Tojad lisi

Tojad lisi
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	jaskropodobne
Rodzina	jaskrowate
Rodzaj	tojad
Gatunek	tojad lisi
	Nazwa systematyczna
	Aconitum lycoctonum L. em. Koelle; Sp. Pl. 532 1753
	Multimedia w Wikimedia Commons

Tojad lisi (Aconitum lycoctonum L. em. Koelle) – gatunek rośliny z rodziny jaskrowatych^[4].

Rozmieszczenie geograficzne

Występuje w Azji i w Europie. W Azji występuje na Syberii, w środkowej Azji, w Chinach i Mongolii^[5]. W Europie występuje w jej części środkowej, południowej i zachodniej, z centrum zasięgu w Alpach); do około 2400 m n.p.m. W Polsce występuje wyłącznie podgatunek A. lycoctonum subsp. lycoctonum i tylko w Kotlinie Żywieckiej, w 2008 potwierdzono jego występowanie tutaj na czterech stanowiskach: na zachodnich stokach góry Grojec, na stokach góry Matyska, oraz nad potokiem Łękawka w Gilowicach i potokiem Kalonka^[6].

Morfologia

Pokrój: Duża roślina o wysokości 40-150 cm i włóknistych korzeniach bez bulw.
Liście: Dolne liście łodygowe i liście odziomkowe dłoniasto klapowate, długoogonkowe, wyższe krótkoogonkowe lub siedzące.
Kwiaty: W odróżnieniu od innych rodzimych gatunków tojadów o kwiatach fioletowych, kwiaty tojadu lisiego są bladożółte lub białawe. Kwiatostan wydłużony z odstającymi odgałęzieniami, na których kwiaty zebrane są w grona. Mają przylegająco owłosiony, walcowaty hełm o długości ok. trzykrotnie większej od szerokości. Ostrogi są spiralnie zwinięte i wewnątrz zawierają nektar.
Owoc: Wielonasienny mieszek. Nasiona tępo trójkanciaste, czerniawe i przeważnie nagie.

Kwiat
Liście
Owoce i nasiona

Biologia i ekologia

Bylina, hemikryptofit. Rozmnaża się wyłącznie przez nasiona. W Polsce kwitnie od czerwca do sierpnia, kwiaty zapylane są przez trzmiele^[7]. Roślina przywiązana jest do podłoża bogatego w węglan wapnia. W Polsce występuje przede wszystkim w zbiorowiskach leśnych i zaroślowych, rozwijających się na stromych, niestabilnych zboczach. Liczba chromosomów 2n=16.

Jest rośliną bardzo silnie trującą, jedną z najbardziej trujących rosnących u nas. Trująca jest cała roślina, a szczególnie nasiona i korzenie^[8]. Roślina zawiera akonitynę, która w niewielkich dawkach działa pobudzająco, przy większych powoduje paraliż nerwów ruchowych i czuciowych. Przy doustnym spożyciu już 2-5 g tojadu lisiego może spowodować zatrzymanie akcji serca i paraliż oddechowy, w rezultacie śmierć^[8]. Może się wchłaniać także przez skórę^[8].

Kwiatostan

Zagrożenia i ochrona

Roślina objęta jest ścisłą ochroną gatunkową. W Czerwonej liście roślin i grzybów Polski (2006) jest umieszczona w grupie gatunków rzadkich, potencjalnie zagrożonych (kategoria zagrożenia R). W wydaniu z 2016 roku otrzymała kategorię EN (zagrożony)^[9]^[10]. Umieszczona w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin w kategorii EN – zagrożony^[11]. Stanowiska tojadu lisiego w Polsce zlokalizowane są w obrębie nielicznych enklaw leśnych i zaroślowych o niewielkiej powierzchni, w sąsiedztwie terenów rolniczych i zurbanizowanych^[6]. Są one narażone z uwagi na możliwość bezpośredniego zniszczenia wskutek działań człowieka. Żadne ze stanowisk nie jest objęte obszarową ochroną prawną^[6].

Systematyka i zmienność

Wyróżnia się 2 podgatunki^[5]
- Aconitum lycoctonum subsp. lycoctonum. Endemit europejski.
- Aconitum lycoctonum subsp. vulparia
Synonimy^[5]:
- Aconitum excelsum Rchb. = Aconitum lycoctonum subsp. lycoctonum
- Aconitum lycoctonum auct. = Aconitum lycoctonum subsp. vulparia
- Aconitum septentrionale Koelle = Aconitum lycoctonum subsp. lycoctonum
- Aconitum vulparia Rchb. ≡ Aconitum lycoctonum subsp. vulparia

Zastosowanie i uprawa

Bywa uprawiany w ogrodach jako roślina ozdobna^[12]. Najlepiej rośnie na żyznej glebie i na częściowo zacienionym stanowisku^[13]. Rozmnaża się go przez podział jesienią (po obeschnięciu liści), lub przez wysiew nasion^[13]. Zwykle wymaga podpór, gdyż jego pędy mają skłonność do wylegania.

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-26] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-07] (ang.).
↑ The Plant List. [dostęp 2017-01-31].
↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
↑ ^a ^b ^c Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2009-11-03].
↑ ^a ^b ^c Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.
↑ Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
↑ ^a ^b ^c Burkhard Bohne, Peter Dietze: Rośliny trujące: 170 gatunków roślin ozdobnych i dziko rosnących. Warszawa: Bellona, Spółka Akcyjna, 2008. ISBN 978-83-11-11088-5.
↑ Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki: Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Kraków: IB PAN, 2006. ISBN 83-89648-38-5.
↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
↑ Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone.. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.
↑ Lance Hattat: 1000 roślin ogrodowych od A do Z. 1998. ISBN 978-1-4054-7958-5.
↑ ^a ^b GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-26] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-07] (ang.).

[tpl-3] The Plant List. [dostęp 2017-01-31].

[checklist2002-4] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.

[GRIN-5] Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2009-11-03].

[Karpaty-6] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.

[7] Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.

[A-8] Burkhard Bohne, Peter Dietze: Rośliny trujące: 170 gatunków roślin ozdobnych i dziko rosnących. Warszawa: Bellona, Spółka Akcyjna, 2008. ISBN 978-83-11-11088-5.

[9] Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki: Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Kraków: IB PAN, 2006. ISBN 83-89648-38-5.

[10] Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

[11] Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone.. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.

[C-12] Lance Hattat: 1000 roślin ogrodowych od A do Z. 1998. ISBN 978-1-4054-7958-5.

[E-13] GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .

[4]

[1]

[2]

[3]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]