ku nawie, zdobny srebrnymi blachami na [[architraw]]ie, zapewne z wyobrażeniem [[deesis]], oraz solea wiodąca do świętych drzwi templonu do usytuowanej pod kopułą [[ambona (architektura)|ambony]], najpewniej eliptycznej z dwoma biegami schodów, również ozdobionymi srebrnymi płytami.(...)
}}

7 maja 558 roku kopuła zawaliła się podczas trzęsienia ziemi. Budowla została wzniesiona w szybkim tempie i na granicy wytrzymałości materiałów. Możliwe, że pośpiech spowodował zbyt szybkie obciążenie niewyschniętej zaprawy łączącej warstwy cegieł. Kopułę odbudował, jednocześnie ją podwyższając, Izydor Młodszy, bratanek Izydora z Miletu (prace zakończono w 563). Wewnątrz kopuły umieszczono krzyż, który później zastąpił wizerunek Chrystusa.

Więcej zmian wprowadzono po przekształceniu kościoła w meczet. Dodano wtedy wysokie minarety i liczne [[mauzoleum|mauzolea]], otaczające budowlę. Usunięto część mozaik i fresków, a pozostałe zamalowano. Z okresu osmańskiego pochodzi również osiem drewnianych medalionów, zawieszonych u podstawy kolumny. Są to doskonałe przykłady kaligrafii islamskiej. Umieszczono na nich osiem imion: [[Allah]]a, [[Mahomet]]a, czterech pierwszych [[kalif]]ów: [[Abu Bakr]]a, [[Umar ibn al-Chattab|Umara]], [[Usman ibn Affan|Uthmana]] i [[Ali ibn Abi Talib|Alego]] oraz dwóch wnuków Mahometa: [[Hasan ibn Ali|Hasana]] i [[Husajn ibn Ali|Husajna]]. W XVI wieku przywieziono z [[Milet]]u i ustawiono w świątyni dwa olbrzymie naczynia marmurowe, w których prawdopodobnie przechowywano oliwę do lamp.

W 1934, gdy meczet przekształcono w muzeum, rozpoczęto prace związane z odsłonięciem pierwotnego wystroju budynku.

=== Mozaiki ===
<gallery mode="packed" heights="140">
Byzantinischer Mosaizist des 9. Jahrhunderts 001.jpg|[[Pantokrator]] w wewnętrznym [[narteks]]ie nad Bramą Cesarską
Istanbul.Hagia Sophia075.jpg|
Seraf Haga Sofia RB1.jpg|
Alexandros mosaic Hagia Sophia.JPG|Cesarz [[Aleksander (cesarz bizantyński)|Aleksander]]
Hagia Sophia Constantinople Theotokos.JPG|Matka Boska z Dzieciątkiem w głównej absydzie
Johnchrysostom.jpg|Święty [[Jan Chryzostom]]
Haga Sofia RB7.jpg|Całość mozaiki
Hagia Sofia mosaic Jesus.JPG|[[Pantokrator]]
Istanbul.Hagia Sophia066.John.jpg|[[Jan Chrzciciel]]
Haga Sofia RB9.jpg|
Haga Sofia RB8.jpg|Całość mozaiki
Hagia Sofia mosaic Virgin and Child.JPG|Maryja z Dzieciątkiem
Byzantinischer Mosaizist um 1122 001.jpg|Umieszczony za załomem [[Aleksy Komnen (zm. 1142)|Aleksy]]
</gallery>

Większość z istniejących obecnie [[mozaika|mozaik]] powstała po okresie [[ikonoklazm]]u. Najpiękniejszymi są:
* Mozaika w tympanonie bramy cesarskiej.
Znajdująca się w wewnętrznym [[narteks]]ie nad bramą cesarską mozaika, pochodzi z końca IX lub początku X wieku. Przedstawia ona Chrystusa [[Pantokrator]]a, siedzącego na wysadzanym klejnotami tronie. Prawą ręką udziela On błogosławieństwa natomiast w lewej trzyma otwartą księgę. Widnieje w niej następująca inskrypcja „Pokój z Tobą, Ja jestem światłością świata”, pochodząca z ewangelii świętego Jana. U stóp [[Jezus Chrystus|Chrystusa]] klęczy cesarz [[Leon VI Filozof]]. W medalionach po bokach Jezusa znajdują się wizerunki Najświętszej Marii Panny i Archanioła Gabriela. Mozaika ta symbolizuje wieczną władzę nadaną przez Chrystusa [[Cesarze bizantyńscy|Cesarzom bizantyńskim]].
* Mozaika nad wejściem południowo-zachodnim.
Ta pochodząca z 944 mozaika została ponownie odkryta w 1849 przez braci Fossatich w trakcie wykonywanego przez nich remontu świątyni. Znajduje się ona w wewnętrznym narteksie, nad wejściem południowo-zachodnim, naprzeciw mozaiki Pantokratora z cesarzem Leonem VI. [[Matka Boża]] siedzi na tronie bez oparcia, jej stopy zaś opierają się o piedestał wysadzany drogimi kamieniami. [[Dzieciątko Jezus]] siedzi na jej kolanie udzielając prawą ręką błogosławieństwa, a w lewej trzymając zwój. Postacie te otacza dwóch cesarzy. Po lewej stoi [[Konstantyn I Wielki]], który prezentuje Maryi model nowego miasta – Konstantynopola – po prawej zaś [[Justynian I Wielki]] prezentujący model Hagii Sophii.
* Wizerunki serafów w galerii.

W [[pendentyw]]ach znajdują się, pozbawione obecnie twarzy, wizerunki [[Serafin (anioł)|serafów]]. Zostały one odnowione w 1849 przez braci Fossati. Oni też zamalowali twarze aniołów. Obecnie w kościele znajdują się cztery wyobrażenia serafinów. Jednakże dwa z nich to namalowane przez braci Fossatich rekonstrukcje, gdyż oryginalne mozaiki nie zachowały się prawie wcale.
* Mozaika cesarza Aleksandra.
Mozaika przedstawiająca [[Cesarze bizantyńscy|cesarza]] [[Aleksander (cesarz bizantyński)|Aleksandra]] nie jest łatwa do odnalezienia dla osób po raz pierwszy odwiedzających Hagia Sophię. Została ona umieszczona na drugim piętrze w zacienionym narożniku sklepienia. Przedstawia ona cesarza Aleksandra w pełnym majestacie. Władca trzyma zwój w swojej prawej ręce natomiast w lewej [[jabłko królewskie]]. Rysunek sporządzony przez braci Fossatich dowodzi, że mozaika ta dotrwała do 1849. Na tej podstawie [[Thomas Whittemore]], założyciel Amerykańskiego Instytutu Bizantologii, który wykonywał prace konserwatorskie przy mozaikach, przyjął, że została ona zniszczona przez trzęsienie ziemi w 1894. Jednakże osiem lat po jego śmierci – w 1958, mozaika ta została odnaleziona, głównie dzięki pracy badawczej Roberta Van Nice. W przeciwieństwie do większości innych mozaik, które po [[Upadek Konstantynopola|upadku Konstantynopola]] w 1453 zostały pokryte warstwą gipsu, mozaika przedstawiająca cesarza Aleksandra została dokładnie zamalowana. Utrudniło to znacznie jej odnalezienie, gdyż miejsce to nie wyróżniało się szczególnie od otoczenia. Mozaika została oczyszczona przez następcę Whittemora w Amerykańskim Instytucie Bizantologii – Ernesta J.W. Underwooda.
* Mozaika w apsydzie głównej.
W sklepieniu głównej [[Apsyda (architektura)|absydy]] znajduje się wizerunek Matki Bożej z Dzieciątkiem Jezus. Jest to pierwsza mozaika jak powstała w kościele po zakończeniu okresu ikonoklazmu. Została ona odsłonięta 29 marca 867 przez [[patriarcha Konstantynopola|patriarchę Konstantynopola]], [[Focjusz I Wielki|Focjusza I Wielkiego]], oraz dwóch współpanujących cesarzy: [[Michał III Metystes|Michała III]] i [[Bazyli I Macedończyk|Bazylego I]]. Uważa się, że jest to rekonstrukcja wcześniejszej, pochodzącej z VI wieku mozaiki, która została zniszczona w okresie ikonoklazmu. Maria siedzi na tronie bez oparcia, nogi trzyma na piedestale. Tak tron, jak i piedestał ozdobione są drogimi kamieniami. Prawa dłoń Maryi spoczywa na prawym kolanie, zaś lewą przytrzymuje Jezusa, który gestem ręki udziela błogosławieństwa. Jak pisze [[Anna Różycka-Bryzek]], mozaika ta świadczy o trwaniu nurtu klasycznego w sztuce konstantynopolitańskiej tego okresu<ref>{{Cytuj |autor r = Anna Różycka-Bryzek |tytuł = [[Encyklopedia kultury bizantyńskiej]] |miejsce = Warszawa |data = 2002 |s = 195}}</ref>.
* Mozaiki w północnym tympanonie.
Mozaiki północnego tympanonu przedstawiają różnych świętych. Zdołały dotrwać do naszych czasów dzięki swojemu położeniu, znacznie utrudniającemu dostępność. Dwaj święci: [[Jan Chryzostom]] i [[Ignacy I|Patriarcha Ignacy I]] stoją odziani w białe szaty pokryte złotymi krzyżami, trzymając w rękach wysadzane drogimi kamieniami Pismo Święte. Dookoła postaci widnieją ich imiona zapisane po grecku. Mozaiki w innych tympanonach nie dotrwały niestety do naszych czasów. Prawdopodobną tego przyczyną są liczne trzęsienia ziemi, które nawiedzały miasto w ostatnich stuleciach.
* Mozaika Deesis
[[Deesis]] (po grecku 'Δέησις', co oznacza modlitwa). Mozaika znajduje się na [[Galeria (budownictwo)|galerii]] katedry. Pochodzi ona z XIII wieku. Została stworzona aby upamiętnić koniec użytkowania świątyni przez katolików, który trwał od 1204 do 1261. Mozaika przedstawia Chrystusa Pantokratora z Najświętszą Marią Panną po lewej i [[Jan Chrzciciel|Janem Chrzcicielem]] po prawej stronie. Uważa się, że jest ona jednym z pierwszych przykładów renesansu bizantyńskiego.
* Mozaika cesarzowej Zoe.
„Mozaika cesarzowej Zoe” z XI wieku znajduje się w południowej galerii. W centralnej części mozaiki przedstawiono Chrystusa Pantokratora. Po lewej stronie umieszczono wizerunek cesarza [[Konstantyn IX Monomach|Konstantyna IX Monomacha]] ofiarującego Jezusowi worek kosztowności. Po prawej stronie przedstawiono cesarzową [[Zoe (cesarzowa bizantyńska)|Zoe]] trzymającą zwój. Ponad głową cesarza widnieje inskrypcja głosząca: „Konstantyn Monomach, pobożny władca Rzymian oraz sługa jedynego Boga Jezusa”. Również nad głową cesarzowej znajduje się inskrypcja o treści: „Wielce pobożna cesarzowa Zoe”.
* Mozaika Komnenów.
[[Plik:Płacząca kolumna Haga Sofia RB.jpg|thumb|„Płacząca” kolumna]]
Na prawo od Mozaiki Zoe znajduje się pochodzące z 1122 przedstawienie Matki Boskiej z Dzieciątkiem w otoczeniu cesarza [[Jan II Komnen|Jana II Komnena]] (po lewej) oraz jego żony [[Irena Węgierska|Ireny]]. Cesarz trzyma w dłoniach woreczek prochu (symbol przemijania), natomiast cesarzowa zwój z proroctwem ([[akakia|akakię]]). Na prawo od nich, za załomem, widnieje ich syn [[Aleksy Komnen (zm. 1142)|Aleksy]]<ref>{{Cytuj |autor = Hans-Wilhelm Haussig |tytuł = Historia kultury bizantyńskiej}}</ref>.

== Legendy ==
Najbardziej znana kolumna kościoła zwana jest „płaczącą” lub „pocącą się”. Na niej umieszczona jest stela [[Grzegorz Cudotwórca|Grzegorza Cudotwórcy]].

Z kolumną wiąże się legenda. W „płaczącej” kolumnie znajduje się otwór, w który można włożyć [[kciuk]]. Jeśli pozostałymi palcami jesteśmy w stanie wykonać pełny obrót o 360°, a kciuk będzie lekko wilgotny, spełni się nasze życzenie.

== Wpływ ==
Budowla stała się wzorem dla nowożytnych budowniczych meczetów. Bardzo wyraźnym podobieństwem w samym tylko Stambule cechują się:
* [[Meczet Sulejmana]]
* [[Błękitny Meczet]]
* [[Meczet Bajazyda II]]
* [[Nowy Meczet w Stambule|Nowy Meczet]]
* [[Meczet Sultan Eyüp]]
* [[Meczet Fatih]]
* [[Meczet Ortaköy]]
* [[Meczet Nuruosmaniye]]
* [[Meczet Rüstema Paszy]]
* [[Meczet Dolmabahçe]]
Kościół był również wzorem dla świątyń prawosławnych i innych obrządków wschodnich.

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Linki zewnętrzne ==
{{Wikicytaty|na temat Hagii Sofii}}
{{wikisłownik|Hagia Sophia}}
* http://www.byzantium1200.com/hagia.html – rekonstrukcja świątyni z czasów bizantyjskich

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Architektura wczesnochrześcijańska]]
[[Kategoria:Architektura bizantyńska w Turcji]]
[[Kategoria:Kościoły Konstantynopola]]
[[Kategoria:Meczety w Stambule]]
[[Kategoria:Muzea w Stambule]]
[[Kategoria:Zabytki Stambułu]]
[[Kategoria:Zdesakralizowane obiekty sakralne]]