Stela Meszy
Stela Meszy (także Kamień Moabicki, Kamień Moabitów) – bazaltowa stela o wysokości 124 cm, zawierająca starożytną inskrypcję. Z treści inskrypcji zachowały się 34 linie, niektóre fragmentarycznie. Stela została odkryta w sierpniu 1868 roku przez niemieckiego misjonarza F.A. Kleina w miejscowości Dibon w dzisiejszej Jordanii. Zrobiono odbitkę zapisanej powierzchni, ale samą płytę porozbijali na kawałki Beduini, zanim zdołano ją zabrać. Większość fragmentów udało się jednak odzyskać i obecnie stela jest przechowywana w paryskim Luwrze (AO 5066), zaś w Muzeum Brytyjskim w Londynie znajduje się jej kopia. Stela została sporządzona w IX wieku p.n.e. w Dibonie (wówczas na terenie królestwa Moabu) i opisuje punkt widzenia króla Meszy na dzieje jego buntu przeciw Izraelowi.
| |
| Autor | |
|---|---|
| Rodzaj | |
| Data powstania |
IX wiek p.n.e. |
| Medium | |
| Miejsce przechowywania | |
| Miejscowość | |
| Lokalizacja | |
Treść inskrypcji
edytujDokument został spisany w języku moabickim przy pomocy alfabetu paleohebrajskiego, który był oparty na znakach fenickich.
Fragment tłumaczenia Gądeckiego
edytuj
Fragment inskrypcji brzmi: „Ja jestem Mesza, syn Kemosz-bone, król Moabu, Dibonita. (...) Omri był królem Izraela i przez długi czas gnębił Moab, ponieważ Kamosz był rozgniewany na swój kraj. Następcą po nim został jego syn. On również powiedział: `Idź, zabierz Nebo od Izraela!` Poszedłem więc nocą i walczyłem przeciw nim od świtu aż do południa, zdobyłem miasto i wybiłem do nogi. (...) I wziąłem stamtąd sprzęty Jahwe, wlokąc je przed Kemosza”[1].
Pełne tłumaczenie interlinearne
edytuj| 1 | אנכ משע בנ כמשמלכ מלכ מאב הד |
| jam Mesza syn Kemoszmeleka król Moabu ten_D- | |
| 2 | יבני ׃ אבי מלכ על מאב שלשנ שת ואנכ מלכ |
| -ibonita | ojciec_mój królował nad Moabem trzydzieści lat i_ja królowa- | |
| 3 | ?[תי אחר אבי ׃ ואעש הבמת זאת לכמש בקרחה ׃ ב[מת י /משע מ /נס י |
| -łem po ojcu_moim | i_ja_uczyniłem tę_wielką_wyżynę tę dla_Kemosza w_Kerchoh | wy[żynę zbawi-?] | |
| 4 | שע כי השעני מכל המלכנ וכי הראני בכל שנאי ׃ עמר |
| -ciela? bo wybawił_mnie od tych_królów i_bo dał_mi_spoglądać z_góry_na_wszystkich nienawidzących_mnie | Omr- | |
| 5 | י מלכ יִשְׂרָאֵל ויענו את מאב ימנ רבנ כי יאנפ כמש באר |
| -i król Izraela upokarzał ten Moab dni wiele bo płonął_gniewem Kemosz przeciw_zie- | |
| 6 | צה ׃ ויחלפה בנה ויאמר גמ הא אענו את מאב ׃ בימי אמר כדבר |
| -mi_swej | i_zmienił_go syn_jego i_powiedział również on ja_upokorzę ten Moab | w_moim_dniu powiedział takie_to_słowa | |
| 7 | וארא בה ובבתה ׃ ויִשְׂרָאֵל אבד אבד עלמ וירש עָמְרִי את [כל]? אר |
| a_ja_spogladałem z_góry_na_niego i_na_dom_jego | i_Izrael zniszczony zniszczony wiecznie a_posiadał Omri tę [całą?] zie- | |
| 8 | צ מהדבא ׃ וישב בה ימה וחצי ימי בנה ארבענ שת ויש |
| -mię Medeby | i_zamieszkiwał w_niej dni_jego i_połowę dni syna_jego czterdzieści lat i_przyw- | |
| 9 | בה כמש בימי ׃ ואבנ את בעלמענ ואעש בה האשוח ואבנ |
| -rócił_ją Kemosz w_moich dniach | i_ja_zbudowałem to Baal_Meon i_ja_uczyniłem w_nim zbiornik_wody i_ja_zbudowałem | |
| 10 | את קריתנ ׃ ואש גד ישב בארצ עטרת מעלמ ויבנ לה מלכ י |
| to Kiriataim | i_mężowie/mężczyźni Gad zamieszkiwali w_ziemi Atarot od_wieków i_zbudował dla_siebie król I- | |
| 11 | ?[שראל את עטרת ׃ ואלתחמ בקר ואחזה ׃ ואהרג את כל העמ [מ |
| -zraela to Atarot | i_ja_walczyłem przeciw_miastu i_pochwyciłem_je | i_ja_zabiłem wszystkich ludzi [z?] | |
| 12 | הקר רית לכמש ולמאב ׃ ואשב משמ את אראל דָּוִדה ואס |
| tego_miasta ofiarę?/miły_widok? dla_Kemosza i_dla_Moabu | i_ja_przywróciłem stamtąd ten ołtarz Dawida/Dodo i_ja_za- | |
| 13 | חבה לפני כמש בקרית ׃ ואשב בה את אש שרנ ואת א[נ]ש |
| -ciągnąłem_go przed_oblicze Kemosza w_Keriot | i_ja_osadziłem w_nim tych mężów/mężczyzn Szaronu i_tych mę[ż]ów | |
| 14 | מחרת ׃ ויאמר לי כמש לכ אחז את נבה על יִשְׂרָאֵל ׃ וא |
| Meharot | i_powiedział do_mnie Kemosz idź pochwyć to Nebo od Izraela | i_ja_ | |
| 15 | הלכ בללה ואלתחמ בה מבקע השחרת עד הצהרמ ׃ ואח |
| _poszedłem w_nocy i_ja_walczyłem przeciw_niemu od_rozszczepienia tego_świtu aż_do południa | i_ja_poch- | |
| 16 | זה ואהרג כל[ה] שבעת אלפנ גברנ וגרנ ׃ וגברת וגר |
| -wyciłem_je i_ja_zabiłem wszyst[kich] siedem tysięcy mężczyzn i_chłopców | i_kobiety i_dziewczyn- | |
| 17 | ?[ת ורחמת ׃ כי לעשתר כמש החרמתה ׃ ואקח משמ א[ת כ |
| -ki i_brzemienne | bo dla_Asztar Kemosza poświęciłem_je | i_ja_zabrałem stamtąd t[e na-?] | |
| 18 | לי יהוה ואסחב המ לפני כמש ׃ ומלכ יִשְׂרָאֵל בנה את |
| -czynia? JHWH i_ja_zaciągnąłem je przed_oblicze Kemosza | i_król Izraela zbudował to | |
| 19 | יהצ וישב בה בהלתחמה בי ׃ ויגרשה כמש מפני ו |
| Jahaz i_przebywał w_nim w_czasie_walki_jego przeciwko_mnie | i_wypędził_go Kemosz od_oblicza_mego i | |
| 20 | אקח ממאב מאתנ אש כל רשה ׃ ואשאה ביהצ ואחזה |
| wziąłem z_Moabu dwieście mężów wszystkich dowódców_jego | i_ja_ustawiłem_ich? przeciw_Jahaz i_ja_pochwyciłem_je | |
| 21 | לספת על דיבנ ׃ אנכ בנתי קרחה חמת היערנ וחמת |
| aby_przyłączyć do Dibonu | ja zbudowałem Kerchoh mur tych_lasów/ten_drewniany? i_mur | |
| 22 | העפל ׃ ואנכ בנתי שעריה ואנכ בנתי מגדלתה ׃ וא |
| tego_wzgórza | i_ja zbudowałem bramy_jego i_ja zbudowałem wieże_jego | i_j- | |
| 23 | נכ בנתי בת מלכ ואנכ עשתי כלאי האשו[ח למ]?ינ בקרב |
| -a zbudowałem dom króla i_ja uczyniłem zapory?/oba? tego_zbiorni[ka dla_w?]ód w_pośród | |
| 24 | הקר ׃ ובר אנ בקרב הקר בקרחה ואמר לכל העמ עשו ל |
| tego_miasta | i_cysterny żadnej w_pośród tego_miasta w_Kerchoh i_powiedziałem do_wszystkich ludzi uczyńcie dla_ | |
| 25 | כמ אש בר בביתה ׃ ואנכ כרתי המכרתת לקרחה באסר |
| _was(siebie) mąż(każdy) cysternę w_domu_jego | i_ja wyciąłem/wykopałem te_wycięcia/rowy dla_Kerchoh przez_jeńc- | |
| 26 | ?[ י ]?ישראל ׃ אנכ בנתי ערער ואנכ עשתי המסלת בארננ [ ׃] |
| [-ów ]Izraela | ja zbudowałem Aroer i_ja uczyniłem tę_publiczną_drogę w_Arnon [ | ?] | |
| 27 | אנכ בנתי בת במת כי הרס הא ׃ אנכ בנתי בֶּצֶר כי עינ |
| ja zbudowałem Bet Bamot bo zrujnowano go | ja zbudowałem Bezer bo kupą_gruzów | |
| 28 | א]?ש דיבנ חמשנ כי כל דיבנ משמעת ׃ ואנכ מלכ – – –] |
| [? męż-?]owie Dibonu uzbrojeni bo cały Dibon posłuszny_był | i_ja królowa- | |
| 29 | ת[י – – –]?מאת בקרנ אשר יספתי על הארצ ׃ ואנכ בנת |
| -łe[m ? ] setką w_miastach które przyłączyłem do_ziemi(kraju) | i_ja zbudowa- | |
| 30 | י [את מה]?ד[ב]?א ובת דבלתנ ׃ ובת בעלמענ ואשא שמ את נקד |
| -łem [tę Me]de[b]ę i_Bet Diblataim | i_Bet Baal_Meon i_umieściłem tam tych hodowców_owiec? | |
| 31 | צאנ הארצ ׃ וחורננ ישב בה ב[נ ד/ת ד]?וד[ה ו]?אמר[– – – – – – –] |
| [ ? ] owce tej_ziemi(kraju) | i_Horonaim mieszkał w_nim do[m]?/sy[n]? [Da]wid[a]?/[Da]du[y]? [i_?]powiedział | |
| 32 | [– –]אמר לי כמש רד הלתחמ בחורננ ׃ וארד ו[– – – – – – – –] |
| [ ? ] powiedział do_mnie Kemosz zejdź walczyć przeciw_Horonaim | i_ja_zszedłem i_[ ? ] | |
| 33 | [– –]ויש]?בה כמש בימי ועל[עד]? משמ עשר – – – – – – –] |
| [ ? i_przy]wrócił_je Kemosz w_moich_dniach i_[ ? ] stamtąd dziesięć [ ? ] | |
| 34 | ?[שת שדק ׃ וא[נכ[– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –] |
| [ ? ] lat ? | i_[ja?] | |
Stela Meszy a Biblia
edytujBunt Meszy przeciwko supremacji izraelskiej został opisany także w Biblii w 2 Księdze Królewskiej[2].
Znaczenie królestwa Izraela
edytujKamień Moabicki wskazuje na istotną rolę, jaką północne królestwo hebrajskie odgrywało w IX wieku przed Chrystusem.
Mesza przyznaje, że Izraelici przez czterdzieści lat panowali nad wieloma miastami w Moabie (po wschodniej stronie Jordanu), z kolei stela z Tel Dan (fragmenty odkryte w latach 1993 i 1994) wskazuje na walki izraelsko-aramejskie w okolicach miasta Dan (bitwa pod Abel?) na północy Izraela. Miasto Atarot wymienione przez Meszę jest oddalone o ok. 200 km od Dan oraz o ok. 100 km od Samarii, stolicy Izraela. Utrzymanie tak rozległego terytorium przez okres kilkudziesięciu lat byłoby niemożliwe bez licznej i dobrze wyszkolonej armii. Salmanasar III na steli z Kurh (BM 118884) twierdził, iż Achab z kraju Sir`ilaa (Isrilaa = Izrael?) wystawił przeciwko niemu 2000 rydwanów oraz 10000 żołnierzy.
Inskrypcja moabicka mówi także o 7000 Izraelitów zamieszkujących Nebo, których Mesza wymordował po zdobyciu miasta. Liczba ta obejmuje niewątpliwie mieszkańców okolicznych wiosek, którzy schronili się w twierdzy przed armią Moabu. Tym niemniej, jeżeli odległe miasto i otaczające je osiedla na pograniczu królestwa zamieszkiwało kilka tysięcy Hebrajczyków, to można przypuszczać, że okolice wielkich miast w głębi Izraela były znacznie bardziej zaludnione.
Imiona
edytujWszystkie imiona z inskrypcji Meszy, z wyjątkiem Kemoszmeleka (ojca Meszy) oraz Asztar Kemosza (specyficzne określenie Kemosza różnie interpretowane) pojawiają się w Starym Testamencie.
- Dawid = דודה
- Występuje w linii 12 oraz, prawdopodobnie, 31, różnie tłumaczony. Biblijne imię Dawid (דָּוִד lub דויד) oznacza dosłownie umiłowany i pochodzi od słowa dode (דוד lub דד), które również oznacza umiłowany, bądź też wujek. Słowami pokrewnymi są doda (דודה), tj. ciotka oraz imię Dodo (דודו) o znaczeniu jego umiłowany. Stąd też sceptycy bardzo niechętnie odnoszą zwrot דודה ze Steli Meszy do biblijnego króla Dawida, gdyż do chwili obecnej toczą spór o historyczność tej postaci. Zamiast używać zwrotu ołtarz Dawida sceptyczni badacze często tłumaczą go jako ołtarz Dodo/Daduy (gdzie Dodo jest jakimś nieznanym bóstwem izraelskim), ołtarz jego umiłowanego (jako nawiązanie do JHWH, umiłowanego Izraelitów), bądź też ołtarz jego wujka.
- Gad = גד
- Wzmianka o biblijnym plemieniu Gad (גד) w linii 10 ma szczególne znaczenie. Po pierwsze, Mesza identyfikuje mężczyzn Gada jako stanowiących część Izraela. Po drugie, lokalizuje ich po wschodniej stronie Jordanu w okolicach Atarot zgodnie z opisem biblijnym (Liczb 32:34). Po trzecie, stwierdza, iż zamieszkiwali oni rejon Atarot od wieków. Innymi słowy, inskrypcja Meszy potwierdza plemienną strukturę narodu izraelskiego oraz fakt istnienia predynastycznego Izraela złożonego z kilku plemion na wiele wieków przed królem Omrim.
- JHWH = יהוה
- Występuje w linii 18, zaś kontekst zdania (linie 17-18) jednoznacznie wskazuje, że chodzi o Jahwe, Boga Izraela. Tym samym Stela Meszy jest najstarszą znaną inskrypcją wymieniającą imię Boga Hebrajczyków. W Starym Testamencie słowo to w identycznej postaci zostało użyte 6828 razy w 5521 wersetach.
- Kemosz = כמש
- Jedyne lub przewodnie bóstwo Moabitów, w księgach Starego Testamentu jako כְּמוֹשׁ (Liczb 21:29; Sędziów 11:24; 1 Królewska 11:7.33; 2 Królewska 23:13; Jeremiasza 48:13.46) oraz כמיש (Jeremiasza 48:7). Na steli pojawia się w liniach 3, 5, 9, 12, 13, 14, 17, 18, 19, 32, 33.
- Mesza = משע
- Hebrajski odpowiednik מֵישַׁע pojawia się w 2 Królewskiej 3:4. Na szczególną uwagę zasługuje nie tylko zgodność z przekazem biblijnym, który umiejscawia bunt Meszy tuż po śmierci Achaba, syna Omriego (2 Królewska 1:1), prawdopodobnie jeszcze za rządów Ochozjasza i następnie za czasów jego brata, Jorama. Także wzmianka w królewskiej inskrypcji o hodowcach owiec (linie 30 i 31) wskazuje na szczególną troskę, którą Mesza darzył pasterzy i potwierdza tym samym unikalne stwierdzenie biblijne opisujące obcego władcę: Mesza, król Moabu, był hodowcą trzód i dostarczał królowi izraelskiemu sto tysięcy owiec i wełnę ze stu tysięcy baranów. (2 Księga Królewska 3:4)
- Omri = עָמְרִי
- Starotestamentowy zapis tego imienia jest identyczny i w odniesieniu do króla Izraela został użyty 12 razy w 1 Królewskiej 16:16-30 oraz pozostałe 3 razy w 2 Królewskiej 8:26, 2 Kronik 22:2 i Micheasza 6:16. Inskrypcja moabicka wspomina o nim w liniach 4-5 oraz 7 nazywając go królem Izraela, który panował za czasów ojca Meszy.
Nazwy geograficzne
edytujWiększość miejsc i miejscowości wymienionych na steli (poza Kerchoh i Meharot) występuje także w księgach Starego Testamentu. Analiza tekstu pozwala zauważyć, iż w języku moabickim hebrajskim końcówkom liczby mnogiej rodzaju męskiego ימ- odpowiadała końcówka נ- (inaczej ן-). Ponadto użycie znaku ו (waw) było nierzadko opcjonalne w wyrazach, gdzie odpowiadał on głosce u lub o (cechę tę można zauważyć także w języku hebrajskim na podstawie różnych wariantów tych samych nazw).
- Izrael = יִשְׂרָאֵל
- Sposób zapisu słowa na steli jest identyczny z formą spotykaną w księgach Starego Testamentu. W inskrypcji Meszy wyraz ten został użyty 6-krotnie (linie 5, 7, 10-11, 14, 18, 26), zaś w hebrajskich rękopisach starotestamentowych występuje on 2505 razy.
- Moab = מאב
- W języku hebrajskim zapisywane jako מואב. Na steli występuje 6-krotnie (linie 1, 2, 5, 6, 12, 20), zaś w Starym Testamencie 181 razy.
Pozostałe nazwy przedstawiono w tabeli.
Legenda tabeli:
- nazwa – polskie tłumaczenie miejsca lub miejscowości
- linia – numery linii inskrypcji, w których pojawia się dane słowo
- stela – sposób zapisu nazwy na steli (za pomocą współczesnych liter hebrajskich odpowiadających danym znakom paleohebrajskim)
- Biblia – sposób zapisu nazwy w hebrajskich rękopisach Starego Testamentu
- wersety – starotestamentowe wersety, w których występuje dana nazwa
Uwagi:
Różnice pomiędzy zapisem moabickim a hebrajskim (najczęściej brakujące litery lub człony) zaznaczono kolorem czerwonym, przy czym:
- znak • oznacza brak danej litery w odpowiedniku hebrajskim
- znak _ oznacza brak odstępu w odpowiedniku hebrajskim
| nazwa | linia | stela | Biblia | wersety |
|---|---|---|---|---|
| Arnon | 26 | ארננ | ארנונ | Liczb 21:13.14.24.26.28, 22:36; Powtórzonego Prawa 2:24.36, 3:8.12.16, 4:48; Jozuego 12:1.2, 13:9.16; Sędziów 11:13.18.22.26; 2 Królewska 10:33; Izajasza 16:2; Jeremiasza 48:20 |
| Aroer | 26 | ערער | ערער | Liczb 32:34; Powtórzonego Prawa 2:36, 3:12, 4:48; 2 Królewska 10:33; 1 Kronik 5:8 |
| ערוער | Jozuego 12:2, 13:9.16; Sędziów 11:33; Jeremiasza 48:19 | |||
| ערעור | Sędziów 11:26 | |||
| Atarot | 10, 11 | עטרת | עטרות | Liczb 32:3 |
| עטרת | Liczb 32:34 | |||
| [Bet] Baal Meon | 9, 30 | בעלמענ | בעל_מעונ | Liczb 32:38; 1 Kronik 5:8; Ezechiela 25:9 |
| בית_בעל_מעונ | Jozuego 13:17 | |||
| בית_•••_מעונ | Jeremiasza 48:23 | |||
| [Bet] Bamot [Baal] | 27 | בת_במת | במות | Liczb 21:19.20 |
| במות_בעל | Liczb 22:41; Jozuego 13:17 | |||
| Bet Diblataim | 30 | בת דבלתנ | עלמנ דבלתימה | Liczb 33:46.47 |
| בית דבלתימ | Jeremiasza 48:22 | |||
| Bezer | 27 | בצר | בֶּצֶר | Powtórzonego Prawa 4:43; Jozuego 20:8, (21:36); 1 Kronik 6:63(78) |
| Dibon | 1-2, 21, 28(x2) | דיבנ | דיבנ | Liczb 21:30, 32:3.34; Jozuego 13:17; Nehemiasza 11:25; Izajasza 15:2 |
| דיבנ_דג | Liczb 33:45.46 | |||
| דיבונ | Jozuego 13:9; Jeremiasza 48:18.22 | |||
| Horonaim | 31, 32 | חורננ | חורנימ | Izajasza 15:5; Jeremiasza 48:5 |
| ח•רונימ | Jeremiasza 48:3 | |||
| ח•רנימ | Jeremiasza 48:34 | |||
| Jahaz | 19, 20 | יהצ | יהצה | Liczb 21:23; Powtórzonego Prawa 2:32; Jozuego 13:18, (21:36); Sędziów 11:20; 1 Kronik 6:63(78); Jeremiasza 48:21 |
| יהצ | Izajasza 15:4; Jeremiasza 48:34 | |||
| Keriot | 13 | קרית | קריות | Jeremiasza 48:24.41; Amosa 2:2 |
| Kiriataim | 10 | קריתנ | קריתימ | Genesis 14:5; Liczb 32:37; Jozuego 13:19; Jeremiasza 48:1.23 |
| קריתמה | Ezechiela 25:9 | |||
| Medeba | 8, [30] | מהדבא | מידבא | Liczb 21:30; Jozuego 13:9.16; 1 Kronik 19:7; Izajasza 15:2 |
| Nebo | 14 | נבה | נבו | Liczb 32:3.38; 1 Kronik 5:8; Izajasza 15:2; Jeremiasza 48:1.22 |
| Szaron | 13 | שרנ | שרונ | 1 Kronik 5:16 |
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Stanisław Gądecki: Archeologia biblijna. T. 1. Gniezno: Gaudentinum, 1994, s. 312-313. ISBN 83-85654-24-0. OCLC 749256967.
- ↑ 2Krl 3,4-5 w przekładach Biblii.
Linki zewnętrzne
edytujTłumaczenia steli:
- Tłumaczenie K. C. Hansona (ang.)
- Tłumaczenia André Lemaire’a i George’a Bartona (ang.)
- Michael Avi-Yonah, Emil G. Kraeling, Our Living Bible, McGraw Hill Co., 1962: 144. www2.ida.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-09-05)]. (ang.)